Екінші дүниежүзілік соғыс (1941–1945 жж.) Кеңес Одағының барлық халықтарына үлкен қайғы-қасірет әкелді. Қазақстан халқы да бұл ауыр кезеңде жанқиярлықпен еңбек етіп, майдан мен тылда ерлік көрсетті. Соғыс аяқталған соң ел жаңа сын-қатерлермен бетпе-бет келді. Бұл кезең Қазақстанның экономикалық, саяси және әлеуметтік өмірінде күрделі өзгерістерге толы болды.
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстанды Қазақ КСР Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы ретінде бірқатар көрнекті саяси қайраткерлер басқарды. 1946–1954 жылдары бұл қызметті Жұмабай Шаяхметов атқарды. Одан кейін 1954–1955 жылдары бұл лауазымда Пантелеймон Пономаренко, ал 1955–1956 жылдары Леонид Брежнев болды.
Қазақстаннан Екінші дүниежүзілік соғысқа 1,2 миллионнан астам адам аттанды. Олардың тең жартысы ұрыс даласында ерлікпен қаза тапты. Майданда да, тылда да ерен еңбек пен ерлік көрсеткен қазақстандықтар Кеңес Одағы тарапынан түрлі жоғары марапаттарға ие болды. Соғыс жылдарында 500-ден астам қазақстандық жауынгерге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді, ал 110-нан астам адам Даңқ орденінің толық иегері атанды.
Кеңес Одағының Батырлары қатарында:
Бауыржан Момышұлы — әйгілі қолбасшы, Мәскеу үшін шайқаста ерекше көзге түскен. Ол 1990 жылы Ерлігі үшін, вл өмірден өткеннен кейін Кеңес Одағының Батыры атағын алды.
Төлеген Тоқтаров — 19 жасында ерлікпен қаза тапқан, Волоколамск маңындағы шайқаста асқан ерлік көрсетті.
Әлия Молдағұлова — мерген, 78 фашисті жойған. 1944 жылы ерлікпен қаза тауып, Батыр атағы берілді.
Мәншүк Мәметова — пулеметші қыз, Невель қаласы үшін шайқаста көзге түсіп, ерлікпен қаза тапты. Кеңес Одағының Батыры атанған тұңғыш қазақ қызы.
Сұлтан Баймағамбетов — жау оғын денесімен жауып, ерлікпен қаза тапты.
Қасым Қайсенов — партизан-барлаушы, тікелей Батыр атағын алмаса да, ерлігі мен еңбегі кейін жоғары бағаланып, «Халық қаһарманы» атағы берілді.
Мәлік Ғабдуллин — публицист, ғалым, жауынгер. Батыр атағын тірі кезінде алды, кейін ғылым мен әдебиетте де үлкен із қалдырды.
Рақымжан Қошқарбаев — 1945 жылы 30 сәуірде Рейхстагқа бірінші болып жеңіс туын тіккендердің бірі. Алайда ол тірі кезінде Батыр атағына ұсынылса да, оны ала алмады. Тек Тәуелсіз Қазақстанда «Халық қаһарманы» атағы берілді.
Даңқ орденінің толық иегерлері:
Даңқ ордені – үш дәрежелі орден. Оны толық иеленген жауынгерлер Кеңес Одағының Батырымен теңестірілді. Қазақстаннан 110-нан астам адам осы орденнің үш дәрежесіне де ие болды. Олардың қатарында:
Нұркен Әбдіров – ұшқыш, жау техникасын жойып, ұшағын жау танкілеріне бағыттап ерлікпен қаза тапты.
Иван Козлов, Дмитрий Тимофеев, Саттар Ерубаев, Иса Байзақов сынды басқа да ержүрек жауынгерлер марапатталды (кейбірі кейінгі зерттеулерге байланысты нақтылануда).
Тыл еңбеккерлері де ұмыт қалған жоқ. Майданға жіберілмей, ауылда, зауыттар мен фабрикаларда, шахталар мен егістіктерде қажырлы еңбек еткен миллиондаған азаматтар да жоғары марапаттарға ие болды:
«Ерен еңбегі үшін», «Еңбек Қызыл Туы», «Ленин» ордендері мен медальдары тылдағы ерлік еңбекті бағалаудың белгісі болды.
Әйелдер, қарттар, жасөспірімдер күн-түн демей жұмыс істеп, майдан мен елдің өмір сүруін қамтамасыз етті.
Соғыс аяқталған соң елге оралған жауынгерлерді халық зор қуанышпен қарсы алды. Бұл сәт халық жадында мәңгі сақталып қалған. Көптеген қалалар мен ауылдарда жауынгерлерді қарсы алу рәсімі салтанатты түрде ұйымдастырылды.
Қарсы алу рәсімінің ерекшеліктері:
Темір жол бекеттерінде және автобус аялдамаларында халық жауынгерлерді гүл шоқтарымен, нан-тұзбен қарсы алды. Халық ұлттық киім киіп, домбырамен ән шырқап, салтанатты түрде күтіп тұрды.
Балалар мен жастар жауынгерлерге өлең оқып, қолөнерден жасаған сыйлықтарын тарту етті.
Көптеген жерде митингтер ұйымдастырылып, жергілікті басшылар мен ардагерлер сөз сөйлеп, жауынгерлерге алғыс білдірді.
Арнайы мәдениет үйлерінде немесе клубтарда мерекелік концерттер өткізілді.
Кей ауылдарда жылқы сойылып, наурыз көже, бауырсақ, ет тағамдары беріліп, ұлан-асыр той жасалды.
Майдангерлерге жасалған әлеуметтік қолдау:
Оралған жауынгерлерге жер, үй, мал, еңбекке қажетті құрал-жабдықтар бөлінді.
Жұмысқа орналасу, білім алу, медициналық көмек мәселелері жергілікті билік тарапынан шешіліп отырды.
Кейбірі комсомол мен партия жұмысына тартылып, ел басқару ісіне араласты.
Майданнан келгендер тек құрмет иесі ғана емес, елді қалпына келтірудің алдыңғы шебінде тұрды. Олар құрылысшы, шахтер, мұғалім, дәрігер, инженер ретінде еңбек етті.
Соғыстан кейінгі алғашқы жылдары халық ауыр тұрмыстық жағдайда өмір сүрді. Жер-жерде аштық, киім-кешек пен азық-түлік тапшылығы байқалды. Алайда 1946–1950 жылдар аралығында Кеңес Одағы жаңа бесжылдық жоспар қабылдап, өнеркәсіпті қалпына келтіруге кірісті. Қазақстанда көмір, металлургия, химия өнеркәсіптері дами бастады. Қарағанды көмір алабы, Өскемен мен Балқаш металлургия зауыттары ел экономикасының тірегіне айналды.
Ауыл шаруашылығы саласында тың және тыңайған жерлерді игеру науқаны басталды (1954 жылдан бастап), бұл науқан Қазақстанда ауыл шаруашылығын жедел дамытуға бағытталды. Тың игеру саясаты Қазақстанның демографиясына да әсер етті. Басқа республикалардан көптеген адамдар көшіп келіп, халық саны өсті.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Қазақстан экономиканы қалпына келтіру мен дамыту ісіне белсенді кірісті. Соғыс кезінде көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындар елдің еуропалық бөлігінен Қазақстанға көшірілген болатын. Бұл үрдіс соғыстан кейін де жалғасын тапты.
1946–1950 жылдары қабылданған төртінші бесжылдық жоспар аясында Қазақстанда бірқатар жаңа зауыттар мен фабрикалар салынды:
Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты – елдегі ірі металлургиялық кәсіпорынға айналды.
Балқаш мыс балқыту зауыты кеңейтіліп, толық қуатында жұмыс істей бастады.
Қарағанды металлургия комбинатының (кейінгі Теміртау металлургия комбинаты) іргетасы қаланды.
Қарағанды көмір бассейні соғыстан кейін бұрынғыдан да қарқынды дами бастады, жаңа шахталар мен көмір өндіру құралдары енгізілді.
Жамбыл (Тараз) суперфосфат зауыты – ауыл шаруашылығына қажетті тыңайтқыштар өндіруде маңызды рөл атқарды.
Петропавл, Шымкент, Семей, Алматы қалаларында жеңіл және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары ашылды (трикотаж, тоқыма, ет-сүт комбинаттары).
Бұл кәсіпорындар жұмыс орындарын ашып, соғыстан оралған жауынгерлер мен эвакуацияланған отбасыларға еңбекпен айналысу мүмкіндігін берді.
Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстанда ғылым мен мәдениет те даму жолына түсті. Ғылым академиясы құрылып, зерттеу институттары ашылды. Қазақ әдебиеті мен өнері жаңа белеске көтерілді. Ғабит Мүсірепов, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов сынды жазушылар елдің рухани тірегіне айналды.
