XIX-XX ғасыр аралығы Сыр өңірінде ақындық пен жыршылық өнердің ерекше дамыған кезеңі болды. Базар жырау, Ешнияз сал, Оңғар жырау сынды Сыр сүлейлері медреселерде ұстаз-ахундардан білім алып, діни-ағартушылық бағытты ұстанды. Олар адамгершілік идеяларын насихаттап, ислам діні мен сахабалар, пайғамбарлар өмірін жырға қосты. Адал жолмен халықты білімге, бірлікке, ізгілікке, ғылымға, адамгершілікке үндеді.
Мұны біз «Сыр сүлейлері феномені» деп атаймыз. Қазақ руханиятында мұндай құбылыс басқа өңірлерде дәл осы деңгейде қалыптаспаған. Сыр сүлейлерінің жырау, жыршы ретінде халыққа қызмет етуіне діни оқымыстылардың ықпалы зор болды. Олардың басым бөлігі ислам дінін және Яссауи жолын насихаттаған. Осыдан-ақ Сыр сүлейлерінің дүниетанымдық негіздерінің қайнар көзін аңғарамыз.
Яссауи ілімі – әлемдік философияда ислами және түркілік танымның синтезі. Бұл ілім түркілік дүниетаныммен бірге исламдық құндылықтарды да терең ұштастырады. Сол уақытта қазақ халқы осы Яссауи жолын өмір сүру салтына айналдырған. Сыр өңірінде бұл ағым ерекше терең тамыр жайған. Себебі Бұқара, Хиуа сынды ірі медреселерде білім алған оқымыстылар, ишандар мен ахундар осы өңірде көптеп өмір сүрген.
Бұл діни-ағартушылық ағым өз кезінде прогрессивті рөл атқарды. Халықты сауаттандыруға, көзін ашуға зор ықпал етті. Осындай ағартушылық қызметтің көрнекті өкілі – Қалжан ахун.
Қалжан ахунның өмірі мен қызметі
XIX-XX ғасырда Сыр өңірінде өмір сүрген белгілі діни қайраткерлердің бірі – Қалжан ахун (Қалмұхаммед Бөлекбайұлы). Қазіргі Ақтөбе облысының Жаманқарағай ауылында дүниеге келген. Жеті жасында әкесі оны ауыл мектебіне беріп, алғашқы діни сауатын аштырған. Он жасында әкесінен айырылып, жетім қалған. Кейін Хиуа қаласындағы діни мектепте білімін жалғастырған. Зеректігімен көзге түскен соң, анасының қолдауымен Бұқара қаласындағы әйгілі Көкілташ медресесіне оқуға түседі.
Әкесі Бөлекбай ауқатты, беделді адам болған. Баласын арнайы оқытуға жағдай жасаған. Қалжан ахун Хиуада да, Бұқарада да оқуда озат болған. 1889 жылы Көкілташ медресесін тәмамдап, жоғары білімді имам әрі ахун атағын алады. «Ахун» атағы заңгерлік және діни білімнің жоғары деңгейін білдіретін мәртебе еді.
Көкілташта он жыл білім алып, шариғат заңымен қатар философия, астрономия, математика, биология ғылымдарын меңгерген. Сондай-ақ шаруашылық басқару ісін де үйренген. Белгілі себептермен Бұқарада тұрақтай алмай, Сыр еліне оралады.
Сыр өңірінде Қармақшыға келеді. Мұнда Ораз ақынның қолдауымен қоныстанып, оның атастырып қойған қызы Зейнепке үйленеді. Жалағаш пен Тереңөзек арасындағы Арқаш жеріне қоныстанып, халықтың қолдауымен алғашқы мешітін салып, діни-ағартушылық қызметін бастайды. Қалжан ахун заң саласында да белсенді болды. Халық арасындағы даулы мәселелерді әділ шешіп, кедейлердің құқығын қорғады.
Шәкірттері мен ізбасарлары
Қалжан ахунның шәкірттерінің бірі – Сыздық Қазанбайұлы. Ол Қалжан ахунның ең сенімді шәкірті болған. Ахун оған сүйікті тағамдарын дайындауды да үйреткен. Халық арасында оны «Қалжан ахунның аспазы» деп атаған.
Кеңес өкіметі кезінде Қалжан ахунның медресесін қорғап қалған да осы Сыздық атамыз еді. Оның анасы Кеңес үкіметінің қуғын-сүргін көрген Әбдірашит деген кісінің қарындасы болған. Сыздық ата 84 жасында дүниеден өткен. Қалжан ахунның жанына жерленген. Сыздық ата кейін Қалжан ахунның үшінші ұлымен құда-жекжат болады. Одан тараған ұрпақтар бүгінде Жалағаш өңірінде өмір сүруде.
Құнанбай қажымен кездесу туралы әңгімелер
Ел ішінде Құнанбай қажының Қалжан ахуннан бата сұрағаны туралы аңыз бар. Қажылыққа аттанарда Сыр еліне келіп, Қалжан ахуннан бата алған деседі. Ахун бастапқыда «өлімге қалай бата беремін?» деп қиналғанда, ағасы: «Ел тілегі болса – барсын, ел тілегі болса – аман оралсын», – деп бата берген екен.
Сол сапарында Аппаз есімді бай Құнанбай үшін 130 үй тіктіріп, құрметпен шығарып салған. Оқымысты адамдар ол кезде аса құрметтелетін. Қалжан ахун да ел ішінде зор беделге ие болған.
Қалжан ахунның шығармашылығы
Алаш қайраткері Халел Досмұхамедұлы қазақ жазба әдебиетінің негізін мұсылманша оқыған ақындар қалағанын атап өткен. Қалжан ахун да солардың бірі. Оның шығармалары түркі жазба тілінде жазылған. Араб және парсы сөздері аралас жырларын бүкіл түркі халықтары түсінген.
Мысалы:
«Уа, дариға, өтті өмірім, баршасы ойран болып білмедім,
Халім не болар, дүниеден қайран болып,
Иә, илаһи, өтпейміз ақыретте имансыз болып...».
Ол шығармаларында адамгершілік, білім, ғылымға үндеген. Ислам дінін тек құдайшылық емес, өркениеттік тұрғыдан түсіндірген.
Ғалым Қыдыр есімді зерттеуші Қалжан ахун өлеңдерінің ішінде ерекше поэтикалық формалар бар екенін айтқан.
Хаттары мен зерттеулері
Қалжан ахун Алғашбай ахунмен хат алысып тұрған. Хаттарында Осман түріктерінің Балқанға жорықтары туралы пікір алмасқан. Бұл да олардың кең дүниетанымын көрсетеді.
Мешіт-медресе құрылысы
Ол ХХ ғасыр басында халықтың қолдауымен кірпіш зауытын сатып алып, мешіт-медресе құрылысын бастаған. Құрылыс 1916 жылы Қалжан ахун дүние салған соң тоқтап қалғанымен, шәкірттері мен жергілікті азаматтар 1921 жылы аяқтап, халық игілігіне берген.
Мешіт 26 жыл бойы білім ошағы ретінде қызмет етті. Кеңес өкіметі кезінде мал қора, қойма, мектеп, балалар үйі ретінде пайдаланылған.
2005-2006 жылдары «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында мешітте сирек кітаптар мен қолжазбалар залы ашылды. Түркиядан келген Хасан Абдулла Қалжан ахунның көптеген қолжазбаларын музейге тапсырды. Онда мал сою пәтуалары да бар. Барлығы қырыққа жуық қолжазба зерттеуді қажет етеді.
Ұрпақтары мен мұрасы
Қалжан ахунның ұлдары Уамық пен Мағмұмар Бұқарада жоғары діни білім алған. Мұхтар Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорында олардың шығармалары сақталған. Шәмсия Қалжан ахун кітабында әкесінің өлеңдері мен хаттарын жариялаған.
Қалжан ахунға арналған жоқтау
Қалжан ахун дүние салғанда халық:
«Қалжан ахун дүреді, ғұлама еді,
Көзін ашып, халықты нұрға бөлеп жүреді.
Ол да кетті өмірден жан еді-ау,
Күллі еліне шуақ болып төгілген...», – деп жоқтаған.
Қалжан ахун сынды ғұламалар салған жол – ізгілік сәулесі болып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса бермек.
