Ел тарихында миллиондаған жазықсыз құрбандарды, тағдыры қирап, ғұмыры үзілген жандарды еске алу – біздің борышымыз. Құрғақ статистикалық мәліметтердің артында сансыз жеке трагедиялар, үзілген отбасылық шежірелер және халықтың жүрегіндегі жазылмас жаралар тұр. Ашаршылық, жаппай ату жазасы, лагерьдегі азаптар, жер аудару – бұл сөздер XX ғасырдың алғашқы жартысындағы Қазақстан тарихына мәңгілікке қасіретті із болып қалды. Осы қайғылы оқиғаның нақты ауқымын толық түсіну үшін мұрағаттық құжаттар мен ғылыми еңбектерді зерттеумен қатар, сол заманның тірі куәгерлерінің, яғни ондаған жылдар бойы қуғын-сүргінге ұшыраған туыстарының естеліктерін сақтаған жандардың дауыстарына құлақ асу аса маңызды.
Осындай отбасылық естеліктерді сақтап, ата-бабаларының басынан өткізген қиын күндерін бізге жеткізген тұлғалардың бірі – Айдос Әбдіғалиұлы Бұрхин. Оның баяндауы жеке бір адамның тарихы ғана емес, ол бүкіл халықтың басынан өткерген зор қасіретінің бір бөлшегі іспетті. Әжесі Ғазиза Мұхамедәліқызы Сәметованың тәрбиесінде өскен ол, бала кезінен-ақ 1920-1930 жылдардағы аласапыранды, арғы атасы Мұқантай ахунның ауыр тағдырын және олардың отбасы көрген адам төзгісіз сынақтарды бойына сіңіріп өседі. Адамнан адамға жеткен бұл ауызша естеліктер бүгінгі ұрпаққа қатаң ескерту және тарихты мәңгі есте сақтауға үндеу болып табылады.
Айдос Әбдіғалиұлы Бұрхин – өз әулетінің тарихын мұқият сақтап жүрген замандасымыз. Оның балалық шағы әжесі, тағдыры таңғажайып, ерік-жігері мықты Ғазиза Мұхамедәліқызының қамқорлығында өткен. Әжесінің естеліктері арқылы ол өткен заманның қайғылы оқиғаларымен тығыз байланыс орнатты, бұл оған бір кездері кейбір топтар үшін батылдық пен рухани тұрақтылықтың символы, ал басқалар үшін «халық жауы» ретінде қабылданған арғы атасымен байланыс көпірін құруға мүмкіндік берді.
Айдос Әбдіғалиұлы өз естеліктерінде: «Мені Ғазиза Мұхамедәліқызы Сәметова есімді әжем тәрбиеледі. Ол 1910 жылы дүниеге келген. Әжем маған өзінің әкесі, менің арғы атам Мұқантай ахун және сол бір қиын кезеңдер туралы жиі баяндайтын. Ол «бүлікшіл молданың» қызы атанып, осы таңба оны өмір бойы қудалады», – деп атап өтті.
Мұқантай ахунның мал-дүниесімен қатар, балалары да көп болған. Солардың бірі Ғазиза Мұхамедәліқызы өткен ғасырдың басында басынан не бір ауыр әрі шытырман оқиғаларды өткізді. Тұрмыс құрып, балалы болған. Тұңғыш қыз баласы – Базар 1930 жылы дүниеге келген; одан кейін 1938 жылы ҚарЛагтың ауыр жағдайында Зайра есімді қызы туған; ал лагердегі ауыр күндерді артта қалдырып, еркіндікке шыққан соң, 1941 жылы Әбдіғали есімді ұлы өмірге келді.
Мұқантай ахун Саматов (кейде оның аты-жөнін Мұхамедәлі Сәметов деп те жазады, бұл оның қызы Ғазизаның тегінде көрініс тапқан) өз заманы үшін ерекше тұлға болған. Ол шамамен 1860-1870 жылдары Торғай облысы Ырғыз уезінде (қазіргі Ақтөбе облысы) дүниеге келген. Сол кездері тамаша рухани білім алып, араб, парсы және түркі тілдерін қоса алғанда, бірнеше тілді меңгерген. Молда болып қызмет етіп, жерлестері арасында тек діни қайраткер ретінде ғана емес, сонымен қатар ақылды, парасатты адам ретінде үлкен құрметке ие болған, одан кеңес пен көмек сұрағандар көп болған. Оның үйі көптеген адамдар үшін жиналып кеңес құратын орталық, тек рухани емес, сонымен қатар өзекті дүниелік мәселелер талқыланатын орын болды.
Алайда, ағартушы ахунның бейбіт өмірі революциялық өзгерістер мен одан кейінгі күштеп ұжымдастыру саясатының құйынымен үзілді. Мұқантай ахун 1929-1930 жылдары басталған (және 1932 жылға дейін жекелеген ошақтарда жалғасқан) Ырғыз көтерілісінің рухани көсемдері мен басшыларының бірі болды. Бұл көтеріліс қазақ халқының ғасырлық өмір салтын жоюға қарсы үмітсіз наразылық үні еді. Бұл кеңестік насихаттың «жергілікті жерлердегі артық кетушіліктерге» қарсы әрекет ретінде көрсетуге тырысқаны сияқты жай ғана қарсылық емес еді. Бұл аман қалу үшін, өз мәдениетін, дәстүрлерін және дінін қорғау үшін күрес болды.
Айдос Бұрхин әжесінің әңгімелерін еске ала отырып: «Әжемнің айтуынша, біздің үйде жиі адамдар, ақсақалдар жиналып, сол кездегі оқиғаларды талқылайтын болған. Олар жаңа үкіметтің малды тартып алып, мешіттерді жауып, дін қызметкерлерін қуғындап жатқанын айтатын. Арғы атам бұл жағдайға қатты алаңдаған. Ол қандай да бір алтынды жасырған екен, мүмкін ол көтеріліс қажеттіліктеріне немесе адамдарға көмектесу үшін болған шығар», – деп бөліседі. Ғазизаның немересіне жеткізген осы естеліктері тарихи құжаттардың құрғақ деректерін жандандырып, сол кезеңнің шынайы көрінісін береді.
Ырғыз көтерілісі
Ырғыз көтерілісінің себептері мен салдарын айтқанымыз жөн болар. Көтеріліс Ақтөбе облысының Ырғыз, Шалқар және басқа да аудандарының, сондай-ақ Қызылорда және Қостанай облыстарының іргелес аудандарының едәуір аумақтарын қамтыды. Бұл қозғалыстың жарқын беттерінің бірі – көтерілісшілердің өз ханын –Айжарқын Қанайұлын жариялауы болды. Бұл үмітсіздіктің символикалық актісі, кеңестік режим оларды толықтай теріске шығарған жағдайда дәстүрлі билік формаларына жүгіну әрекеті еді.
Адамдарды қарулы қарсылыққа итермелеген себептер көпқырлы және терең болды. Қазақстан 20-жылдардың аяғы – 30-жылдардың басында большевиктік саясаттың жеделдетілген және қатыгездікпен жүзеге асырылуының мекеніне айналды.
Біріншіден, бұл күштеп ұжымдастыру болды. Қазақ ауылының өмірінің негізі болып табылатын дәстүрлі көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы артта қалған деп жарияланып, бірден жойылуға тиіс болды. Оның орнына колхоздар құрылды, олар көбінесе жергілікті жағдайларды, қажетті дайындық пен ресурстарды ескермеді. Шаруалардан олардың негізгі тіршілік көзі – мал тартып алынды. Талас Омарбеков өзінің 20-30-жылдардағы трагедияға арналған іргелі еңбегі «Зобалаңда» жазғандай, малды күштеп ұжымдастыру оның жаппай қырылуына әкелді, өйткені колхоздарда оны ұстауға жемшөп те, орын да болмады деп көрсетті.
Екіншіден, бұл саясаттың салдары сұмдық ашаршылық болды. Малдан және азық-түліктен айырылған мыңдаған қазақ отбасы жойылу алдында қалды. «Астық дайындау» деген ұранмен жүргізілген астық тәркілеу жағдайды ушықтырды. 1931-1933 жылдардағы ашаршылық түрлі бағалаулар бойынша 1,5-2 миллион қазақтың өмірін қиды, бұл байырғы халықтың 40%-ға жуығын құрады.
Үшіншіден, кеңестік биліктің дінге қарсы саясаты наразылықтың күшті ұйытқысына айналды. Ислам да, басқа діндер сияқты, «халықтың апиыны» деп жарияланды. Діни қызметкерлерге жаппай қуғын-сүргін басталып, мешіттер жабылып, қиратылды, діни рәсімдерді орындауға тыйым салынды. Мысалы, Ырғыз ауданында, бүкіл Қазақстандағыдай, мешіттер бірінен соң бірі жабылып, олардың ғимараттары клубтарға, қоймаларға берілді немесе жай ғана қараусыз қалды. Мұқантай ахун үшін де, көптеген діндарлар үшін де бұл олардың рухани құндылықтарын қорлау болды.
Қазақстан Қазөлкекомы БКП(б) бірінші хатшысы, Сталиндік саясаттың Қазақстандағы басты жүргізушісі болған Филипп Голощекин өзінің Мәскеуге жолдаған баяндамаларында халық наразылығының ауқымын азайтуға тырысып, бәрін «кулактардың шабуылдары» мен «байлар мен молдалардың қастандықтарына» жапты. Алайда, ОГПУ (Біріккен мемлекеттік саяси басқарма) хабарламалары басқа суретті көрсетті. Оларда шиеленістің өскені, көтерілісшілер отрядтарының құрылғаны, олардың қаруланғаны туралы хабарланды.
Көтерілістің ауқымын көтерілісшілер отрядтарының саны туралы деректер куәландырады. Мысалы, 1300 адамға дейінгі отрядтардың қозғалысы туралы хабарланды. Мұқантай ахун тікелей қатысы бар отряд та бірнеше жүздеген жауынгерден тұрған. Олар кеңестік билік өкілдеріне, колхоз қоймаларына шабуыл жасап, тартып алынған малды қайтаруға тырысты. Бұл үмітсіздік соғысы, жоғалтатын ештеңесі жоқ адамдардың соғысы болды. Билік алаңдаушылығы соншалық, көтерілісті басуға тұрақты әскери бөлімдер жіберілді.
Кеңес үкіметінің халық наразылығына жауабы қатыгез және аяусыз болды. Негізінен ескірген қару-жарақпен және ауыл шаруашылығы құралдарымен қаруланған көтерілісшілерге қарсы пулеметтермен, артиллериямен жабдықталған тұрақты армия бөлімдері қолданылды. Бірінен соң бірі көтерілісшілердің әрекеттері көрсетілімді қатыгездікпен басылды.
Мұқантай ахун кім?
Ырғыз көтерілісі басылғаннан кейін Мұқантай ахун Саматовтың тағдыры трагедиялық және, өкінішке орай, сол жылдардағы халықтық қарсылықтың көптеген көсемдеріне тән болды. Ол тұтқындалды. Оған не болғаны туралы нақты мәлімет жоқ. Оның атылуы немесе ОГПУ зындандарында қаза табуы мүмкін. Оның жерленген жері де, мыңдаған басқа құрбандар сияқты, белгісіз болып қалуда. Отбасы үшін бұл әке мен күйеудің жоғалуы ғана емес, сонымен қатар белгісіздіктің мәңгілік азабы болды.
Мұқантай ахун отбасы үшін мұның салдары апатты болды. Олардың барлық мүлкі «халық жауы» және «бандалық топтың жетекшісі» ретінде тәркіленді. Балалары мен әйелдері (Мұқантай ахунның, сол кездегі әдет бойынша, бірнеше әйелі болған) тіршілік етуге қаражатсыз қалып, кедейлік пен ашаршылыққа ұшырады. «Халық жауының отбасы» деген таңба оларды барлық жерде қудалап, барлық есіктерді жауып, ең қарапайым адамдық құқықтардан айырды.
Мұқантай ахунның ұлдарының тағдыры да ауыр болды. Олардың кейбіреулері тұтқындалып, «халық жауының балалары» ретінде Карелияға жер аударылды. 1939 жылы олар совет-фин соғысына шақырылып, сонда қаза тапты.
Мұқантай ахунның қызы Ғазизаның да тағдыры ауыр болды. Әкесі алдымен Ғазизаны Қарібайдың ұлы Шайхисламға айттырған екен. Бірақ Шайхислам аурудан қайтыс болып, Ғазизаны әдет бойынша оның інісі Бұрхисламға тұрмысқа берді. Тұтқындалмас бұрын, қауіпті сезіп, тұңғыш қызы Базарды балалар үйіне бергісі келмеген Ғазиза оны өзінің кіші сіңлісі Қалимаға қалдырды. Аналық махаббат пен үмітсіздіктен туындаған бұл шешім кейіннен Базарда анасына «тастап кеттің» деген ренішін тудырды. Ғазизаны бұл шешімі үшін сынау қиын: баланы туыс қолдарға беру ме, әлде оны жетімдікке және мемлекеттік балалар үйіндегі қиын жағдайға душар ету ме – қайсысы қорқынышты болды екен?
Ғазизаны күйеуі Бұрхисламмен бірге «бүлікшіл молданың» қызы ретінде Қарағанды еңбекпен түзеу лагеріне (ҚарЛаг) – «ГУЛАГ архипелагының» ең ірі және ең сұмдық аралдарының біріне жөнелтті. Абақтыда жатып, ол жүкті екенін білді. 1937 жылы лагерлік өмірдің адам төзгісіз жағдайында, аштық, суық, қажытатын еңбек арасында, ол қызы Зайраны дүниеге әкелді. Айдос Әбдіғалиұлының әжесі лагерьдегі өмір туралы аз және құлықсыз әңгімелейтін, тек кейде ауыр еңбек туралы айтатын. Бірақ сол жылдарды еске алған сайын, ол Сталиннің атын ащылықпен ауызға алатын: «Атаңа нәлет Сталин!» – деп бастайтын ол өзінің қайғылы естеліктерін.
1940 жылы Ғазиза күйеуімен босатылды. Қолында кішкентай Зайрамен ол туған жеріне, Ақтөбе облысының Жабасақ ауылына оралды. Сол жерде, 1941 жылы, оның ұлы Әбдіғали – Айдос Бұрхиннің әкесі дүниеге келді. Бірақ бұл бақыт та ұзақ болмады. Оның күйеуі Бұрхислам Ұлы Отан соғысы майданына кетіп, хабар-ошарсыз кетті. Ғазиза үш баласымен жалғыз қалды, жесірдің және «халық жауының» қызы болудың қос жүгін арқалады. Балаларын және өзін қауіпсіздендіру үшін ол күйеуінің тегін – Бұрхинді алды (бастапқыда оның қыз кезіндегі тегі әкесінің атымен Сәметова болған).
Мұқантай ахун өз заманының адамы болғандықтан, әдеттегідей, оның бірнеше әйелі және көптеген ұрпақтары болған. Оның балалары мен немерелерінің тағдыры әр түрлі қалыптасқан, бірақ олардың барлығы дерлік репрессияның ауыртпалығын бастан кешірген. Жер аудару, лагерьлер, майданда қаза болу, қуғын-сүргіннен құтылу үшін тегін өзгерту және шығу тегін жасыру қажеттілігі – мұның бәрі ұрпақтар үшін ащы шындыққа айналды.
Олардың көпшілігі қуғын-сүргіннен қашып, көршілес аймақтарға, атап айтқанда, Ресейдің Орынбор облысына қоныс аударған, онда бүгінде де олардың ұрпақтары тұрады. Мұқантай ахунның үлкен әулетінің әртүрлі тармақтары арасындағы байланыстар көп жағдайда жоғалған, ондаған жылдар бойы қорқыныш пен үнсіздікпен үзілген. Бүгінде оларды қалпына келтіру – оңай емес.
Мұқантай ахун отбасының оқиғасы, оның шөбересі Айдос Бұрхин баяндағандай, Сталиндік кезеңдегі саясаттың миллиондаған трагедиялық салдарының бір ғана мысалы. Бұл тек бір отбасының жеке тарихы емес. Бұл еліміздің тарихи көрінісі, қазақ халқы мен Кеңес Одағының басқа халықтары тоталитарлық биліктің салдарынан шеккен орасан зор халықтық, мәдени, рухани және экономикалық шығындары туралы еске салу.
Ырғыз көтерілісі, ел бойынша жүздеген басқа шаруалар бүліктері сияқты, үмітсіздік актісі, өз өмір салтын, дінін, қадір-қасиетін қорғау әрекеті болды. Оның қатыгездікпен басылуы одан да сұмдық трагедияларға – Ашаршылыққа, «Үлкен террорға», жаппай жер аударуларға жалғасты.
Айдос ағаның әңгімесі – бұл жылдар тосқауылын бұзып жеткен, өткеннен келер ұрпаққа арналған маңызды үн. Ол адам өмірінің құндылығын, еркіндіктің нәзіктігін және тарихи жадыны сақтау жолындағы әрқайсымыздың жауапкершілігімізді еске салады. Біз өткеннен сабақ алу арқылы ғана болашақта мұндай қасіретті оқиғалардың қайталанбауына кепілдік бере аламыз.
