Алашорданың алғашқы дипломаты

Алаш арыстары ХХ ғасырдың басындағы күрделі саяси жағдайда ұлттық мүддені қорғау мақсатында сыртқы саясат және дипломатиялық қатынастар орнатуға тырысты. Алашорданың дипломатиялық қызметі, әсіресе Жапония және АҚШ сияқты ірі державалармен байланыс орнату әрекеттері, сол кездегі геосаяси ахуалдың күрделілігіне қарамастан, ұлттық мемлекеттілікті нығайтуға бағытталған маңызды қадам болды. 

Бүгін Алашорданың алғашқы дипломатиялық талпыныстары, оның Жапония және АҚШ-пен байланыс әрекеттері, сондай-ақ осы процесте маңызды рөл атқарған Райымжан Мәрсековтің қызметі, оның Жапонияға сапары, хаты және тұтқындалуы туралы сөз қозғамақпыз. 

Алашорданың алғашқы дипломатиялық талпыныстары

Алашорда үкіметі 1917 жылы желтоқсанда құрылғаннан кейін, ұлттық мемлекетті халықаралық деңгейде таныту мақсатында сыртқы саясатқа ерекше мән берді. Алаш қайраткерлері Ресей империясының ыдырауы және азамат соғысы кезіндегі саяси тұрақсыздықты пайдаланып, халықаралық қолдау іздеуге тырысты. Дипломатиялық қатынастар орнатуда Жапония мен АҚШ сияқты мемлекеттер маңызды нысана болды, өйткені бұл елдер сол кездегі халықаралық саясатта ықпалды күштер еді. Алашорда үкіметі осы елдермен байланыс орнату арқылы саяси және экономикалық қолдау алуға, сондай-ақ тәуелсіздік идеясын нығайтуға үміттенді.

Жуырда белгілі зерттеуші, «Алаш» ғылыми-зерттеу орталығының директоры Сұлтан Хан Аққұлұлының алаш тақырыбына қатысты тағы бір кітабы жарық көрді. «Әлихан Бөкейхан: Алаш идеясы және Біртұтас Түркі әлемі» деп аталатын кітаптың таныстырылымы Еуразия ұлттық университетінде өтті. Кітапта Қазақстан республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитеті мен Жапонияның Сыртқы істер министрлігінің мұрағаттарынан 2022-2025 жылдары табылған тың тарихи құжаттар қамтылған. Сол құжаттардың біразы  - Алаштың тәуелсіздігін бүкіл халықаралық қауымға мойындатуға тырысқандарын дәлелдейді. 

Оқи отырыңыз: «Алаш үкіметі АҚШ-тан қару-жарақ сұраған» – Сұлтан Хан Аққұлұлы

«Бұл бүгінгі тарих ғылымы мен Алаш тарихын зерттеуші ғалымдар үшін зор ғылыми жаңалық. Бұл тың тарихи деректер 1917-1920 жылдары тәуелсіз мемлекет болып жасаған Алаш Республикасының Алаш Орда Қазақ-Қырғыз Халық Кеңесінің, яғни Алаш Орда үкіметінің бірінші жаһандық соғыстың жеңімпаз мемлекеттерінен әскери-саяси қолдау және өз тәуелсіздігін мойындауды сұрағанын бұлтартпай дәлелдейді. Бұл құжаттар ХІІІ ғасырдағы Жошы ханның Ұлығ Ұлысы мен оның мұрагері болған XV-XIX ғасырлардағы Қазақ хандығының жер аумағында 1917 жылдың желтоқсанында құрылған Алаш Республикасы тарихының беймәлім беттерін ашып береді. Оған қоса «Алаш» партиясы мен Алаш Республикасының 1918-1920 жылдардағы тарихын түбегейлі қайта зерттеп зерделеуге түрткі болады. Нақты айтқанда, алаштанушы ғалымдардың Ә.Н.Бөкейхан басқарған «Алаш» партиясы мен мемлекеті Ресей құрамындағы аутономия болуға ұмтылды деген тұжырымын түбегейлі теріске шығарып, керісінше табанды түрде Алаштың тәуелсіздігін бүкіл халықаралық қауымға мойындатуға бар күш-жігерін жұмсағанын дәлелдейді», - дейді кітап авторы Сұлтан Хан Аққұлұлы. 

Яғни сол уақытта Әлихан бастаған Алаш Орда үкіметі (Р.Мәрсек, М.Шоқай, А.Байтрсынұлы және т.б.) түрлі стратегияны қолдана отырып Жапония, АҚШ, Қытай және т.б. елдердің ресми өкілдерімен екіжақты әскери-саяси, сауда-экономикалық және мәдени қарым-қатынас орнату мәселелері бойынша астыртын келіссөз жүргізген. 

Тұсаукесер барысында Сұлтан Хан Аққұлұлы Алаш тарихы жөнінде Жапония сыртқы істер министрлігінің сыртқы саясат мұрағатынан табылған тағы бір құжатты ел назарына ұсынды. Бұл – Алашорда үкіметінің Жапония билігіне сол тұста жазған хаты болып шықты. Хат мәтіні тұтас аударылмаған. Хатты жапонның вице-консулы Рио Ватанабе деген кісі қысқаша мазмұндап, Жапония сыртқы істер министрлігіне қарасты мұрағатқа тапсырған.

«Бұл құжаттың растығын Райымжан Мәрсеков Үрімжіде НКВД қолына түскен кезде толықтай дәлелдеген. Райымжан кезінде Владивостокқа барған соң ең алғаш рет Алашорда үкіметінің сыртқы саясатын іске асырған. Ол АҚШ-тың Anderson Mayer компаниясымен 15 млн рубльге тауар сатып алу туралы келісімге қол қояды. Бұл – Алаш Республикасының тұңғыш экономикалық саясаты. Артынша АҚШ-тың Владивостоктағы экспедициялық корпусының қолбасшысы, генерал Уильям Грегспен келіссөз жүргізген. Грегстің атымен АҚШ-тың Жапониядағы өкілетті елшісі Дональд Морриспен кездеседі. Осы кісілермен кездескенде Райымжан Алашқа туыс түркі елдерінің тәуелсіздігін мойындауын сұрайды. Ол – бір. Екіншіден, «бізбен екіжақты дипломатиялық, сауда-экономикалық, мәдени, әскери әріптестік орнатсаңыздар» дейді. Үшіншіден, Ұлттар лигасына (қазіргі БҰҰ) мүше елдер АҚШ арқылы қазақ, башқұрт ұлттарының тәуелсіздігін мойындаса деп өтінді. Ең бастысы, «большевиктер интервенциясына тойтарыс беру үшін 40 мыңнан 100 мыңға жуық қару-жарақ берсеңіздер, керек десеңіздер 250 мыңға жуық әскер жинау бізге қиын емес» деп, саяси-әскери көмек сұраған», - дейді автор. 

Осының өзі Алаш арыстарының ұлттық мемлекет құру жолында үлкен талпыныс жасағанын көруге болады.

Алашорданың алғашқы дипломаты

Әрине, Алашорданың дипломатиялық қызметі ресми болған жоқ, өйткені ол халықаралық деңгейде толық мойындалған мемлекет емес еді. Дегенмен, Алаш қайраткерлерінің шетелдік өкілдермен кездесулері, хат алмасулары және халықаралық конференцияларға қатысу әрекеттері олардың дипломатиялық белсенділігін көрсетеді. 

Жапония мен АҚШ-пен байланыс орнатуда Райымжан Мәрсеков сияқты қайраткерлердің рөлі ерекше болды.

Алашорданың Жапониямен байланыс талпыныстары 

Алашорда үкіметі Жапониямен байланыс орнатуға тырысқанда, сол кездегі геосаяси жағдайды ескерді. Жапония ХХ ғасырдың басында Азиядағы ықпалды державаға айналып, Ресей империясымен 1904–1905 жылдардағы соғыста жеңіске жеткен еді. Бұл Жапонияны Алаш қайраткерлері үшін тартымды серіктес етті, өйткені ол Ресейге қарсы күш ретінде қарастырылды.

Райымжан Мәрсековтің Жапонияға сапары туралы нақты деректер шектеулі, бірақ кейбір мәліметтер оның Шығыс елдерімен, соның ішінде Жапониямен байланыс орнату мақсатында Алтай өңірі арқылы сапарға шыққанын көрсетеді. Ол Шара-Сумэ қаласына барған кезде жергілікті байлармен және маңғол көсемдерімен кездесіп, Алашорданың мақсаттарын түсіндірген. Мәрсеков Жапонияға хат жолдап, Алашорда үкіметінің тәуелсіздік күресін қолдау туралы өтініш білдірген деген деректер бар. Бұл хаттардың мазмұны толық сақталмаған, бірақ олар Алашорданың халықаралық қолдау іздеу әрекеттерінің бір бөлігі болды.

Жапониямен байланыс орнатудағы басты мақсат – Алашорданың саяси тәуелсіздігін мойындату және экономикалық, әскери қолдау алу. Алайда, Жапонияның сол кездегі саясаты негізінен Шығыс Азиядағы өз мүдделеріне бағытталғандықтан, Алашорданың бұл әрекеттері толық нәтиже бермеді. Дегенмен, Мәрсековтің Жапонияға хаты және сапарлары Алашорданың дипломатиялық белсенділігін көрсететін маңызды тарихи оқиға болып қала береді.

АҚШ-пен байланыс әрекеттері

Алашорданың АҚШ-пен байланыс орнатуға талпынысы да сол кездегі халықаралық ахуалға байланысты болды. АҚШ Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық аренада ықпалды державаға айналған еді. Алаш қайраткерлері АҚШ-тың демократиялық құндылықтары мен экономикалық әлеуетін ескеріп, онымен байланыс орнатуды маңызды деп санады. Дегенмен, АҚШ-тың Орталық Азиядағы саяси процестерге қызығушылығы төмен еді.  Оның үстіне Алашорданың ресми статусы ресми емес болатын.

Райымжан Мәрсековтің АҚШ-пен тікелей байланысы туралы нақты деректер аз, бірақ басында айтып өткеніміздей, Алашорданың жалпы дипломатиялық стратегиясы аясында оның шетелдік өкілдермен хат алмасуға қатысқаны белгілі. АҚШ-тың Ресейдегі азамат соғысына қатысты ұстанымы және большевиктерге қарсы күштерді қолдау саясаты Алашордаға біраз үміт сыйлады. Алайда, географиялық алшақтық пен халықаралық мойындалудың болмауы Алашорданың АҚШ-пен байланыстарына үлкен кедергі болды.

Райымжан Мәрсеков (1877–1937) – Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері, заңгер, публицист және ұлттық мүддені қорғаған ойшыл. Семей облысы, Өскемен уезі, Айыртау болысында дүниеге келген Мәрсеков Найман руының Терістаңбалы тармағынан шыққан. Ол Алашорда үкіметінің сыртқы байланыстарын орнатуда маңызды рөл атқарды және оның Жапония мен АҚШ-пен байланыс орнатудағы әрекеттері Алаш тарихында ерекше орын алады.

Мәрсековтің білімі мен саяси көзқарасы оны Алашорданың дипломатиялық миссияларына лайықты кандидат етті. Ол Ресей империясының отарлық саясатына қарсы күресіп, қазақ халқының мемлекеттілігін қайта жаңғыртуға талпынған зиялылардың бірі болды. Оның шетелдік сапарлары мен хат алмасулары Алашорданың халықаралық деңгейде танылуына бағытталған маңызды қадамдар еді.

Райымжан Мәрсековтің дипломатиялық қызметі большевиктердің назарынан тыс қалмады. Ол Алашорданың ұлттық мүдделерін қорғау және халықаралық қолдау іздеу әрекеттеріне байланысты большевиктер тарапынан қудаланды. 1920-жылдары Мәрсековтің Шара-Сумэ қаласындағы сапары кезінде оның Алаш отрядымен бірге қозғалысы туралы мәліметтер большевиктердің қолына түсті. Ол Алтайдағы маңғол байларымен және жергілікті қазақтармен байланыс орнатып, Алашорданың мақсаттарын ілгерілетуге тырысқан. Алайда 1937 жылы (кей деректерде 1938) Мәрсеков большевиктердің тұтқынына түсіп қалады.  Кейіннен Қытай үкіметіне табысталып, түрмеге қамалады. Содан кейін хабар кілт үзілген. Қайда кеткенін, не болғанын ешкім білмейді. Ату жазасына кесілді ме, әлде басқа жаққа жер аударылды ма -  бұл жағы жұмбақ.

Мәрсековтің тұтқындалуы және одан кейінгі тағдыры туралы толық мәліметтер жоқ. Кейбір деректер оның түрмеде қаза болғанын болжайды, бірақ нақты уақыты мен орны белгісіз. Оның тұтқындалуы Алашорданың дипломатиялық әрекеттерінің большевиктер тарапынан қатаң бақылауда болғанын және ұлттық қозғалыстың қуғынға ұшырағанын көрсетеді.

Алашорда үкіметінің дипломатиялық қызметі, әсіресе Жапония және АҚШ сияқты мемлекеттермен байланыс орнату әрекеттері, қазақ халқының тәуелсіздікке деген ұмтылысының айқын көрінісі болды. Райымжан Мәрсеков осы процесте маңызды рөл атқарды. Оның Жапонияға сапары, хат алмасулары және халықаралық қолдау іздеу әрекеттері Алашорданың дипломатиялық белсенділігін көрсетеді. Алайда, геосаяси жағдайдың күрделілігі, халықаралық мойындалудың болмауы және большевиктердің репрессиялары Алашорданың бұл әрекеттерінің толық нәтиже беруіне кедергі болды. Мәрсековтің тұтқындалуы Алаш қозғалысының трагедиялық тағдырының бір бөлігі болса да, оның еңбегі қазақ ұлттық мемлекеттілігінің іргетасын қалауда маңызды із қалдырды.