Курск түбіндегі жеңіс

Курск түбіндегі шайқастағы ерлігі үшін Батыр атағына ұсынылған жүздеген солдат пен офицердің арасында кем дегенде 18 жауынгердің тағдыры Қазақстанмен байланысты. Соның ішіндегі әзірге анықталған бес батыр жайлы және Курск шайқасы туралы мақаланы назарларыңызға ұсынамын.

Олардың бірі – Қарағанды облысының тумасы Амантай Дәулетбеков. Ата-анасынан жастай айырылған ол алдымен Жамбыл облысындағы мектеп-интернаттардың бірінде тәрбиеленсе, кейінірек туыстарына барып, солардың қолында өседі. Бала кезінен білімге құштар еді. Еңбекке де ынтасы зор болып, мал шаруашылығында табысты еңбек етеді. Алайда алдынан ашылған мүмкіндіктердің жолын тұтқиылдан басталған соғыс кеседі.

1941 жылғы маусымда майданға аттанған ол 1942 жылдың 5 шілдесінен бастап шайқастарға қатысады. Арада бір жыл өткенде, 9 шілдеде, 26 жастағы Амантай Дәулетбеков басқарған зеңбірекшілер тобы Курскінің солтүстік-батысында қорғанысты бұзып өткен жаудың қоршауында қалады.

Он сегіз танк, он төрт өздігінен жүретін қондырғы және автоматшылар мен жаяу әскерлер біздің артиллеристерге он төрт рет шабуыл жасайды. Кескілескен шайқаста біздің артиллеристердің зеңбіректері істен шығып, тек төрт жауынгер ғана тірі қалады. Оның ішінде Амантай Дәулетбеков те бар. Оның қарамағындағы төрт батыр жауға қарсы ұмтылып, оқтары таусылғанда қоян-қолтық ұрысқа түседі. Кейіннен осы шайқастардың бірінде Амантай Дәулетбеков ерлікпен қаза табады. Тамыз айында ол Батыр атағына ұсынылып, марапат 1943 жылдың 24 желтоқсанында беріледі. 

Батырдың қаруласы Анатолий Сеников ержүрек артиллеристің қаза табарынан екі күн бұрын айтқан сөзін еске алады: «Айнала неткен тамаша, көздің жауын алады. Біздің қазақ жері көктемде дәл осылай гүлдейтін. Осы шайқастан аман қалсақ, біздің елге қонаққа кел».

Бұрынғы Шығыс Қазақстандық есепші Тимофей Сергеевич Вербицкий Курск шайқасында өзінің алғашқы ерлігін көрсетті. Ол кезде 34 жаста еді. Атқыштар бөлімшесінің командирі Вербицкийді Батыр атағына ұсыну парағында 1943 жылдың 14 тамызында Харьков бағытындағы Водяная станциясының түбіндегі шайқаста Вербицкий жолдас жауынгерлерді жауға бастап, дұшпанның атыс нүктесін талқандағаны және алты неміс солдатының көзін жойғаны көрсетілген.

Бұдан соң Вербицкий Лютиш плацдармын кеңейту кезіндегі шайқаста ерекше көзге түсіп, Днепр үшін шайқаста қаһармандық танытты. Осы ұрыста ол жаудың қарсы шабуылын тойтарып, бірнеше елді мекенді азат етуге атсалысты. 1944 жылдың 10 қаңтарында Тимофей Сергеевич Вербицкийге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Алайда ол туған еліне қайтып оралмады. Оның қайда жерленгені әлі күнге дейін белгісіз.

1940 жылдың қыркүйегінде Алматы мектебінің түлегі Георгий Игишев әскерге шақырылады. Ол кезде жасы небәрі он сегізде еді. Игишев майданға 1941 жылдың қарашасында аттанып, соғысқа қатыса бастайды. Ал 1943 жылдың шілдесінде танкіге қарсы атқыштар полкінің батарея командирі, жиырма бір жастағы Георгий Игишев өшпес ерлік жасайды.

6 шілдеден бастап Курскінің солтүстік-батысындағы шайқастарда оның батареясына елуге жуық жау танкісі қарсы шабуылдайды. 8 шілдеде жаудың сегізінші шабуылы басталады. Бұл жолы бар-жоғы екі ғана зеңбірегі қалған батареяға алпыс танк қарсы бағытталады. «Шабуылды қайтсек те тойтарамыз. Өліспей беріспейміз, артқа шегінбейміз!» – дейді Игишев жауынгерлеріне.

Шабуыл тойтарылады. Алайда екі зеңбірек те істен шығып, Георгий Ивановичтің өзі жараланып, контузия алады. Соған қарамастан, жау автоматшыларының шабуылы жалғасады. Осы сәтте Игишев сарбаздарды бастап, қарсы шабуылға шығып, жау автоматшыларын талқандайды. Бұл ұрыста Георгий Игишев ерлікпен қаза табады. Келесі күні ол Батыр атағына ұсынылып, марапат 1943 жылдың 7 тамызында беріледі.

Курск доғасындағы шайқас — майданға он сегіз жасында аттанған, Ақтөбенің тумасы, бұрынғы Талдықорған облысының тракторшысы Михаил Максимович Чепрасов үшін соңғы ұрыс болды. 1943 жылдың 6 шілдесінде танкіге қарсы атқыштар дивизионының он тоғыз жастағы артиллерисі Чепрасов Курскіден солтүстікке қарай, біздің қорғаныстың алдыңғы шебінен алға шыққан зеңбірекшілер тобымен бірге фашистермен шайқасқа түседі.

Алғашқыда бес жауынгер бес танкінің шабуылын тойтарады. Содан кейін жаяу әскер ротасының шабуылына қарсы тұрады. Ақыры, фашистер ержүрек артиллеристерге қарсы үш «Жолбарыс» танкін жібереді. Олар зеңбірекшілерді қоршауға алады. Біздің жауынгерлер екі танкті істен шығарады, бірақ үшіншісі зеңбірекшілерді мерт етеді.

Екі жүзден астам фашистің көзін жойып, төрт танкті істен шығарған артиллеристер жаудың ілгерілеуіне жол бермейді. 1943 жылғы 7 тамызда Михаил Чепрасовқа Кеңес Одағының Батыры атағы беріледі.

Томск облысының тумасы, бұрынғы тракторшы және моторшы-механик Фарах Гимнеевич Камалдинов 1934 жылы он тоғыз жасында өзі сұранып, әскер қатарына аттанады. 1941 жылдың маусымынан бастап соғысқа араласады. Автоматшылар взводының командирі Камалдинов Батыр атағына 1943 жылдың шілдесінде ұсынылады.

5 шілдеде Камалдиновтың взводы танктер мен жаяу әскердің бірнеше шабуылына тойтарыс береді. Олар үш рет қарсы шабуылға шығып, қоршауға алуға тырысқан жауды алдын орайды. Бұл шайқаста екі автоматшы қаза тауып, екеуі жараланады. Алайда майдан даласында 170-тен астам фашистің көзі жойылып, жау алты танкісінен айырылады.

Камалдиновтың өзі жараланғанына қарамастан шайқасты жалғастырады. Фашистерді жер жастандырып, техникасын істен шығарады. Жау оны үш мәрте тұтқынға алуға тырысқанымен, сәтсіз аяқталады. Шайқас соңында ол жеті немісті оққа ұшырады. Камалдиновқа Кеңес Одағының Батыры атағы 1943 жылдың 27 тамызында беріледі.

Соғыстан кейін Фарах Гимнеевич Ресейдің түрлі өңірлерінде еңбек етті. 1980 жылы Теміртауға қоныс аударып, 1986 жылдан бастап Қарағандыда өмір сүрді.

Батырларымыздың тарихынан көргеніміздей, Курск шайқасы – тек адамзат тарихындағы ең ірі ұрыстардың бірі ғана емес, сонымен қатар бейбіт өмір үшін басын бәйгеге тіккен қаһармандықтың теңдессіз үлгісі болды. Сол бір сұрапыл соғыста кеудесін оққа тосқан әрбір ержүрек жауынгерге мәңгі тағзым етеміз. Енді сол майдан даласында қасық қаны қалғанша шайқасқан батыр бабаларымыздың ерлігімен тығыз байланысты — Курск шайқасы туралы кеңірек тоқталайық.

 КУРСК ШАЙҚАСЫ

1943 жылдың басында бүкіл әлем Ресейден жетіп жатқан жаңалықтарға көз тігіп, демін ішіне тарта бақылап отырды. Сталинград түбінде Қызыл Армияның жеңісі фашистік Германияға ауыр соққы болып тиді – ондаған мың неміс сарбазы тұтқынға алынды. Алайда Гитлер бастаған Үшінші рейх әлі де қуатты еді. Қатерлі соққыдан кейін ашуға булыққан фюрер кеңестік күштерді түпкілікті жою үшін шешуші шабуыл дайындауға бұйрық берді. Таңдау Курск маңына түсті.

Үш ай бойы немістер орасан зор әскери күш жинады. Мыңдаған танк пен техника, жүздеген мың солдат Курск доғасына шоғырланды. Ақыры, 5 шілде күні неміс танк колонналары алға жылжи бастады. Осылайша Екінші дүниежүзілік соғыстың ең ірі әрі ең қанды шайқастарының бірі – Курск шайқасы басталды.

Бұл ұрыс фашистік Германия үшін соңғы стратегиялық шабуыл болды. Егер бұл операция сәтті аяқталса, Гитлер соғыстағы бастаманы өз қолында сақтап қала алар еді. Ал жеңіліс оның әскерін қорғанысқа көшуге мәжбүрлейтіні анық еді.

49 күнге созылған Курск шайқасы тарихта бұрын-соңды болмаған көлемдегі қақтығыс ретінде қалды. Екі тараптан екі миллионнан астам сарбаз, шамамен алты мың танк және мыңдаған зеңбірек пен ұшақ қатысқан бұл шайқас адамзат тарихындағы ең ірі танк ұрысына айналды.

Қызыл Армияға немістің элиталық дивизияларын талқандау мүмкіндігі болды ма? Неліктен Гитлер Курск түбіндегі шайқаста түпкілікті жеңіске жете алмады? Оның ең жаңа танктері мен ұшақтары не себепті көмек бермеді? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрелік.

1942 жылдың басында Мәскеу түбіндегі шайқаста нацистік Германия әскерлері Екінші дүниежүзілік соғыстағы алғашқы ауыр жеңілісіне ұшырады. Немістер Кеңес астанасына жақын келіп, бірақ оны басып ала алмады. Уақытылы жеткен резервтердің арқасында Қызыл Армиясы қарсы соққы беріп, Вермахты Мәскеуден кері шегіндірді. Блицкриг жоспары сәтсіздікке ұшырады. Бұл кезде неміс инженерлері жаңа һәм қуатты қару соғыстың барысын түбегейлі өзгертуі тиіс деп есептеді. Ауыр танкті шұғыл түрде әзірлеп жатты. Мұндай танктің жобасы фюрерге 1942 жылдың көктемінде ұсынылды. Жаңа машина «Тигр» деп аталды. Танк 10 сантиметрлік лобтық броньмен және 88 миллиметрлік зеңбірекпен жабдықталды. Есептеулер бойынша бұл жаңа танк іс жүзінде осал емес еді. Әр «Тигрды» өндіру 800 000 Рейхсмаркке түсті, бұл сол кездегі кез келген танктен әлдеқайда қымбат болатын. Алғашқы «Тигрлар» 1942 жылдың тамызында Ленинград түбіне жіберілді.

Көп жағдайда немістер Кеңес әскерлеріне және олардың Т-34 танктеріне қызғана қарады. 1941 жылы Мәскеу түбінде алғаш рет Т-34 танктерімен жаппай кездескенде, олар аң-таң болған еді.  Олар бұл танк туралы былай деді: «Біздің танктер батареяға шабуыл жасап, оны талқандады. Егер осы танктерді жаппай қолдану басталса, Т-34 танктерінің орнына біз жергілікті жеңіс емес, стратегиялық апатқа ұшырауымыз мүмкін». 

Олар сол уақытта «Тигр» мен «Пантера» танктерін әзірлеп жатты. Бұл танктер Т-34 сияқты маневрлік жағынан аса жетік болмады, бірақ ауыр танктер ретінде қорғанысы жақсы болды. 

Ең бастысы, олардың 88 миллиметрлік зеңбіректері еді. Бұл зеңбірек Т-34, орташа танкіне қарсы өте тиімді. Кеңестік Т-34, орташа танкі немістің жаңа танктерінен атыс күші мен бронь қалыңдығы жағынан төмендеу, бірақ ол өз класындағы ең маневрлік танк саналды. Бір жорықта Т-34 төрт жүз шақырымнан астам жол жүріп, жүзге дейін оқ атуға қарым-қабілеті жеткілікті еді. 1942 жылы Т-34 танктерінің жаппай өндірілуі Урал мен Сібірдегі машина жасау зауыттарында жолға қойылды. 1942 жылы әскерге 24,5 мың танк жеткізілді.

Бұл соғыстың бағытын өзгертуге және Сталинград түбінде жеңіске жетуге мүмкіндік берді. 1943 жылдың ақпанында Паульс армиясы беріле отырып, ауқымды шабуылға көшті. Солтүстік Кавказды, Кубаньды, Ставрополь өлкесін азат етіп, Украина шығысына шығып, Донбасқа жақындады. Солай Курск, Белгород, Харьковты азат етті.

1943 жылдың наурызында Украинадағы Қызыл Армияның шабуылы басталды. Немістер Франциядан резервтерді алып келіп, күтпеген қарсы соққы жасады. Олар қайтадан Харьков, Белгород және оларға жақын аймақтарды басып алды. Наурыздың соңында көктемгі балшық маусымы басталғанда Вермахт бөлімшелеріне қорғанысқа көшу туралы бұйрық берілді. Соғыс майданы жазды күтіп, тыныштықта қалды. Екі жақ жаңа шайқасқа дайындалып жатты. Онда басты рөлді танк бөлімдері ойнауы тиіс еді.

Осы сәтте Курск доғасының пайда болуы маңызды стратегиялық факторға айналды. Оның фронт бойынша ұзындығы үш жүз шақырымнан асады, ал ол неміс қорғанысына жүз елу шақырымға тереңдей енді. Герман қолбасшылығы үшін бұл доғаны кесіп, біздің миллионнан астам күшімізді 1943 жылдың көктемінде қоршауға алып, әрі қарай шабуыл жасау әрекеті жоспарланды. Неміс қолбасшылығының мақсаты Мәскеуге қарай соғыстың тағдырын шешу немесе оңтүстік-батысқа, яғни Украина мен Кавказға қарай жылжу болатын.

1943 жылдың сәуірінде Гитлер Курск аймағында Кеңес әскерлерін қоршау жоспарын жасауды тапсырды. Ол Курск доғасын екі бағытта танк армияларының шабуылымен кесуді ұсынды. Доғаның солтүстік жағын Орталық армиялары тобының соққы күштері шабуылдауы керек еді, оларды Генерал-фельдмаршал Вальтер Модель басқарды. Оңтүстік жағын Оңтүстік армиялары тобының әскерлері шабуылдауы керек болды. Оларды Эрих фон Манштейн басқарды. Бірақ екі генерал да бұл операцияға қарсылық танытты. Олар Курск маңында Қызыл Армияны жеңуге күштері жетпейтінін және бұл жоспардың тым тәуекелді екенін айтты. Олардың пікірінше, операцияның сәттілігі Вермахтқа стратегиялық бастаманы қайтара алатын еді, бірақ сәтсіздігі апатқа алып келуі мүмкін еді.

Курск шайқасы соғыс үшін шешуші сәт болуы тиіс еді, себебі Германияның стратегиялық бастаманы сақтап қала алмауы немесе оны жоғалтуы маңызды мәселе болып тұрды. Операцияны дайындау ұзаққа созылды. Кезекті кеңесте тоғызыншы армияның қолбасшысы, генерал Модель, Гитлерге Кеңес әскерінің қорғанысын көрсететін суреттерді ұсынып, бұл қорғанысты қазіргі мамыр айында қолда бар күштермен бұзып өте алмайтынын айтып, операцияны кейінге қалдыруды ұсынды. Ал Гитлер тәуекелге барды. Ол сәтте Қызыл Армияның қорғанысы жеңілуі мүмкін деп сеніп, операцияны жүзеге асыруды шешті.

Осылайша, әскери стратегиялық тұрғыдан жоспар өте мұқият ойластырылды. Бірақ түптеп келгенде бұл шешім немістердің өздерін сәтсіздікке ұшыратты. Себебі Кеңес қолбасшылығы қарап жатпады және мұнда соққы болуы мүмкін екенін жақсы түсінді. Олар өз күштерін қайта топтастырып, операцияға қарсы дайындалды.

1943 жылғы 18 наурызда Мәскеуге Женевадан құпия шифрлы хабарлама келіп түсті. Онда Доро тобының Кеңес барлаушылары Сталинді немістердің Курск доғасында үлкен күш жинап жатқаны туралы ескертті. Бұл ақпаратты британдық барлау мәліметтері де растады. Кеңес тарапынан шабуыл күтілді, ал барлау деректері әсіресе Кембридждік бестіктің көмегімен тарады. Олар немістердің радиограммаларын тыңдап, маңызды мәліметтер жинады.

Бұл деректер немістердің жоспарын жалпы сипатта болжауға жеткілікті болды, яғни оның жалпы құрылымы белгілі. Бірақ соққы бағыттарының нақты километрлік мәліметтері болмады. Сонымен қатар, күштердің арақатынасы жөнінде де қателік жіберілді.

Ағылшындар Курск доғасының солтүстік жағында ең көп дивизия шоғырланғанын айтты, ал немістер негізгі соққыны оңтүстік жақтан жасамақ. Ағылшындар қателесті. Мұны әдейі жасады деп ойлауға негіз жоқ. Курск маңындағы қорғаныс үш фронтқа тапсырылды. Солтүстікке Ракасовский басқарған Орталық фронт, оңтүстікке Ватутин басқарған Воронеж фронты, ал Курск доғасының негізіне Конев басқарған Дала фронты орналасты.

Генералдар не істеу керегін талқылап, қорғанысқа шығу керек пе, әлде шабуылға шығу керек пе деген сұраққа жауап іздеді. Ватутин немістер Курск маңында күш жинамай тұрып, бірінші болып шабуыл жасауды ұсынды. Бірақ шешуші сөз Сталинге тиесілі болды. Ол қорғанысқа дайындалу туралы шешім қабылдады. Түрлі пікірталастар һәм күмәндар пайда болды. Немістер қорғанысты бұзып өтсе ше деген ойлар туындады. Алайда шешім қабылданғаннан кейін қорғаныс соншалықты берік етіп жасалды, оны бұзу мүмкін болмады.

Курск маңында барлығы 1 миллион 300  мың Кеңес сарбазы шоғырланды. Алдыңғы шеп қамалға айналды. Қорғаныс сызығы үш қатар окоптардан, танкіге қарсы орлардан және тосқауылдардан тұрды. Кейбір учаскелерде бекініс сызығының тереңдігі ондаған километрге жетті. Біздің қорғаныстың басты проблемасы ауыр артиллерияның жетіспеуі болды. Кеңес жеңіл зеңбіректері жаңа неміс танкілеріне қарсы пайдасыз еді. Ал жаңа ауыр қарулар енді ғана өндірісте болғандықтан шайқасқа дейін дайын болып үлгермеді.

Сол кезде жаңа қорғаныс тактикасын қолдану туралы шешім қабылданды. Бұрын танкіге қарсы зеңбіректерді фронт бойына бір сызықты орналастырса, енді оларды танкіге қарсы тірек пунктеріне топтастырып орналастырды. Әрбір пунктте жиырмаға дейін зеңбірек болды. Қару-жарақ барлық бағытта оқ ататын тірек пунктері арасындағы қашықтық шамамен жарты километр.

Егер жаудың танкілері тірек пункттері арасынан өтпек болса, зеңбіректер олардың осал бүйір брондарына оқ атуы керек еді. Осылайша, танкілердің қозғалысын тоқтату үшін әрбір бекініс маңызды еді. Доттель, зоттель сияқты бекіністер салынды. Орлар қазылды. Олар 6  қатарға дейін жетті. Ал бәрін қосқанда олардың ұзындығы Мәскеуден Камчаткаға дейін барады, яғни бұл бірнеше мың шақырымды құрады.

Барлығы жұмыс істеді. Әскер мен оқ-дәрілерді ұрыс алаңына тез жеткізу үшін арнайы темір жол салынды. Адамдар жан аямай еңбек етті. Бұл жұмыстарға жергілікті тұрғындар, қарапайым адамдар тартылды. Олар өздерінің туған жерлері үшін, елдің болашағы үшін орасан зор еңбек атқарды. Сонымен қатар, позицияларымыздың алдында миналар мен толықтырылған берік қорғаныс салынды. Бұл өте маңызды болды, себебі бұған дейін мұндай үлкен миналанған алқаптарды жасап көрмеген еді.

Кеңес бекіністерін бұзып өту үшін немістер ең таңдаулы елу гвардиялық дивизияны жинады, жалпы саны шамамен тоғыз жүз мың адам. Бұл күштер Қызыл Армияның қарсылығын басып, Курскіні басып алады деп жоспарланды. Гитлердің ең үлкен үміті жаңа неміс танктерінде болды. Тигрлардан бөлек, мұнда алғаш рет Фердинанд өздігінен жүретін артиллериялық қондырғысы және Пантера орташа танкі қолданылды. Бұл броньдалған машиналар біздің зеңбіректеріміз бен танкілерімізге іс жүзінде осал емес еді.

1943 жылдың шілдесінің басында неміс армиясына Курск түбінде 134 Тигр танкі, 190 Пантера танкі және 90 Фердинанд жеткізілді. Сол кезде неміс армиясы барлық күштері мен ресурстарын жұмылдырды. Кеңес-неміс майданындағы неміс әскері саны 1941 жылдың 22 маусымындағы деңгейден де асып түсті. Яғни немістер қарулануға жарамдының бәрін майданға жіберді. Сонымен бірге жаңа қару-жарақ түрлеріне үлкен үміт артылды. Егер Тигр танкі кеңес-неміс майданында бұрын қолданылса, Пантера танкі мен Фердинанд өздігінен жүретін артиллериялық қондырғысы әлі толықтай жаңа болатын.

Сонымен қатар, оқ-дәрілер қоры дайындалып, авиация шоғырландырылды. Сол кезеңде Германияның бронетанк күштерінің шамамен жетпіс пайызы Курск бағытында шоғырланған деп есептелді. Бұл жерде Ұлы Германия, Лейбштандарт, Адольф, Гитлер сияқты ең қатал және беделді дивизиялар қатысты. Яғни, бұл Германияның қауіпсіздік комитетінің  (СС) ең үздік дайындықтан өткен, ең жоғары деңгейде қаруланған бронетанк әскерлері болатын.

Шілде айының басында майдандағы шиеленіс күннен күнге күшейе түсті. Қызыл Армия немістің таңдаулы күштерінің соққысына төтеп бере ала ма? Жау қашан шабуыл бастайды? Біздің барлау қателескен жоқ па? Сол күндері Кеңес әскеріне неміс саперы Бруно Формер тұтқынға түсті. Тергеу барысында ол неміс әскерінің толық әскери дайындықта екенін және бесінші шілде түнінде Курскіге шабуыл жасайтынын хабарлады.

Бесінші шілде, 1943 жылы сағат түнгі үште немістер шабуыл бастайды деген хабар келгенде, фронттарда қарсы артиллериялық дайындық жүргізу туралы шешім қабылданды. Бұл дайындық түнгі екіде басталды. Әрине, неміс соққы топтарының дәл қайда шоғырланғаны туралы ақпарат болмады, сондықтан кең аумақтар атқыланды. Дегенмен, бұл неміс шабуылын бірнеше сағатқа кейінге шегерді. Сөйтіп, немістер өздерінің дайындалғанын біліп қойды.

1943 жылы 5 шілде таңертең Модель басқарған Орталық армия тобы Орел аймағынан Ракасовскийдің орталық фронтына шабуыл бастады. Бірнеше ай бойы Курск маңына жиналған Рейхтің бүкіл әскери қуаты қозғалысқа келді. Нацистік Германияның танк колонналары болаттан жасалған сынадай Кеңес окоптарына қарай беттеді. Бұл немістердің, бәлкім, он үшінші ғасырда тевтондықтар қолданған әдісін еске салды. «Шошқа тұмсығы» тактикасы алдыңғы шепте ауыр танктер, артында орташа танктер, одан кейін жеңіл танктер, соңында жаяу әскер — міне, дәл сол Тигр мен Пантера танктері шықты. Бұл танктердің мақсаты Қызыл Армияға психологиялық соққы беру еді. Өйткені мұндай танктерді әлі ешкім көрмеген. 

Бірақ тигр танктері жақын қашықтықтан да Т-34 танктерін 76 миллиметрлік зеңбіректері лобтық бронға қарсы дәрменсіз болды. Тек қана бүйірінен немесе артқы жағынан ғана соққы жасауға болатын. Ал Тигрдің 88 миллиметрлік қаруы Т-34 және КВ танктерімізді екі шақырым қашықтықтан да жоя алатын. Бұл үлкен артықшылық еді.

10 шілдеде Қызыл Армия басшылығы барлық фронттарға неміс танктерімен күрес туралы арнайы бұйрық жіберді. Онда жаудың брондалған машиналарын жоюдың егжей-тегжейлі нұсқаулары берілді. Сол кезде арнайы жадынамалар, парақшалар таратылды. Онда жаңа неміс танктері көрсетіліп, оларды қалай жою керектігі түсіндірілді. Егер танкіге қарсы қару қолданса, оны міндетті түрде бақылау саңылауына артқы немесе бүйірлік бронға дәл бағыттау керек екені жазылды. Өйткені лобтық бронды бұзу қиын болатын. Гранатаны қай жерге лақту керек? Танк минаға түскен жағдайда оны қалай жою керек? Жанғыш қоспасы бар бөтелкелерді қалай қолдану керек? Барлығы түсіндірілді.

Танкке қарсы артиллерия қолданылды. Неміс танктері келгенде көп сарбаздар құдайға шүкір, оларды жайратып саламыз деп дайын тұрды.

Шабуылдың алғашқы минуттарынан бастап неміс танктері кеңес миналарына жаппай түсіп жарылып жатты. Немістер миналанған алқаптарды радио басқарылатын танкеткалармен тазартуға тырысты. Бірақ бұл әрекеттер нәтиже бермеді. Кеңес саперлері ұрыс желісіне шығып, жау техникасының қозғалыс жолына жаңа миналар қойды. Танкке қарсы миналар шынжыр табандарды үзіп, жау танктерін қозғалмайтын металл үйіндісіне айналдырды.

Тигр ауыр танктерінің басты жауы миналар еді. Курск шыңғысының аумағы өте тығыз миналанған еді. Мұндағы миналардың саны ондаған мыңға жетті. Сондықтан мейлі тигр, мейлі пантера болсын, минаға түскенде танк толық жойылмаса да, оның жүріс бөлімі зақымданып, ұрысқа қатыса алмайтын болды. Неміс саперлері миналарды тазалауға тырысқанымен, пулеметтер мен артиллерияның отымен олар тоқтатылды. Танк колонналары миналармен қоршалған алқаптар арқылы өз бетімен жол салуға мәжбүр болды, бірақ көпшілігі жарылып жатты. Мұндай жағдайда танк жарылған соң немесе өтіп кеткен соң кеңес әскерлері олардың бүйірлеріне соққы жасауға тырысты.

Ұрыстың алғашқы сағаттарында ауыр шығынға ұшыраған немістер кеңес қорғанысының ең әлсіз учаскелеріне шабуыл жасауды ұйғарды. Барлық қолда бар резервтер, модельдің бұйрығымен, Альховатка ауылы мен Панери станциясына бағытталды. Альховатка түбінде неміс колоннасынан окоптарда жасырынған кеңес танктері қарсы алды. Немістердің шабуылы тоқтатылды. Қалған тигрлар мен фердинандтар Кеңес қорғанысын Панери темір жол станциясы маңынан бұзып өтпек болды. Бұл елді мекен бірнеше рет қолдан қолға өтті. Осы жерде неміс танктері кеңес артиллериялық блоктерінің қоршауында қалды және қайта топтасуға мәжбүр болды. Осы уақытта кеңес зеңбіректер жау танктерінің ең осал жерлеріне соққы беріп жатты.

Курск шайқасының солтүстік бағытындағы ұрыс кезінде артиллерия маңызды рөл атқарды. Неміс танк топтары бірінші кезекте кеңес қорғанысын бұзып өтуге тырысты, бірақ кеңес артиллериясы мен фланкалық соққылар бұл әрекеттерін қиындатты. Әсіресе, радио байланыс арқылы ұйымдастырылған тактика, зеңбіректердің алыстан оқ атуы мен жауды өздеріне тарту әдісі үлкен нәтижелер берді. Мұндай тактика жаудың назарын бөлуге және оның қозғалысын бақылауға мүмкіндік берді, бұл болса жақын қашықтықтан қарсы шабуыл жасауға дайын болу үшін қажет еді.

Зис үш зеңбіректері мұндай жағдайда маңызды рөл атқарды. Олар арнайы бронь бұзғыш және кумулятивті снарядтармен жабдықталды, ал олардың атқылау қашықтығы шамамен үш жүз төрт жүз метр болды. Мұндай қашықтықтан тигр танктерін бүйірінен ату арқылы олар үлкен шығындар келтірді. Осылайша, Панери маңындағы аймақта кеңес әскерлері неміс танктерін бірнеше күн ішінде талқандап, солтүстік беткейде екі жүзден астам танкті жойды. Немістердің бастапқы табыстары кейінірек Қызыл Армияның қарсы шабуылы мен артиллериялық соққыларына ұшырап, олар қорғанысқа көшуге мәжбүр болды.

Курск шайқасының оңтүстік бөлігіндегі ұрыс өте ауыр болды, себебі немістердің күштерінің көп бөлігі шоғырланған еді. Белгород бағытынан басталған Манштейн мен Готт басқарған Оңтүстік армиялар тобы, Ватутин басқарған Воронеж фронтының қарсылығына тап болды. Немістердің танк колонналары миналанған алқаптардан өте алмай, Кеңес артиллериясының күшті соққыларына ұшырады. Тигр танктерінің жарылуы немістерге қосымша қиындықтар әкеліп, олар техникаларын жөндеуге уақыт жоғалтты. Бірақ бұл жағдай ұзаққа созылмай, немістер өздерінің негізгі күштерін шоғырландырып, тар учаскелерде шабуылдарын жалғастырды.

Жаудың жаңа техникасы мен ұрыс тәжірибесі оңтүстік бағыттағы Кеңес қорғанысының бірінші шебін бұзуға мүмкіндік берді. Немістер бұл бағыттағы негізгі күштерін қолдана отырып, алғашқы күні-ақ Кеңес әскерінің алдыңғы шебін бұзды. Бірақ, Кеңес сарбаздары соңына дейін қарсылық көрсетті, олардың көпшілігі қоршауда қалып, жауға қарсы тұра берді. Бұл қарсылық тіпті немістердің шабуылын кідіртуге және уақыт ұтуға мүмкіндік берді.

Немістер бұдан кейін де әрқашан алға жылжып, Кеңес әскері қоршауда қалғанда, олар ең соңғы күштерін пайдаланып, осы қарсылық ошақтарын жоюға тырысты. Дегенмен, бұл шайқас барысында немістер көп шығынға ұшырап, қорғанысты бұзып өтуде қиындықтарға тап болды.

Ватутиннің тактикасы неміс танктерінің басымдығын бәсеңдетуге мүмкіндік берді. Танк резервтерін ұрысқа енгізу және артиллерия мен танктерді жасырып орналастыру, әсіресе үш жүз-төрт жүз метр қашықтыққа жақындатылған позициялардағы «оқ ату тақтесі» тактикасы өте тиімді болды. Бұл әдіс Т-34 танктеріне неміс танктерін дәл әрі тиімді түрде жоюға мүмкіндік берді.

Немістердің танк колонналары бөлшектенгенімен, олар толықтай талқандалмады. Қорғаныс жүйесінің соңғы шебінде Кеңес әскерлері үлкен қарсылық көрсетіп, немістердің әрі қарай жылжуын баяулатты, бірақ олардың шабуылдары тоқтатылмады. Бұл сәтте немістер алдыңғы қорғаныс шептерінен өткеннен кейін, қалған жерлерде күшті бекіністер жоқ еді. Бұл жағдайды Кеңес әскерлері өз пайдасына қолдануға тырысты, бірақ немістердің жоғарғы қаруланған күштері мен тәжірибесі оларды жеңуге оңай болмады.

Әр түрлі учаскелерде жүргізілген шабуылдар мен қимылдар немістердің қорғанысты бұзып, соңғы шепке жетуіне әкелді, бірақ осы кезеңде немістердің барлық күштері толық үйлесімді әрі жетілдірілмеген, әрі Кеңес әскерінің қарсылығын толықтай жеңу мүмкін болмады.

Оңтүстіктегі оқиғалар бастапқыда өте күрделі сценарий бойынша дамыды. Немістер үшінші қорғаныс шебіне дейін жеткенімен, олардың жоспары алғашқы кезеңде-ақ сәтсіздіктерге ұшырады. Воронеж фронтының қатты қарсылығы немістің екі топтастырылған шабуылын бөліп, оларды әртүрлі бағыттарға ығыстырды.

Шілде айының он күні, Манштейн кеңес қорғанысын бұзып, Курск доғасының оңтүстік бөлігіне жаңа соққы жасады. Рохровка маңындағы ашық алаңда кеңістік көп болғандықтан, немістердің танктері маневр жасауға мүмкіндігі болды. Немістер осы жерде барлық резервтерін жинап, СС-тің таңдаулы танк дивизияларының төрт жүзге жуық танкін орналастырды. Оған қарсы Батутин Ротмистров басқарған бесінші танк армиясын және резерв армиясының бір бөлігін жіберді. Бұл армияда шамамен сегіз жүз танк болды, оның басым бөлігі Т-34 танктері еді. Кеңес танктерінің маневрлік қабілеті бұл ашық алаңда немістерге қарағанда үлкен артықшылыққа ие болды.

Ротмистровқа қойылған міндет жауды қарсы алып, броньды бронға соқтығыстыру еді. Алайда, неміс танктерін алыстан жою мүмкін болмағандықтан, Тигр танктерінің артқы жағы мен бүйіріне жақыннан соққы беру қажет еді. Бірақ көп ұзамай неміс күштеріне жақындау оңай болмайтыны анықталды. Ротмистров армиясына Псел өзені мен темір жол арасындағы тар дәлізде алға жылжу керек болды, ал бұл аймақтың кейбір жерлері терең жырлармен жабылған еді. Осы жыраларды айналып өтуде, Кеңес танктері бір-бірінің артынан тізіліп, шағын топтармен бірнеше толқында шабуыл жасауға мәжбүр болды. Бұл құрылым жаудың артиллериясының оңай нысанасы болар еді. Ватутин мұны жақсы түсінді, бірақ шабуылды тоқтатпау туралы шешім қабылдады, себебі ол немістердің қорғанысты бұзуына жол бермеуді мақсат еткен еді.

Он екінші шілдеде таңертең кеңес танктері шабуылға шықты. Бесінші гвардиялық танк армиясы даланы қиып өтетін кедергілердің көз алдында бірнеше тар дәліздер арқылы өтуді қажет етті. Бұл танк массасының қозғалысын қиындатты, өйткені бір мезгілде ұрыс алаңына шамамен елу-жетпіс кеңес танктері шығып, неміс қорғанысына шабуыл жасады. Осыған байланысты шайқас бірнеше толқын түрінде өтті. Алғашқы толқында елу жетпіс танк шықты, артынан тағы бір топ танктер Псёл өзені бойымен, басқалары орман белдеулері арқылы алға жылжыды. Бұл ұрыс барысында танктердің жылжуы мен бірізділігі маңызды рөл атқарды, себебі көптеген танк топтары бір-біріне қолдау көрсету үшін бір уақытта әрекет етуге мәжбүр болды.

Прохоровка түбіндегі шайқас танк соғысының ерекше тактикасы мен жауынгерлік әдістерімен ерекшеленді. Бұл ұрыс кезінде немістердің танкке қарсы артиллериясы және жерден оқ атуға арналған өздігінен жүретін қарулары үлкен рөл атқарды. Шайқастың алғашқы сағаттарында неміс танкке қарсы зеңбіректері Ротмистровтың колонналарын үздіксіз снарядтармен атқылады. Т-34 танктерінің бірінші эшелонының көп бөлігі толығымен жойылды, ал екінші эшелон біздің танктеріміз немістердің тигр және пантера танктерінің бағытталған оқтарының астына түсті.

Бірінен соң бірі кеңес танктері жанып, өртеніп жатты, бірақ немістер де айтарлықтай шығынға ұшырады. Тигр танктеріне ең ауыр соққыны кеңес бомбалаушы ұшақтары жасады. Курск түбінде алғаш рет біз немістердің білмеген жаңа бомбаларды қолдандық. Бұл бомбалардың әсері немістерге күтпеген ауыр соққы беріп, танктердің күрделі броньдарын жарамсыз етті.

Кеңес бомбалаушылары жеңіл бомбаларды пайдалана отырып, үлкен нәтижеге жетті. Бұрын ұшақтар танктерді тек ауыр бомбалармен жойып, дәл тигізу қажет болса, Курск түбінде бұл ұшақтар танктердің қорғаныс қабілетін бұзып, әрбір бомба бір мезгілде бірнеше танкті жоюға мүмкіндік берді. Бір ұшақтың бортында екі жүзге дейін осындай бомба болғандықтан, бір рейс барысында жаудың техникаларын үлкен көлемде жоюға мүмкіндік туды.

Неміс жойғыш ұшақтары кеңес бомбалаушыларын тоқтатуға тырысты, бірақ кеңес жойғыш ұшақтары оларды үздіксіз қарсы алды. Бұл сәтте Курск түбінде әйгілі кеңес ұшқышы Иван Кожедуб өзінің алғашқы ұшағын атып түсірді. Оның жауынгерлік ерлігі ұшқыштар арасында үлкен абырой мен құрметке ие болды.

Рохоровка түбіндегі шайқас күн бойы жалғасты. Мұндай шайқасқа бір мезгілде мыңнан астам танк қатысты. Бұл шайқас сол уақыттағы техникалық және адам ресурстарының шексіз мөлшерін талап етті. Лейтенант Григорий Пенешенконың естеліктері шайқастың сұмдық, жойқын көрінісін толықтай сипаттайды: “Дыбыс соншалықты қатты болды, құлақтың қалқаны сығылып қалғандай сезілді. Темірдің жыртылуы, снарядтардың жарылысы, танктердің жарылуы... бәрі дәл қазір де естілетіндей. Тірі тұрғанда жауды жоюға бір ғана мақсат болды.”

Бұл шайқастағы ұрыс қиындықтары мен ауыртпалықтарына қарамастан, Кеңес әскерлері немістердің танк шабуылдарын тойтару мен қарсы шабуылдарды жүзеге асыруда үлкен жетістіктерге жетті.

Прохоровка түбіндегі шайқас, шындығында, немістердің шабуылын тоқтату мен Курск доғасында жеңісті қамтамасыз ету үшін шешуші сәт болды. Бұл шайқаста кеңес әскерлері немістердің күштеп қысу әрекеттеріне төтеп беріп, бетпе-бет кездесулерде де үлкен табысқа жетті. Прохоровкада кеңес танктерінің батыл әрекеттері, артиллерия мен авиацияның үйлесімді жұмысы немістердің танк күштерін айтарлықтай әлсіретті.

Немістердің шығындары ауыр болды: тек бір күнде үш жүз танк жойылды. Бұл Цитадель операциясының күйреуін және немістердің әрі қарай шабуыл жасауға қауқарсыз қалуын білдірді. Кеңес әскерлері Прохоровка түбіндегі шайқаста жеңіске жетіп, курск доғасында қарсы шабуыл жасауға мүмкіндік алды. Бұл шайқас, әрине, екінші дүниежүзілік соғыстың ең маңызды бетбұрысты сәттерінің бірі болды, өйткені ол неміс армиясының шабуылын толық тоқтатып, Кеңес Одағының қорғанысын және келешектегі шабуылдарын нығайтты.

Бұл немістің таңдаулы бөлімшелері болды. Бұл – СС-тің екінші танк корпусы, Хаузер басқарған Тотенков дивизиясы, Дацрайх дивизиясы, сондай-ақ Ұлы Германияның ең үздік бөлімшелері. Біз соларды тоқтата алдық. Көптеген танктерден айырылдық – бес жүз танк, бірақ немістердің төрт жүз танкінен үш жүзі жойылды. Яғни, олар соққы күшінің жетпіс бес пайызын жоғалтты. Ал біз алпыс пайызын жоғалттық. Бірақ бізде резервтер болды, оларды пайдалану мүмкіндігі болды. Осы тұрғыдан алғанда, бұл сөзсіз Қызыл Армияның жеңісі болды.

Прохоровка даласы мен Панери түбіндегі шайқастар Курск доғасында өткен шайқастардың шыңы болды. Бұл бүкіл Курск шайқасының шешуші кезеңі еді. Сол кезде немістер өздерінің әрі қарай жылжуына мүмкіндік жоқ екенін түсінді. Курск түбіндегі қарсы шабуыл олар үшін мүмкіндігінше тезірек бастау қажет болды. Қорғаныста тұрған әскерлерді шабуылға дайындап, немістер өздерінің Цитадель операциясындағы жарылған танктерін жөндеп үлгермей тұрып соққы беруге кірісті. Бұл міндет ойдағыдай орындалды.

Прохоровка шайқасы болған күні, он екінші шілдеде, Курск доғасының солтүстік бөлігінде Қызыл Армия шабуылға шықты. Осылайша Кутузов операциясы басталды. Шабуылдың басты мақсаты – Курскке шабуыл жасаған неміс әскерлерін түбегейлі талқандау болды. Соққы неміс әскерлерінің тылына бағытталды. Кеңес артиллериясы жауды қарқынды артиллериялық атыспен басып тастады. Қатты әлсіреген неміс дивизиялары мұндай шабуылды күтпеген еді. Модель қорғанысқа көшуге бұйрық берді, бірақ вермахт майдан шебін ұстап тұра алмады. Қоршауға алыну қаупі модельді шегінуге мәжбүр етті. Бесінші тамызда Қызыл Армия Орел қаласын азат етті.

Немістерді бірнеше ай бойы нығайтқан бекіністерінен ығыстырып, олардың қорғанысын бұзып, шегінуге мәжбүр етті. Сонымен қатар, немістер айтарлықтай ауыр шығынға ұшырады. Шығын деңгейі соншалықты үлкен болды, сондықтан немістер көп бағытта шегініп, тек тиімді қорғаныс шептерін иеленуге тырысуына тура келді. Ал шабуыл бастамасын қайтару туралы ойлауға жағдайлары да болмады.

Орыс доғасының оңтүстігінде кеңестік шабуыл үш аптадан кейін басталды. Үшінші тамызда Воронеж фронтының қолбасшысы Ватутин Белгород пен Харьковқа бағытталған Румянцев операциясын бастады. Резервтермен толықтырылған кеңестік танк армиялары немістерді оңтүстікке қарай ығыстырды, ал шабуылдың үшінші күні Белгородты азат етті. Манштейн дивизиясының қалған бөлімдері Харьков аймағында қорғанысқа орналасты. Гитлер бұл қаланы кез келген жағдайда ұстап тұруды бұйырды, бірақ бастаманы немістер жоғалтып алды. Ротмистровтың танктері Харьковты батыс жағынан айналып өтті. Қызыл Армия кез келген күні оңтүстік армиялар тобының қалған барлық резервтерін қоршауға алатын еді. Немістер де қаланы тастап шығуға мәжбүр болды. Тек бір ғана жол қалды. Жиырма екінші тамызда Манштейн Сталинградтағы апат қайталануы мүмкін деп қорқып, Харьковты тастап шығуға бұйрық берді. Келесі күні қала кеңес әскерлері тарапынан азат етілді.

Бұл сонымен қатар немістер үшін жөндеуде тұрған техниканың жоғалуын білдірді. Фердинандтар, тигрлар және басқа техникалар жаппай жарылып жатты. Оларды эвакуациялау мүмкін болмады. Немістер оларды да тастап кетті немесе жарып жіберді. Нәтижесінде біз көптеген техниканы қалпына келтіруге болатын тұтас бір техникалық зиратқа айналған үйінділерді қолға түсірдік. Осылайша металдың үлкен қоры жиналды, ал немістердің оңтүстік армиялар тобының жылжымалы резервтерінен айырылуы болды. Бұрын танк дивизиялары болған бұл резервтер енді танк дивизиясы деп аталудан қалды, өйткені олардың қолында бірнеше ондаған ғана жауынгерлік жарамды танк қалды. Міне, танктердің санының осылай күрт азаюы немістерді басқа таңдауға қалдырып, оларды Днепрге шегінуге, сол жерде қорғаныс шебін ұстауға тырысуға мәжбүр етті. Осыдан кейін біз Днепрге қарай тез жылжыдық. Днепр үшін шайқас басталды. Біздің тарихнамаға сәйкес, Курск шайқасы мен Днепр шайқасы соғыстың шешуші бұрылыс кезеңін білдірді.

Цитадель операциясының сәтсіздікке ұшырағаны туралы хабарды алған Гитлер қатты ашуланды. Немістің ең үздік дивизиялары талқандалды. Төрт жүз мың неміс сарбазы қаза тапты немесе тұтқынға алынды. Фельдмаршал Манштейн кейін былай деп жазды: «Бұл біздің Шығыста бастаманы сақтап қалуға жасаған соңғы әрекетіміз болды. Оның сәтсіздігімен бастама толықтай кеңес тарапына өтті». Сондықтан кожед операциясын Шығыс майданындағы соғыстың шешуші бұрылыс кезеңі деуге болады.

Мың тоғыз жүз қырық үшінші жылдың тамызында немістердің стратегиялық шабуыл бастамасы толықтай жоғалғаны белгілі болды. Енді ол жоғалып кетті. Германия әлі толық жеңілген мемлекет болғанымен, олардың енді қорғанысқа көшкені анық еді. Соғыстан шығудың жалғыз жолы – абыроймен, бетке көлеңке түсірмей шығу болды. Бірақ енді немістер үшін шабуылдарды жалғастыру туралы ойлаудың өзі мүмкін емес еді. Себебі олардың ресурстары іс жүзінде таусылған болатын.

1943 жылдың 5 тамызында Орел мен Белгородты азат ету құрметіне Мәскеуде артиллериялық салют ұйымдастырылды. Астана аймақтарында орнатылған жүз жиырма төрт зеңбірек мың екі жүз оқ атты. Сол кезде Мәскеуде бар болған барлық қор осы еді. Бұл – Ұлы Отан соғысы кезінде жасалған алғашқы артиллериялық салют болды.

Мәскеудің ондаған мың тұрғыны көшеге шығып, Қызыл Армияның жаңа ұлы жеңісін тойлады. Алғашқы салют туралы бұйрықты тікелей Сталин берді. Ол сол уақытта, бәлкім, майданда болған жалғыз рет еді. Орел мен Белгородтың азат етілгені туралы хабар келгенде ол бұрын Русьте жеңісті қоңырау соғумен тойлайтын. Ал кейінірек, Петр дәуірінде салюттер пайда болды, деді ол. Ендеше Мәскеуде салют жасайық. Содан кейін әртүрлі мөлшердегі зеңбіректердің салюттері, зауыттар азат етілген қалалардың маңыздылығына байланысты ұйымдастырылды. Қызыл Армия азат еткен елді мекендер құрметіне салют беру дәстүрге айналды.

Бұл жеңіспен бірнеше жаңа кеңестік марапаттардың енгізілуі де байланысты болды. Олар – бірінші, екінші, үшінші дәрежелі Даңқ ордендері мен атақты Жеңіс ордені, ол қолбасшылық марапат болды. Сонымен қатар, Украинаны азат ету басталғандықтан, Богдан Хмельницкий ордендері де енгізілді. Бұл символикалық әрі саяси тұрғыдан өте дұрыс қадам болды.

Солдаттар арасында да, лейтенанттар мен майдан командирлері арасында да, яғни әр деңгейдегі әскерилердің сенімі толықтай нығайды. Біз жеңеміз, біз жеңеміз, тек бұл қанша уақыт алатыны ғана белгісіз болды, бірақ бәріне түсінікті еді: соғыс жеңіспен аяқталады. Тек оның қашан, қандай шептерде және қандай шарттармен бітетіні белгісіз еді.

Курск түбіндегі Қызыл Армияның жеңісі Екінші дүниежүзілік соғыстың барысын түбегейлі өзгертті. Курск доғасында болған шайқас кезінде ағылшын-американ десанты Сицилияға қонып, Италияны азат етуді бастады. Осылайша Ось елдері блогының ыдырауы басталды. Жапония Кеңес Одағына шабуыл жасау идеясынан түпкілікті бас тартты. Еуропада немістер басып алған елдерде қарсыласу қозғалысының жасырын күресі күшейе түсті. Бүкіл әлем Шығыс майданындағы Қызыл Армияның жетістіктерін бақылап отырды. Курск шайқасынан кейін көп ұзамай АҚШ президенті Франклин Рузвельт егер Ресейдегі жағдай осылай жалғаса берсе, келесі көктемде екінші майданды ашудың қажеті болмауы мүмкін екенін айтты.

Ең бастысы, бұл кезде одақтастардың штаб басшылары арасында алаңдаушылық пайда болды. Дәл осы Курск шайқасы кезінде, мың тоғыз жүз қырық үшінші жылы жиырмасыншы тамызда, Квебек конференциясы өтті. Оған Рузвельт, Черчилль және әскери қолбасшылар қатысты. Әскерилердің не талқылағанын білу қызық. Осыған қатысты бір құжат бар. Ол біраз уақыт құпия болған еді, бірақ қазір бұл құжат АҚШ пен Ұлыбританияда жария етілді. Онда өте қызықты жайттар жазылған. Америкалық армияның штаб басшыларының бір маршалы мәселе көтерді: «Орыстар Курск шайқасында жеңіске жетті. Бірақ біз жеңілмеген Германияның күштерін пайдаланып, орыстарды Еуропадан тоқтатып, ығыстырып жіберу туралы ойлануымыз керек емес пе?» – деп сұрады маршал. Соған қарамастан, Рузвельт сияқты саналы саясаткерлер Кеңес Одағымен келіссөз жүргізудің жақсырақ болатынын түсінді.

1943 жылдың қарашасында Тегеранда Ұлыбритания, АҚШ және КСРО жетекшілерінің қатысуымен конференция өтті. Осы кездесуде одақтастар Сталинге Еуропада екінші майданды мың тоғыз жүз қырық төртінші жылдың көктемінен кешіктірмей ашуға уәде берді. Екінші майданның ашылуы Курск доғасындағы жеңіс арқылы қамтамасыз етілді. Сондай-ақ өте маңызды фактор бар. Әйгілі Тегеран-43 конференциясы Курск шайқасының нәтижесінде өтті. Осы кезде барлығына Германияны жеңуде шешуші рөлді Кеңес Одағының атқаратыны анық болды. Кеңес Одағына әлемдік соғыстан кейінгі құрылымда лайықты басымдықтар берілуі керек еді, өйткені ол немістерді жеңуде шешуші үлес қосып жатты.

1943 жылдың тамызында Курск түбіндегі жеңістен кейін көп ұзамай Қызыл Армия Солтүстік Украинаны азат етуді бастады. 700 шақырымнан асатын майданда шабуыл төрт айға созылды. Қыс мезгіліне қарай кеңестік әскерлер мыңдаған елді мекенді және Киевті қоса алғанда, жүзден астам қаланы азат етті. Украинаны азат ету стратегиялық тұрғыда өте маңызды болды. Бұл Румыния мен Польшаға шабуыл жасауға жол ашты. Енді Қызыл Армияның жеңісті жорығын тоқтату мүмкін болмады. Үшінші рейхтің түпкілікті талқандалуы тек уақыттың еншісінде ғана еді.