Қазақстандағы сталиндік жаппай қуғын-сүргін (1920-1950 жж.) тек ересектерді ғана емес, балалар мен жастарды да қамтыған қасіретті кезең болды.
Бұл кезеңде миллиондаған адам, соның ішінде Алаш қозғалысының қайраткерлері, зиялылар, дін өкілдері, қарапайым азаматтар және олардың отбасылары, соның ішінде балалары мен жастары саяси репрессияның құрбанына айналды.
Сталиндік репрессия кезінде балалар ең осал топ болды. Олар ата-аналарымен бірге жер аударылды, лагерьлерде азап шекті немесе балалар үйлеріне жіберілді. Көптеген балалар ата-анасынан айырылып, жетім қалды.
Мысалы, Карлагта (Қарағанды еңбекпен түзету лагері) орналасқан «Мамочкино бейіті» – сәбилердің қайғылы тағдырының символы. Бұл жерде лагерьлерде туған немесе ата-анасымен бірге жер аударылған балалар жерленген.
ГУЛАГ-тың санитарлық бөлімінің деректері бойынша, тек 1939 жылдың өзінде Карлагтағы 350 баланың 114-і қайтыс болған. Күтімсіздік, суық, аштық және аурулар балалар арасындағы өлім-жітімнің жоғары болуына себеп болды.
«Мамочкино бейіті» туралы мәліметтер жүректі ауыртатын тарихи трагедияны бейнелейді. Бұл жер Қарағанды облысындағы Карлаг (Қарағанды еңбекпен түзету лагері) аумағында, Долинка кентіне жақын жерде орналасқан. «Мамочкино бейіті» – сталиндік репрессия жылдарында (1930-1940 жж.) лагерьлердегі қатаң жағдайлар мен күтімсіздіктен қайтыс болған сәбилер мен балалар жерленген орын ретінде белгілі. Бұл жерде негізінен лагерьде босанған әйелдердің балалары, сондай-ақ ересектер де жерленген.
Карлаг және балалар қалашығы:
Карлаг – КСРО-дағы ең ірі еңбекпен түзету лагерлерінің бірі болды. Онда қуғын-сүргінге ұшыраған әйелдер ауыр еңбекке жегілді, ал олардың сәбилері «Мамкин дом» немесе «деткомбинат» деп аталатын арнайы мекемелерде ұсталды. Бұл жерлерде балалар ата-анасынан бөлек өмір сүрді, ал аналар күніне бірнеше рет қатаң күзетпен балаларын емізуге ғана бара алатын. Күтімнің жетіспеушілігі, суық, аштық және аурулар балалар арасындағы өлім-жітімнің жоғары болуына әкелді.
Өлім-жітім статистикасы:
ГУЛАГ-тың санитарлық бөлімінің деректеріне сүйенсек, тек 1939 жылы Карлагта 350 баланың 114-і қайтыс болған. Бұл – ресми статистика ғана, шын мәнінде өлім саны одан да көп болуы мүмкін. Өйткені, қыста балалардың мәйіттерін бөшкелерде жинап, тек көктемде жерлегені туралы деректер бар, бұл лагерьдегі сұмдық жағдайды көрсетеді.
Жерлеу орындары:
«Мамочкино бейіті» Долинка кентінің маңында, балалар қалашығынан алыс емес жерде орналасқан. Балалардың денелері көбінесе табытқа салынбай, ортақ шұңқырларға көмілген. Кейбір деректерде ересектердің де осы жерде жерленгені айтылады, бірақ бейіттің негізгі бөлігі сәбилерге тиесілі.
«Мамочкино бейіті» – сталиндік репрессияның қатыгездігін және бейкүнә сәбилер мен аналардың қасіретін бейнелейтін тарихи ескерткіш. Ол ана мен бала арасындағы байланыстың күштілігіне қарамастан, тоталитарлық жүйенің оларды қалай ажыратқанын көрсетеді.
«Мамочкино бейіті» – қазақ халқының ғана емес, КСРО-да қуғын-сүргінге ұшыраған барлық ұлттардың ортақ қайғысының символы.
Бұл жерде сталиндік репрессия құрбандарына арналған мемориалдар мен ескерткіштер бар. Мұражайда Карлагтың тарихы, оның ішінде балалардың қайғылы тағдыры туралы экспозициялар ұсынылған.
Жергілікті тарихшылар мен «Әділет» қоғамдық ұйымы сияқты ұйымдар репрессия құрбандарының есімдерін анықтау және тарихи шындықты қалпына келтіру үшін зерттеулер жүргізіп келеді.
Деректерге сәйкес, Карлагта жерленгендердің нақты саны мен есімдері әлі толық анықталмаған, себебі көптеген құжаттар жойылған немесе құпияланған. Соған қарамастан, зерттеулер әлі де жалғасуда.
1997 жылдан бастап Қазақстанда 31 мамыр Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні ретінде аталып келеді. Бұл күні «Мамочкино бейіті» сияқты орындарда еске алу шаралары өткізіледі.
Кеңестік жүйеде ата-анасы жаудың баласы да жау деген түсінік болды. «Халық жауы» деп танылғандардың балалары көбінесе «әлеуметтік қауіпті элементтер» ретінде қудаланды. Кейбір балалар туған жылын өзгертуге мәжбүр болды, себебі жасын үлкейтіп көрсету арқылы олар лагерьлерде ересектермен бірге жұмыс істеуге жіберіліп, аман қалуға тырысты. Мысалы, 11 жасар Маня есімді қыз әкесі атылып, анасы қайтыс болғаннан кейін жетім қалып, «мемлекеттік мүлікті ұрлағаны» (бір уыс пияз жинағаны) үшін лагерьге жіберілген. Оған бір жыл жаза кесілген.
Жастар қозғалысы және қуғын-сүргін
Артық сөйлемек түгілі өзгеше ойлауға тыйым салған советтік империя қанша жерден жан таласса да қазақтың рухын баса алмаған еді. Еліміздің әр өңірлерінде езгігі түскен елдің еңсесін көтеру мақсатында әр түрлі астыртын ұйымдар бой көрсетіп жатты. Ең қызығы, сондай ұйымдардың ішінде жас балалар, оқушылар жүрді. Олар совет өкіметінің жүргізіп отырған саясаты қазақ сияқты ұлттардың тілі мен мәдениетін құртуға негізделгенін, сонымен қатар, қазақ мектептерінің жабылып, барлық мектептерде оқу орыс тілінде жүргізіліп жатқанын ашық сыналған үнпарақтар таратып отырды. Кейін мұндай жүйеге қарсы «қауіпті» жазбаларға толы үнпарақтар Қазақ даласының барлық өңірінде таралып жатты.
«Жас қазақ» қозғалысы
«Жас қазақ» – 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін Ақмола (қазіргі Астана) қаласында құрылған қазақ жастарының ұйымы. Бұл ұйымға 50-ге жуық жас қатысып, төрағасы Сәкен Сейфуллин болды. Мүшелерінің қатарында Б.Әділов, Бәкен Серікбаев, А.Асылбеков сияқты белсенді жастар болды. «Жас қазақ» социал-демократиялық бағытты ұстанып, Ресейдің федеративті республика болуын қолдады. Ұйымның мақсаты халық ағарту жұмыстарын жүргізу, саяси істерге белсенді араласу және ұлттық мүдделерді қорғау болды. Олар «Айна» журналын шығаруды жоспарлады, бірақ большевиктік режимнің қысымымен ұйымның қызметі тоқтатылды.
«Жас қазақ» ұйымы Алаш қозғалысымен тығыз байланыста болды және ұлттық сана мен бостандық идеяларын таратуға үлес қосты. Алайда, 1928 жылдан бастап Алаш қозғалысына қатысқан жастар жаппай қудаланды. Ф.И. Голощекиннің «Кіші Қазан» саясаты аясында ұлтшылдықпен айыпталған жастар тұтқындалды, кейбірі атылды, кейбірі лагерьлерге жіберілді.
ЕСЕП қозғалысы және астыртын ұйымдар
1960 жылдары Қарағанды облысында құрылған «Елін сүйген ерлер партиясы» (ЕСЕП) – кеңестік режимге қарсы астыртын қазақ жастарының ұйымы. Бұл ұйымды құрушылардың бірі – Кәмел Жүністегі (1939 жылы туған, Шет ауданы, Ақсу-Аюлы селосы). Кәмел Жүністегі 1960 жылы Қарағанды педагогикалық институтына түскеннен кейін, 1962 жылы ЕСЕП-ті ұйымдастырушы ретінде саяси айыпталып, қудаланды. Бұл ұйым ұлттық рухты көтеруге және кеңестік идеологияға қарсы шығуға бағытталды. ЕСЕП мүшелері жасырын түрде үгіт-насихат жүргізіп, ұлттық мүдделерді қорғауға тырысты. Алайда, кеңестік биліктің қатаң бақылауына байланысты ұйымның қызметі әшкереленіп, мүшелері қудаланды.
ЕСЕП сияқты астыртын ұйымдардың құрылуы жастардың кеңестік режимнің отаршылдық саясатына қарсылығын көрсетеді. Бұл ұйымдар көбінесе мектеп оқушылары мен студенттерден құралды, олар өздерінің жас ерекшеліктеріне қарамастан, ұлттық сана мен бостандық үшін күресті.
Астыртын ұйым құрған мектеп оқушылары:
1969 жылы Павлодар қаласындағы №3 облыстық қазақ мектеп-интернатында (қазіргі №3 облыстық гимназия-интернат) бір топ оқушы «Жас ұлан» атты астыртын ұйым құрды. Бұл ұйымды ұйымдастырушылардың бірі – Арман Қани (1954 жылы туған, Павлодар қаласы) болды. «Жас ұлан» ұлттық мұрат-мүдделерді көздеп, кеңестік отаршылдыққа қарсы шығуды мақсат етті. Ұйым мүшелері облыс орталығында және ауылдық жерлерде үнпарақтар таратып, халықты отаршылдыққа қарсы бас көтеруге шақырды.
1970 жылы қаңтарда Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті (МҚК) «Жас ұлан» ұйымын әшкерелеп, белсенді мүшелеріне КСРО Қылмыстық кодексінің 58-бабы бойынша («контрреволюциялық қызмет») айып тағылды. Арман Қани ұйымның жетекшісі ретінде «ұлттық саясат мәселесіндегі өрескел идеялық-саяси қателігі үшін» комсомол қатарынан шығарылып, мектептен «өз еркімен» оқудан шығарылды. Дегенмен, Қазақстан компартиясының бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевтың араласуымен қылмыстық іс тоқтатылды, бірақ ұйым мүшелеріне комсомол және мектеп әкімшілігі тарапынан түрлі жазалау шаралары қолданылды.
Арман Қанидің өмірі мен қызметі – жас диссиденттердің кеңестік режимге қарсы күресінің жарқын мысалы. Ол мектеп оқушысы бола тұра, ұлттық рухты көтеруге тырысып, өлеңдер жазып, астыртын саяси іс-әрекеттер жүргізді. Кейіннен ол ақын, журналист және қоғам қайраткері ретінде танылды. 1982 жылы оның «Тамшылар» өлеңдер жинағы «Қазақ әдебиеті» газетінде жарық көрді, ал 1983 жылы «Жігер» фестивалінде дипломант атанды.
Зертетушілер Қазақстандағы жастар қозғалыстарының тарихиы тым әріде жатқанын айтады. Сонау 1920-1930 жылдардың өзінде жастар Алаш қозғалысына қосылып, ұлттық сана мен бостандық идеяларын таратуда маңызды рөл атқарды. Алаш қозғалысына қатысқан жастар ағартушылық, білім беру және ұлттық мүдделерді қорғау мақсаттарын ұстанды. «Жанар», «Талап», «Бірлік» сияқты жастар ұйымдары Алашорда өкіметімен тығыз байланыста жұмыс істеп, халық арасында газет-журнал тарату, сауат ашу және әйелдер теңдігін насихаттау сияқты міндеттерді атқарды.
Алайда, большевиктік режим мұндай қозғалыстарды «ұлтшылдық» және «контрреволюциялық» деп айыптап, оларды қатаң қудалады. 1928 жылдан бастап Алаш қозғалысына қатысқан жастар жаппай тұтқындалды. Мысалы, 1928 жылы 44 алашордашы, оның ішінде Жүсіпбек Аймауытов, Әлихан Бөкейханов сияқты қайраткерлер тұтқындалып, кейбірі ату жазасына кесілді, ал басқалары түрмеге қамалды немесе Ресейге жер аударылды. Бұл қудалаулар жастардың ұлттық идеяларды насихаттауға деген ынтасын басуға бағытталды.
Ф.И. Голощекиннің 1925 жылы Қазақстанға басшылыққа келуі жастар қозғалысына қарсы репрессияны одан әрі күшейтті. Ол «Кіші Қазан» төңкерісін жүзеге асыру саясатын ұстанып, ұлт зиялылары мен жастарын «буржуазияшыл ұлтшылдар» деп айыптады. Нәтижесінде, жастардың ұйымдасқан қозғалыстары жойылып, олардың көпшілігі лагерьлерге жіберілді.
Жас диссиденттердің рөлі
Қуғын-сүргін кезінде жастар арасында диссиденттік қозғалыстар өте сирек болғанымен, кейбір жас қайраткерлер кеңестік режимге қарсы шығып, өз пікірлерін білдіруге тырысты. Жас диссиденттер көбінесе астыртын түрде жұмыс істеді, өйткені ашық қарсылық қатаң жазаланды. Олардың арасында студенттер, жас ақындар мен жазушылар болды, олар өлеңдер, хаттар немесе жасырын басылымдар арқылы кеңестік саясатты сынады.
Мысалы, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы кезінде жастардың рөлі ерекше болды. Бұл оқиға кеңестік режимнің соңғы жылдарындағы жастардың наразылық қозғалысының шыңы ретінде бағаланады. Алматыда болған бұл көтеріліске негізінен студенттер мен жас интеллигенция қатысты. Олар Қазақстанға басшылыққа Мәскеуден тағайындалған Геннадий Колбиннің тағайындалуына қарсы шықты. Желтоқсан оқиғасына қатысқандардың көбі 18-25 жас аралығындағы жастар еді, олардың арасында Қайрат Рысқұлбеков, Ләззат Асанова сияқты жас диссиденттер болды. Олар кеңестік биліктің ұлттық мүдделерді ескермеген саясатына қарсы шығып, бостандық пен әділеттілік үшін күресті. Алайда, олардың көбі тұтқындалып, сотталды, кейбірі қаза тапты.
Қуғын-сүргін балалар мен жастардың өміріне ғана емес, ұлттың рухани және мәдени дамуына да орасан зор зиян келтірді. Алаш қозғалысына қатысқан жастардың жойылуы ұлттық интеллигенцияның бір буынын жоғалтуға әкелді. Балалар үйлерінде өскен ұрпақ көбінесе өз мәдениеті мен тілінен айырылды, бұл ұлттық санаға нұқсан келтірді.
1993 жылы Қазақстанда «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» заң қабылданды, ал 1997 жылы 31 мамыр Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні болып жарияланды. Бұл заң бойынша қуғынға ұшыраған балалар мен олардың ұрпақтарына ақшалай өтем беріледі, бірақ материалдық шығындар рухани және моральдық жараларды жаза алмайды.
Қазақстандағы жаппай қуғын-сүргін тек ересектерді ғана емес, балалар мен жастарды да қамтыған қасіретті кезең болды.
«Мамочкино бейіті» сияқты орындар сәбилердің трагедиясын, ал Алаш қозғалысы мен Желтоқсан оқиғасы жастардың бостандық үшін күресін көрсетеді. Жас диссиденттер, тіпті қатаң жазаға қарамастан, ұлттық рухты сақтауға тырысты. Бүгінде бұл тарихты еске алу – ұрпақ алдындағы борыш.
Тарихшылар мен «Әділет» сияқты ұйымдардың зерттеулері арқылы қуғын-сүргін құрбандарының есімдері мен тағдырлары қалпына келтірілуде, бұл болашақта мұндай қасіреттің қайталанбауына үлес қосары сөзсіз.
