К.М. ТӨЛЕУБАЕВА
Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бас ғылыми қызметкері, т.ғ.д. Д. ЫДЫРЫСОВ Алматы экономикалық колледжі
ЛИРО-ЭПОС ЖЫРЛАРЫНДАҒЫ МАЛШЫЛЫҚ ТҰРМЫСТЫҢ ДӘСТҮРЛЕРІ, ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ
Аннотация
Лиро-эпос жырларындағы мал шаруашылығына байланысты салт- дәстүрлерді, олардың этнографиялық қырларын, төрт түлік мал туралы фольклорлық және этнографиялық бастаулар түрлеріндегі ортақ қасиеттерді белгілей отырып, лиро-эпос жырларындағы малшылық тұрмыстың дәстүрлері баяндалған. Түйін сөздер: лиро-эпостық жырлар, этнография, фольклор, дәстүрлі шаруашылық, төрт түлік мал, ру бірлестіктері.
Өткен дәуірде көшпелі мал өсірген қазақтардың тіршілік негізі дәстүрлі шаруашылық болды. Себебі, олардың өмір сүретін табиғи ортасы қашан да шаруашылықтың, соның ішінде, төрт түлік малдың қайнар көзі болып табылды. Дәстүрлі шаруашылық құрылымына сәйкес көшпелі мал өсіруші қазақтарда табиғатпен тығыз байланыс, оған бейімделу күшті болды. Төрт түлік малды бағып, өсіру қазақтың ұлан байтақ сахаралы даласында тамыр жайды, көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан ел болды. Көшпелі мал бағу дәстүрі үстем дамыған әр түрлі ру бірлестіктерінің саны да өсті. Осындай дәстүрлі шаруашылықтың құрылымы ерте замандағы қазақтардың өмір салтын, тұрмыс- тіршілік деңгейін көтерді. Мал шаруашылығы қазақ халқының ата кәсібі [1]. Көшпелі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде мал бағып, оны өсіру ең негізгі байлық болды. Төрт-түлік малдың күші, сүті, жүні, қылы, еті, терісі халықтың тағамы, киімі, баспанасы, үй жиһазы-өмірінің, тіршілігінің, күн көрісінің негізі болды. Төрт түлік мал (жылқы, түйе, сиыр, қой-ешкі) қолға үйретілгендіктен олардың жасына, түр- түсіне, жынысына қарай атаулар және салт өлеңдер сол кезде пайда болған. Атаулар түліктердің шыққан тектеріне, тұқымдарына, төлдеріне, адамның өмір тіршіліктеріне, малдың өнімді-өнімсіздіктеріне, дене бітімдеріне, ен- таңбаларына, сымбаттылығына, мінез-құлықтарына және олардың еті мен сүттілігіне, жүні мен майына, терісіне байланысты айтылған. Сондықтан да аяқты малдың қамымен қыс қыстауға, жаз жайлауға көшіп, ерте заманнан халқымыздың көшпелі тіршілікке бейімделуі заңды да еді. Жаз маусымындағы мал бағу ісі бір-бірімен тығыз байланысты болған. Жылдың төрт мезгіліндегі көші-қон тікелей мал қамына байланысты. Олар мақсатсыз көше бермеген. Көшудегі мақсат мал басын аман сақтау, көбейту,
алдың қоңдылығын арттыру. Сол себепті жылдың төрт мезгіліне қарай күздеу, қыстау, көктеу, жайлауға көшіп, өрес жаңарту тікелей мал шаруашылығына байланысты. Ерте кезде төрт түлік мал түлігі туралы салт өлеңдері де жырланған. Салт өлеңдерінің тақырыбы және идеялық мазмұны қазақ халқының көшпелі, малшылық өмірінен алынған. Жалпы бұл өлеңдер төрт түлік мал, әр түрлі үй жануарларының жайын танытады, мал басының амандығын, оның берекелі болуын тілейді. Бұл өлеңдерде көшпелі қазақ халқының еңбек тәжірибесі, арман-тілегі айтылады. Еңбек процесі мен табиғат апаттарына қарсы күрес кезінде төрт түлік мал адам баласының қолқанаты, жәрдемшісі болып келеді. Бақташы мен үй хайуандарының арасындағы қарым-қатынас төрт түлік туралы өлеңдердің негізгі мазмұнына айналды. Төрт түлік туралы өлеңдердің ішінде қазақтың ертеректе туған біраз өлеңдері шаман дініне илану сарындарын жеткізді. Себебі өте ерте заманда адамдардың жаратылыс сырын түсіне алмаған күннің өзінде-ақ туа бастаған. Ш. Уәлиханов «Шамандықтың қазақтардағы қалдықтары» [2] дейтін еңбегінде, М. Әуезов «Қазақ ертегілері» [3] туралы жазған зерттеуінде төрт түлік мал жайындағы шығармалардың алғашқы үлгілері ертедегі адамдардың ой-өрісі төмен сатыда тұрған кезінде шыққандығын айтады. Жаратылыс сырын түсіне алмаған ол кездегі адамдар әлем дүниесіндегі әрбір құбылыстарды өзінше долбарлап жорыған, отқа, айға, күнге сиынған, бұларда жаратушы күш бар деп сенген, табынған, әр түлік малдың өз пірі бар деп түсініп, байлық көзі болған жер мен жан-жануарларға жалбарынған. Халық әр рудың ата-бабасы-аруағы, сондай-ақ әр түлік малдың да өз ата-тегі-бабасы болады деп ұғынған. Жаратылыс сырын түсіне алмаған шаман дініндегі халықтар, солардың ішінде көне замандағы мал өсіруші қазақтар да отқа табыну ғұрпын сақтаған. Отқа май салу – отқа табыну. Отқа құрбандық ретінде қазақтар да май құйған. Отқа май құю түркі салт-дәстүрлерге, әдет-ғұрыптарға байланысты болған. Сонымен қатар, қазақтар отта аурудан, тазартатын күш-құдірет бар деп түсінген. Ауру адамды, болмаса, «перінің салқыны тиді» деген адамды екі оттың арасынан өткізіп, аластаған. Сонымен, шаман дініндегі халықтар отқа құрбандық етіп, ауру адамдар бойларындағы қорқынышты отпен аластаған, от адамның бойына күш-қуат береді деп сенген. Сонымен қатар, отқа табынып, құрбандық жасаудан басқа, жаратылыс сырын түсіне алмаған ерте дәуірдегі мал өсіруші қазақтар, әр түлік малдың өз пірі бар деп түсініп, байлық көзі болған жер мен жан-жануарларға жалбарынған. Халық әр рудың ата-бабасын – аруағы, сондай-ақ, әр түлік малдың да өз ата-тегі-бабасы болады деп ұғынған. Көшпелі қазақ халқының мал жайындағы, оның қалай өрбіп-өскендігі жайындағы алғашқы көзқарасы, ұғым-түсінігі осылай болып келеді. Үстем тап өкілдері ең шұрайлы деген жерлерін өз қолдарына алып, жаз жайлауын, қыс қыстауын мыңғырған төрт түлік малға толтырды. Бұл тіршілік тағдыры малмен байланысты болған ру малшылары – бақташылары дала феодалдарының қолындағы қанау құралына айналды. Малшы-бақташылар әр түліктің амандығын сақтайтын, әртүрлі пәле-жаладан, ит құстан қорғайтын болды. Бақташылар өз шаруа жайының амандығы мен жамандығын төрт түлік малдың тегіне байланысты деп ұққан. Қазақ халқының ертедегі күн-көрісі, тұрмыс-тіршілігі, шаруашылығы төрт түлік малға байланысты болуымен қатар, халықтың психологиясына, сезім дүниесіне, тіліне де әсер етті. Қ. Жұмалиевтың пікірінше: «Мал бағып күн көрген ертедегі адамдар өзі жасаған ауыз әдебиетінде ең жақсы образ теңеулерді әр түрлі жануарлардың өмірінен алып отырған. Бұған екі себеп бар, біріншіден, төрт түлік ғасырлар бойы адамның ой-санасымен ұнамды орын алған, екіншіден, төрт түліктің қайсысы болса да көпке белгілі, сол белгілі нәрсе арқылы белгісіз нәрсені елестеткен [4]. Дәлірек айтқанда, ертеде қазақ халқы малдың сыр мінезінен шыға отырып, адамның келбетін, түсін, сиқын, жаман-жақсы мінезін, қылығын айқын көрсету үшін, оны малдың мүшелеріне, мінезіне салыстырған, әртүрлі теңеулер жасаған. Бұған мысал: «құлыным», «қозым», «боздағым» сөздері образға айналып, баланы жақсы көргенде айтылған. Сұлу қызға «Ботакөз» деп теңеуін теңеген. «Ботадай боздады», «Қозыдай шулады» сөздері адамның көңіл-күйін білдіруге келгенде айтылған. «Жігіттің нары екен» сөз адам тұлғасын сипаттағанда айтылған, Міне, бұл салыстыру, теңеу түрінде айтылған сөздерден фольклорлық ұғымдар мен этнографиялық болмыстың көріністері айқын көрініс табады. Ұзақ ғасырлар бойғы халық аузында жатталып ұрпақтан ұрпаққа асыл мұра болып бүгінгі ұрпаққа жеткен сондай халық қазыналарының бір саласы – «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» іспетті тұрмыс лиро-эпос жырлары. Осы халық жырларының қай қайсысын оқысақ та халқымыздың өткен өмірінің елесін көреміз, шаруашылық, тұрмыс күйі туралы мол мағлұматтарға кез боламыз. Көшпелі өмір көрінісі, төрт түлік малдың түр-түсі, жасына байланысты атаулардан бастап, мал ауруына дейін, халқымыздың төрт түліктен алған азық-түлік, киім-кешегі, әдет-ғұрпы, салт-санасына дейін халық жырларында бейнеленген. Жырдағы малшылық тұрмыс көп мәліметтер береді. Солардың бірі жылқы түлігін отарлап қостап бағу, себебі жылқыны көп ұстайтын ірі байларға қысты күні жылқыны бағу өте қиынға түсетін. Көп жылқыны қыстауға алып қалуға еш мүмкіндік болмайтын, осыған орай ірі байлар, атап айтқанда, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында Қарабай, «Қыз Жібек» жырында Базарбай, «Айман- Шолпан» жырында Маман бай жылқы малын жеке қос етіп құраған. Әрбір жылқы қосы бірнеше айғырдың үйірінен құралады, әрбір үйірде 20-30-дан биелер болады. Оған қоса үйірде жабағы, тайлар болуы мүмкін. Этнограф Х. Арғынбаев өзінің еңбегінде: «... Қысты күні жылқыны бағу ірі байларға қиынға түсетін... жылқы түлігін отарлап қостап бағу әдісі қолданылған. Ірі байлар жеке қос етіп шығарса, жылқысы шағындар бірігіп қос құрайтын. Бір қоста 400-500 бас жылқы болатын» [5], - деп жазды. Қостағы бағып күтушілер – жылқышылар. Олардың бастығы байдың ең сенімді, ет жақындарының бірі болады. Ол қосты отарлар алдында алдын-ала дайындап, ең сенімді, төзімді жігіттерді өзі таңдап алады. Дәлірек айтқанда, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында Қодар осындай жылқы қосының бастығы, Қарабайдың сенімді жылқышысы. Ол жылы киім, ішер аспен, мініс атпен қамтамасыз етіледі. Жырлардағы малшылардың тұрмысы көбіне жаз немесе қыс мезгілінде ауа райына байланысты болатын. Мәселен, боран-шашынды қыс күндерінде жылқышылар жылы киініп, азық-түліктерін өздерімен бірге алып, отар маңында болып, жылқыларды ықтырмауға тырысатын. Егер аязды бұрқасын болып жылқы қайыру бермей ықса, жылқышылар отармен ығатын. Тек бұрқасын басылғанда ғана жылқыны қайырып, өз қостарын табатын. Лиро-эпос (ғашықтық) «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман- Шолпан» жырларында малшылық тұрмысқа байланысты айтылатын әңгімелердің бірі – ызғарлы қыстан мал басын аман алып шыққан көшпелі ауылдың жаз маусымына сәйкес жайлауға көшуге дайындалуы. Әр рудың өзді- өзіне тән, атадан мұра болып келе жатқан жайлаулар болады. Х. Арғынбаев өзінің еңбегінде «кіші жүздің шөмекей, шекті руларының қыстауы Сырдың оңтүстігіндегі Қызылқұм болса, жайлауы солтүстіктегі Ырғыз өзеніне дейін созылып, оның екі арасы 1000 км-ден асқан»- деп жазады [5, 40 б.]. Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен шыға отырып және өмір тәжірбиесіне сүйеніп қарайтын болсақ, мыңдаған шақырымға созылған алыс жерлерге көшудегі басты мақсат қыстан аман шыққан малдың қоңдылығын арттырып, семірту, сөйтіп алдағы қысқа алдын ала дайындық жасау. Көш мәселесі де алдын ала ұйымдастырылатын. Әр отбасының байлығына, көш салтанатына қарай көш сапының қозғалу тәртібі де жарияланатын. Мәселен, көштің ескі жұрттан қозғалатын күні бейсенбіге немесе сәрсенбінің сәтті күніне белгіленетін. Көшу-қону кезіндегі негзгі мәселенің бірі көш көлігі болатын. Көш көлігі де әр отбасының әл-ауқатына қарай болатын. Ауқатты байлардың жиһаздары салтанатпен түйеге артылса, жарлылар өздерінің жұпыны үй мүліктерін өгізге немесе мінін артқа артып көшке ілінісетін. Жүк артылған түйелер кілем, арнайы жабулармен, мойын аспалармен (аспалдақ) безендіріліп, байлардың бәйбішелері мен қыз-келіншектері қызылды-жасылды тәуір киімдерін киіп, күміс ер-тұрмандар ерттеліп жабуланған жуас жорғалар мен аяңшыл биелерге мініп көш алдына түсетін. Жігіттер ат үстінде ойын-сауықтарын жасап көңілденеді. Қоналқалық жерде үй тігіп, бір-екі күн ерулеп жайлауға қарай қайта көшеді. Әр рудың көш салтанаты сол рудың байлығына, тұрмысына қарай болатын. Бұл жөнінде аса көрнекті географ, этнограф, фольклор зерттеушісі Потанин Г.Н. өзінің күнделігінде 1884 жылы Тарбағатайға барған сапарында найман руының көш-қонысы: «Көш жөнекей әйелдердің түйе жетектейтіндігін, салт атты әйелдер алдына жас баласын бесігімен өңгеріп жүретіндігін, жас балаларды ашамайға мінгізіп, байлап қоятындығын, қыз-келіншектердің түрлене киінетіндігін, еркектердің қару-жарақ асынып, бүркіттерін қолдарына қондыратындығын этнографиялық тұрғыдан сипаттайды» [6]. Халық жырында «Мінгізген ашамайға ұлың бар ма?» деген сөздің үлкен тәрбиелік мәні болған. Осыған орай тай, құнанның үстінде ашамайға таңылған балалар улап-шулап, көш маңында жарыса шауып көшке сән, көңілге қуаныш келтіретін. «Айман-Шолпан» жырында да қазақ халқының қыстаудан жаз жайлауға көшетіні, көш салтанаты туралы мәліметтер мол. Жырда мына бір жолдардың этнографиялық ғұрыптық мәні бар. «Қыстауым, жаз жайлауым – Шабырады, Сол жылқы Шабыраға жайылады» [7]. Дәлірек айтқанда, лиро-эпос (ғашықтық) жырларында суреттелген көшпелі қазақ халқының тұрмыс, көші-қон, мал бағу ерекшелігінің фольклорлық және этнографиялық болмысының танымдық мәні өте зор. Жырда малшылық тұрмысқа және көшке байланысты қолданылатын сал- дәстүрлері де болған. Сол салттың бірі – еру. Мәселен, көш жайлауға жеткенше бірнеше жерге еру жасалған. Еру болатын жерлер алдын ала шолушы адамдардың белгілеген жерлері. Ру болатын жер отты болып, суы мол жайлы болса 2-3 күн ерулеп, көліктердің белін суытып, тынықтыратын. Ал оты сұйық және малға сүйкімсіз, суатсыз жерлерге бірер түнеп қана жеделдетіп көше беретін. Бұл мәселе жөнінде Х. Арғынбаевтың зерттеулерінен мол мәліметтер табамыз. Автор өзінің еңбегінде «өзен, көлі жоқ құдықсыз шөлейттерден қар суын қуалап ертерек өтіп кетуге тырысатын. Мұндай жағдай Аралдың шөл даласын, Ырғыздың Қарақұмын кесіп өтетін Шөмекей, Шекті не болмаса Шу бойынан Арқаға көшетін Бағаналы, Балталы, Тама руларының өмірінде жиі кездесетін. Халқымыз өзінің көшпелі тіршілігіне қарай қыста қар суын, көктемде қардың суын, табиғи өзен, көлдер мен бұлақтарды пайдаланған және бұлармен ғана шектеліп қоймай шөлді далаларда құдықтар қазумен де шұғылданған. Қай жердегі құдықтар болсын әдетте қыстауда, жайлауда не көш жолдарында қазылған» [5, 45 б.], – деп жазды. Жырдағы малшылық тұрмысқа қарағанда көшпелі қазақ халқы қазылған құдықтар опырылып қалмас үшін олардың ішін сексеуіл сияқты тез шірімейтін қатты ағашпен өретін. Оның аты «егендеу» деп аталған. С. Мұқанов өзінің этнографиялық бағытында жазылған еңбегінде «Көш жолдарында көш жол- жөнекей қазылған кейбір «шегенделмеген құдықтар ұзаққа шыдамай опырылып, көміліп қалып, қажет кезінде олардың көзін қайтада ашуға тура келетін көрінеді. Мұндай шөл далалардың қай жерінде қандай құдық барын білетін жол көрсетуші адамдар болады» [8] – деп көрсетті. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырындағы қазылған құдықтар жөнінде мәліметтерге сүйенетін болсақ, жырдағы Қодар Қарабайдың сенімді малшысы болумен қатар, сол көш жолының жер-суын жақсы білетін жол көрсетуші де. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында құдық аршу мәселесіне арналған этнографиялық деректер жиі кездеседі. Жырда мынандай жолдар бар:
«Ант ұрған білдірмейді Қодар жасып,
Әр жерден жүз кісілік құдық аршып.
Су шыққаннан су шығар құдығының,
Суы жоғын толтырар меспен тасып.
Түнімен құдық аршып түске шейін,
Сондай құдық жасады беске шейін, Кейінің өз суы бар, кейінде жоқ, Меспен тасып толтырар кешке шейін [9], – деген жолдар кездеседі. Мұндағы Қодардың «аршыған құдықтарын» көш жолында көшпелі рулардың бұрынырақтағы көш жөнекей асығыс «шегенделмей» қазылғаннан кейін құлап көзі бітеліп қалған құдықтары деп түсінуге болады. Лиро-эпос жырларында («Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан») «қоңсылар» мәселесі де жырланады. Қоңсылар, яғни кедей жанұялары сол рудың ауқатты байларының ақ шаңырақ үйлерінің айналасына тігілетін үйлер. Мәселен, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырындағы Қарабай мен Сарыбайдың, «Қыз жібек» жырындағы Базарбай мен Алаша байдың, «Айман- Шолпан» жырындағы Маман байдың ақ шаңқай алтынды үйлері, олардың айналасында сол байлардың малшы-жаршыларының үйлері тігілетін. Олар байдың шаруашылығы мен үй шаруасын істейтінде. Бұл «қоңсы» немесе «қараша» деп аталады. Қоңсылардың ішінде сонымен қатар бай ауылының шабармандары, барымташылары болғандығы даусыз. Олар күнделікті ішкен- жегені, мінген көлігі мен сауған сауынына бола байдың малын бағып күн көрген. Мәселен, құдық аршып, жылқы суару, құлын байлап, бие сауу, қой тоғытып, жүн қырқу, шөп шауып, қора салу сияқты ауыр жұмыстарды еркектер атқарса, әйелдер бай үйінің қойын сауып, құртын қайнатып, отын жағып, суын әкелетін, киіз басып, өрмегін тоқитын. Мұндай шаруашылық көріністері лиро- эпикалық (ғашықтық) жырларда «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Айман-Шолпан» жырларында (Базарбай, Қарабай, Маман бай) молынан бейнеленген. Қазақ байларының отбасылық жағдайлары мал бағуға, үй шаруасын атқаруға жалшыларды жалдауға мәжбүр етті. Жалшылар жалдау үшін жалшы мен бай арасында алдын ала келісім шарт жасалатын. Мұндай келісім шарттары жыл мезгіліне қарай алты ай жазға не алты ай қысқа деп жасалатын. Өйткені жаз бен қыста жасалатын жұмыстың өзі әртүрлі болғандықтан, оған төленетін ақы да соған қарай белгіленетін. Ақы мөлшері бағатын түлік түріне, мал санына, немесе басқа үй шаруасының ауыр-жеңілдігіне, жалданатын адамның жасына, іскерлігі мен қайраттылығына байланысты болатын. Сонымен, лиро-эпос жырларындағы малшылық тұрмыстың болмысы мен этнографиялық қырларын зерделеп отырсақ, осындай халық өмірін, халқымыздың көшпелі мал шаруашылығы кәсіпшілігін бейнелейтін жыр жолдары аз емес. Осындай құнды жыр жолдарын арқау етіп, халықымыздың көшпелі мал шаруашылық өміріне байланысты жазылған арнайы ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, көшпелі шаруашылық өмірінің, соның ішінде жырдағы малшылық тұрмыстың сан қырлы жақтарына өз ойымызды өрбіттік. Алайда, қазақ халқының ғасырлар бойғы көшпелі шаруашылық өмірін толығымен баяндадық деуден аулақпыз. Еңбектегі сөз болған мәселелер лиро- эпос (ғашықтық) жырларында («Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан») бейнеленген, сәулеленген халқымыздың көшпелі мал шаруашылығына, яғни төрт түлік малға байланысты шаруашылық өмірі мен тұрмыс-тіршілігінің кейбір жақтары ғана.
___________________________________________________ Әдебиеттер 1 ҚР ОММ. 25-қ., 1-т., 4210-іс; 4200-іс; 44-қ., 1-т., 38637-іс, 38473-іс. 2 Уәлиханов Ш. Шамандықтың қазақтардағы қалдықтары. Мақалалары мен хаттары. – Алма-Ата: Академия наук КазССР, 1985. – Т. IV. – 463 c. 3 Әуезов М. Қазақ ертегілері. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1957. – 135 б. 4 Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. (ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы әдебиет). – Алматы: 1948. – 35-57 б. 5 Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайлы этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969. – 172 б. 6 Потанин Г.Н. Тарбағатайға барған сапары туралы күнделігі. – СПб,1884. – 234-244 б. 7 Айман-Шолпан. Қазақ эпосы. – Алматы: Қазақстан мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1958. – 586 б. 8 Мұқанов С. Халық қазынасы. – Алматы: Қазақстан, 1974. – 39 б. 9 Қозы Көрпеш – Баян сұлу. Дастан. – Алматы: Жазушы, 1988. – 33-34 бб.
Резюме В этой статье рассматриваются традиционное хозяйство, уровень и быт кочевых казахов в древние времена. Также приведены факты из лиро-эпосных произведений о традиционном скотоводстве в казахской степи.
Summary In this article the author considered the traditional housekeeping, level, and way of life of nomad Kazakhs in ancient times. Besides there were shown some facts from lyrics-epic compositions about the traditional cattle-breeding in Kazakh steppe.
