Астана – Тәуелсіз Қазақстанның бойтұмары, ұлт рухының сәулеттік көрінісі, геосаяси батыл шешім мен өркениеттік серпілістің куәсі. Елорда мәртебесін иеленген сәттен бастап ол ел дамуының эпицентріне айналды. Астана қаласының қалыптасуы мен дамуы туралы талдау жүргізу – тек урбанистік өзгерістерді емес, мемлекеттілік тұжырымдамасының жаңғыруын зерттеу деген сөз. Жаңа астана – тек әкімшілік орталық емес, ол ұлттық идея мен болашаққа бетбұрыстың көрінісі болды. «Егемен Қазақстан» газетінің бетінде Астана шежіресі кезең-кезеңімен жазылып, ел тарихының куәсіне айналды.
Астананы көшіру: Стратегиялық шешім мен саяси ұстаным
1994 жылы 6 шілдеде сол кездегі Жоғарғы Кеңесте ел астанасын Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысы қабылданды. Бұл шешім кездейсоқ қабылданған жоқ. Алматы қаласының табиғи-экологиялық жағдайы, сейсмикалық қауіптілігі, көлік логистикасының күрделілігі мен ішкі миграциялық қысым – негізгі себептердің қатарында болды. Сонымен қатар, геосаяси фактор да үлкен рөл атқарды: еліміздің географиялық орталығына жақын орналасқан Ақмола қаласы әкімшілік, экономикалық және этно-демографиялық тұрғыдан тиімді нүкте ретінде танылды. Демек бұл шешімге төмендегідей бірнеше фактор әсер етті:
Алматының сейсмикалық қауіпті аймақта орналасуы;
Экологиялық ахуалдың күрделілігі;
Қаланың даму мүмкіндігінің шектеулігі;
Қазақстанның геосаяси қауіпсіздігін арттыру ниеті;
Елдің аумақтық тұтастығы мен біртұтас ұлттық идеяны нығайту қажеттілігі.
Бұл – астананы көшіру туралы алғашқы нақты құжат еді. Қаулыда Министрлер Кабинетіне көшірудің экономикалық негіздемесін дайындау тапсырылды. Ал 1995 жылдың 15 қыркүйегінде Президент Жарлығымен көшіру процесі ресми түрде бекітілді.
1997 жылы 10 желтоқсанда Ақмола ресми түрде Қазақстан Республикасының жаңа астанасы ретінде жарияланды. Ал 1998 жылғы 6 мамырда қала атауы «Астана» деп өзгертілді.
Орынбордан басталған көш
Тәуелсіздікке дейін де, кейін де астана мәселесі мемлекеттің тағдырын айқындаған шешуші факторлардың бірі болды. Қазақ елінің астанасы бірнеше рет көшіп, әр мекен сол тарихи кезеңнің саяси, әлеуметтік, ұлттық ерекшелігін бейнеледі. Орынбордан Астанаға дейінгі елордалар көшінің әрқайсысы – өзінің тарихи дәуірінің көрінісі. Орынбор – автономияның тұсаукесері, Қызылорда – рухани өрлеудің бастауы, Алматы мәдени кемелдік пен тәуелсіздіктің бесігі болса, ал Астана ұлттық жаңғыру мен жаһандық интеграцияның нышаны болды.
Алғаш астана – Орынбор (1920-1925 жж.):
Неге таңдалды: 1920 жылы Қырғыз (Қазақ) АКСР-інің құрылғаны жарияланған соң, РКФСР құрамындағы автономия ретінде Қазақ Республикасына әкімшілік орталық керек болды. Орынбор – мәдени орталық, ірі экономикалық және көлік торабы ретіндегі мүмкіндігімен таңдауға түсті.
Саяси-тарихи рөлі: Мұнда алғашқы қазақ кеңес үкіметі, алғашқы заңдар, мәдени-ағарту ұйымдары құрылды. «Қазақ» газеті шықты, Алашордадан кейінгі ұлт зиялылары жаңа кеңестік билікте қызмет етті.
Неліктен көшірілді: 1925 жылы Орынбор Ресейге қайта беріліп, Қазақ АКСР құрамынан шығарылды. Астана іштей көшірілуге тиіс болды.
Ақмешіт/Қызылорда (1925-1929 жж.):
Неге таңдалды: Ақмешіт – этникалық қазақ аумағында орналасқан, әкімшілік жағынан қазақ өлкесінің орталығына жақын, қазақ халқы басым өңір.
Тарихи ерекшелігі: 1925 жылы Ақмешітке астана мәртебесі беріліп, қала Қызылорда деп аталды. Бұл кезеңде «Еңбекші қазақ» газеті көшірілді. Смағұл Сәдуақасов пен Бейімбет Майлин секілді зиялылар елордалық баспасөз бен мәдениет орталығын қалыптастыруға күш салды.
Маңыздылығы: Ұлттық жазу реформасы (латынға көшу), білім беру ісінің кеңеюі, баспасөз бен әдебиеттің өркендеуі Қызылордада басталды.
Көшу себебі: Географиялық шеттегі орналасуы, климаттық ауыр жағдайы, логистика қиындығы әсер етті.
Алматы (1929-1997 жж.):
Неге таңдалды: Алматы – климаттық жағынан қолайлы, табиғи-климаттық жағдайы жақсы, мәдени әлеуеті жоғары қала. Кеңес дәуірінде инфрақұрылымы дамыған, теміржол және сауда жолдарының торабы.
Тарихи рөлі: Қазақ зиялыларының басым бөлігі осы қалада шоғырланды. Ұлттық интеллигенция мен әдебиет, өнер, ғылым, білімнің гүлдену дәуірі басталды. Қазақстан 1991 жылы осы қаладан тәуелсіздігін жариялады.
Инфрақұрылым: Жоғары оқу орындары, Ғылым академиясы, театрлар, мәдени институттар Алматыда шоғырланды.
Көшу себебі: Сейсмикалық қауіпті аймақта орналасуы, мегаполис ретіндегі шамадан тыс жүктеме, кеңею мүмкіндігінің шектеулі болуы, елдің солтүстік аймақтарымен геосаяси тепе-теңдік орнату қажеттілігі себеп болды.
Ақмола → Астана (1997 ж. – қазірге дейін):
Астана мәртебесі берілген: 1997 жылдың 10 желтоқсанында Ақмола ресми түрде Қазақстан астанасы болып жарияланды. 1998 жылы 6 мамырда қала атауы Астана деп өзгертілді.
Неге таңдалды: Географиялық орталықта орналасуы, теміржол және көлік логистикасының ыңғайлылығы, демографиялық тұрақтандыру, ұлттық қауіпсіздік, даму әлеуеті.
Рөлі: Астана – тәуелсіз Қазақстанның жаңа бейнесі. Мұнда жаңа Конституция, мемлекеттік рәміздер, ұлттық идеялар, әлемдік саммиттер мен мәдени форумдар жүзеге аса бастады.
Қазіргі сипат: Елорданың символына айналған нысандар – Бәйтерек, Ақорда, Мәңгілік Ел қақпасы, EXPO қалашығы, республикалық Бас мешіт – Астананың ұлттық идея мен өркениет тоғысындағы орнын айқындайды.
Ақмоладан Астанаға дейін
1832 жылы – Ақмола бекінісі іргесі қаланды;
1862 жылы – қала мәртебесі берілді;
1961 жылы – Целиноград аталды;
1992 жылы – қайтадан Ақмола атауы қайтарылды;
1998 жылы – Астана болып өзгертілді;
2019 жылы – қала атауы Нұр-Сұлтан болып өзгертілді;
2022 жылы қыркүйекте – Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен қала атауы Астана болып қайта өзгертілді.
«Егемен Қазақстан» және елорда шежіресі
Қазақстан баспасөзі ішінде ел тағдырымен қатар жасасып келе жатқан «Егемен Қазақстан» газеті – Астананың ақпараттық шежірешісі деуге толық негіз бар. Бұл басылым елорданы көшіру бастамасынан бастап оның жүзеге асуына дейін белсенді ақпараттық қолдау көрсетті. Газет 1999 жылдың 20 ақпанында Алматыдан Астанаға көшіп келді. Бұл көш тек символдық емес, нақты тарихи маңызға ие болды.
Жетпіс жыл бойы қара шаңырақты газеттің құтты мекені болған Алматыны қимай-қимай қоштасқан қызметкерлер Арқаны бетке алып жүріп кетті. Қытымыр аяздың қысымынан әлі арыла қоймаған астаналықтар егеменқазақстандықтарды күндей күліп қарсы алып, Қазақстанның халық ақыны Қонысбай Әбіл жырдан шашу шашты:
«Астананың төріне,
Қош келіпсің, «Егемен!»
Құлаш жайып алдыңнан,
Қуанышқа бөленем.
Тәңір өзі қолдаған,
Әруақтар жебеген.
Жаңа жерге тігілген,
Шаңырағың биік боп,
Кең жайылсын керегең!».
Осылайша Астанада жарық көре бастаған алғашқы мақалалар елорданың келбеті, жаңа сәулет, әлеуметтік серпіліс туралы жалғаса берді. «Егемен Қазақстан» газетінің бетінде алғашқы жылдардан-ақ Астана бейнесін сомдаған мақалалар жиі жарық көрді. Газет тілшілері жаңа әкімшілік ғимараттардың құрылыс барысын, көші-қон процесін, әлеуметтік инфрақұрылымның дамуын, рухани өмірдің өзгерістерін сараптамалық тұрғыдан көрсетіп отырды. Газеттің арнайы беттері – «Астана», «Елорда», «Жаңа ғасыр қаласы» айдарлары елорданың шынайы шежіресін жасады.
Сондай-ақ, басылымда елордалық журналистердің тұрақты айдарлары арқылы қаланың мәдени, саяси, әлеуметтік ахуалы тұрақты баяндалды. Мәселен, Ержұман Смайыл Қайсар, Сауытбек Абдрахманов, Қайсар Әлім, Жақсыбай Самат, Жылқыбай Жағыпарұлы, Өмір Есқали, т.б. секілді қаламгерлер Астананың ақпараттық бейнесін қалыптастыруға зор үлес қосты. Газет әр айдың соңында «Астана» атты арнайы бет беріп, сол кездегі қала әкімінің алғысына да ие болды.
Астана күні – елдіктің мерекесі
Астана күні – Қазақстан Республикасының мемлекеттік мерекесі. 2009 жылдан бастап 6 шілде күні ресми түрде тойлана бастады. Бұл күн Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың туған күнімен тұспа-тұс келуімен қатар, жаңа астананың рухани символына айналды. Астана күні жыл сайын еліміздің барлық өңірлерінде мерекелік іс-шаралармен, халықаралық форумдармен, мәдени-көпшілік жобалармен аталып өтеді.
«Егемен Қазақстан» газетінде жыл сайын Астана күніне арналған арнайы нөмірлер жарық көреді. Бұл нөмірлерде Астананың өткен бір жылдағы жетістіктері, жаңа құрылыстар, халықаралық жобалар, әлеуметтік бағдарламалар мен мәдени бастамалар туралы мазмұнды мақалалар жарияланып келді. 2023 жылғы 6 шілдеде жарияланған «Елорда – елдіктің символы» атты мақалада қаланың ұлттық идея мен заманауи урбанизация арасындағы дәнекерлік миссиясы терең талданған болатын. Мақалада елорданың дамуы мен маңызы былай сипатталды: «Бүгінгі Астана – тек бетон мен әйнек қана емес. Бұл – арман мен ақиқаттың, сәулет пен санадағы серпілістің тоғысы».
Елорда – ұлттық идея мен жаңа урбанизмнің тоғысы
Астана – архитектура мен ұлттық сана тоғысқан кеңістік. Оның сәулет концепциясы Қазақстанның жаңа рухын айқындауға бағытталды. Елорданың құрылыс жобаларында әлемдік деңгейдегі сәулетшілер – Норман Фостер, Кисе Курокава, Манфреди Николетти қатысып, қаланың келбетін жаһандық стандарттарға сәйкестендіруге ықпал етті.
Қала бірнеше урбанистік кезеңдермен дамып келеді:
1998-2005 жж. – әкімшілік инфрақұрылым мен тұрғын үй кешендерінің іргетасын қалау;
2005-2015 жж. – мәдени, сауда және білім ошақтарының белсенді құрылысы;
2015-2025 жж. – «Smart City» үлгісі, жасыл экономикаға көшу.
2024 жылғы статистикалық дерек бойынша, Астананың халық саны 1,4 миллионнан асты. Қала бүгінде инвестициялық тартымдылығы, көлік-логистикалық хаб ретіндегі маңызы және халықаралық форумдардың тұрақты алаңына айналуы арқылы Орталық Азиядағы ең ықпалды урбанистік орталыққа айналып отыр.
Астананың көшуі – мемлекет тәуелсіздігінің физикалық және рухани символына айналды. Елорданың қалыптасу тарихы – қазақ халқының ХХІ ғасырдағы жаңғыру шежіресі. Астананың шежіресін жазуда «Егемен Қазақстан» газетінің үлесі ерекше, ол – осы процестің шынайы айнасы.
