Домбыра – ғасырлар бойы қазақ халқының айнымас серігіне айналған аспап. Оның пайда болуы мен шығу тегі жайлы даулы мәселелер де аз емес. Бірақ бүгінгі күні домбыра өзінің мәнін сақтап, ұлтымыздың, халқымыздың құндылығына, киесіне айналып отыр. Тіпті 1 шілде – Ұлттық домбыра күні ретінде аталып өтуінің өзі домбыраның маңызын арттырмаса, еш кеміткен емес. Бұл – шын мәнінде руханиятқа қосылған салмақты үлес. Алайда аталмыш мерекенің мазмұнын кім қалай түсінетіні аздап белгісіздеу. Олай деуіміздің себебі, бұл күннің тек науқандық процесске айналмай, домбыраның қыр-сырын білетін, күй мен жырдың қасиетін ұғынатын қоғамның көбеюін тілеуден туған жанашырлық қана...
Осы орайда Күйшілер одағының алғашқы төрағасы әрі құрылтайшысы, күйтанушы Рүстем Нұркеновпен тілдесіп, домбыраға қатысты біраз сауалымызды жолдаған едік.
- Рүстем аға, әңгіменің әлқиссасын осы домбыраның жасалуы тарихынан бастасақ...
- Жалпы домбыраның шығу тарихына байланысты әр түрлі гипотезалар бар. Мысалы, домбыраның шығуын көбіне қазақ ауыз әдебиетіндегі «Мұңлық-Зарлық аңызымен» жиі байланыстырады. Одан кейінгі бір нұсқада Шыңғысханның билігі дәуірлеп тұрған тұспен астасады. Себебі Шыңғысханға қаралы хабарды жеткізу үшін домбыраны қолданғаны айтылады. Ал негізінен домбыра тарихы әлемдік музыка тарихымен тығыз байланысты. Ерте заманнан бастап, музыкалық аспап пайда болғалы бері домбыраның нұсқалары да әр түрлі болды. Меніңше, 15 ғасырда Қазақ хандығы қалай пайда болса, домбыраның шығу тарихын сол кезден бастап меншіктеп алуға болады. Себебі оның шығу тегіне қатысты мәселеде зерттеулер болғанымен, көбіне аңыз-әңгімелер мен долбарлар ғана. Дегенмен домбыра – жалпы түркі халықтарына ортақ аспап. Оны мысалы, бізде «домбыра» дейді, Алтай халықтарында «думбра», буряттарда «домбро», тәжіктерде «домбурак» деген атау берілген. Бұл жағынан келгенде, қобызды қырғыздардың «қомуз» дейтініне ұқсайды.
- Бұрын домбыраның шегін қой мен ешкінің ішегінен жасаған көрінеді. Малдың ішегінен жасалған домбыраның қазіргі домбыралардан айырмашылығы қандай?
- Біріншіден, қазіргі қолданыстағы домбыраның шегі көпке дейін шыдайды. Ал малдың ішегінен жасалған домбыра шегі әрі кетсе 1 аптаға шыдауы мүмкін. Одан кейін ол қашалып, үзіле береді. Оған қоса малдың ішегі тек қымбат ағаштан жасалған домбыраларға тағылады. Өз басым 2 мың доллар тұратын домбыраға қойдың ішегін тағып көрген едім. Енді оның үнін, әсерін сөзбен жеткізу мүлдем мүмкін емес. Ал кейін сол домбыраға қарапайым шекті тағып көргенімде, құдды бөшкені соққандай даңғырлаған дыбыс шығып кетті. Әрине, мұның кең көлемде қолданылуын қалағанымызбен, бұл тәжірибеге енгізілмейді. Мәселен, оркестрдегі бұрауда қойдың ішегін соль нотасымен тартсаңыз, әп-сәтте үзіліп кететіні анық.
- Қателеспесем, Таласбек Әсемқұловтан оқып едім. Сонда өнертанушы бір жазбасында ағаштың да жынысы болатынын меңзейді. Дәлірек айтсақ, ұрғашы ағаштан жасалған домбыра үнінің өзгеше екені айтылады. Бұл қаншалықты рас дүние?
- Иә, бұл әңгімені ағамыздың көзі тірісінде өз аузынан да естіп едік. Мұның қаншалықты рас я өтірік екенін ағаш жасайтын мамандар білуі керек. Алайда Таласбек аға ешқашан өз ойынан бірдеңе қосып, өтірік айтпайтын. Бір жағынан, фантастикалық оқиға болып көрінгенімен, дәл осы ақпар ағамыздың көнекөз қариялардан естіген не көрген дүниесі екеніне еш шүбәм жоқ. Барлығы да әбден мүмкін.
- Сосын бір кездері күндіз басқаша, түнде басқаша «сөйлейтін» домбыралар болатыны жайлы да оқып қалған едім. Осы жөнінде тарқатып айта аласыз ба?
- Бұл әбден мойындалған нәрсе. Мәселен, қазір елордада жақсы шыққан домбыра Атырауда жөнді «сөйлемей» қоюы мүмкін. Неге? Себебі әр аймақтың экологиясы, географиясы – барлығы дерлік домбыраның ағашына әсер етпей қоймайды. Менің тәжірибемде де бұл құбылыс орын алды. Өткенде Америкадағы Лос-Анджелес штатында онлайн оқып жүрген шәкіртіме домбыра салып жіберген едім. Бірақ ол жаққа барған соң шәкіртім домбыраның күйі ауысып, өзгеріске ұшырағанын айтады. Себебі өзге климатты домбыраның қабылдай алуы екіталай. Сол секілді күндіз я түнде домбыраның әр түрлі «сөйлеуі» де орын алып жатады. Оны тек көбіне кәсіби шеберлер байқап, ажырата алады.
- Батыс өңірінде кең тараған қауақ домбыра мен Жетісу мен Сарыарқадағы қалақ домбыраның ерекшелігіне тоқталсаңыз. Екі түрлі домбыраның бір-бірінен айырмашылығы неде?
- Бұл екі түр де – домбыраның бертін келе шыққан пішіндері. Егер жолыңыз түсіп, Ы. Дүкенұлы атындағы халық аспаптар музейіне бара қалсаңыз, сол кездегі Махамбет, Құрманғазы, Қазанғаптардың домбырасы қазіргі үлгіге келмейтінін көресіз. Өйткені ол кездің адамдары өте әмбебеп болғаны туралы жазба деректерде көп айтылады. Сондықтан домбыра тартқысы келген әр адам оны өзінше жасап алатын болған. Қазіргі қолданыстағы сіз айтқан екі домбыраның бірі «қалақ» домбыра төртбұрышты болып келеді де, керісінше «қауақ» домбыра дөңгелек пішінді болып келеді. Қалақ домбырамен көбіне шертпе күйлер тартылады. Мысалы, Құрманғазының, Дәулеткерейдің күйлерін сол қалақ домбырамен тарту өте қиын. Ал қауақ домбырамен ертеректе шертпе күйлерді тарту мүмкін емес болған. Демек екі түрлі пішіннің бір-бірінен айырмашылық орындаушылық ерекшелігінде. А. Жұбановтың кезінде Э. Романенко деген орыстың музыкалық аспап шебері болған екен. Міне, сол шебер бастаған бір топ қазақ музыканттарымен бірігіп, прима аспабының шанағын алып, кейін басын байырғы домбырамен байланыстырып жіберген. Домбыраның стандарт формасының шығуы туралы А. Жұбанов еңбектерінде осындай зерттеулер де бар.
- Музыка зерттеушілері жеткізген терминологияда оғыз перне, бас перне, тылсым перне, еңірелі перне, т.б. сол секілді бас-аяғы 20-ның үстінде пернеге атау беріледі. Бұл атаулар ғылыми айналымға енуі мүмкін бе? Жалпы бұл атаулар қандай негізіге сүйеніп беріліп тұр?
- Осы терминологияға қатысты екі адамның Таласбек Әсемқұлов пен Орынбековтің зерттеулері бар. Әрі бұған байланысты Айтжан Тоқтағановтың «Күй – Тәңірдің күбірі» деген кітап та бар. Мен де осы жайлы жиі ойлаймын. Барлығына емес, бірақ кейбір шәкірттеріме сабақ барысында нотаның орнына «бас пернені, еңірелі пернені бас» деген секілді қылып үйретіп жүремін. Толықтай тәжірибемде болмаса да, эксперимент ретінде қолданамын. Бірақ музыкатанудағы «фа-диез», «соль-диез»-ден гөрі аталған атауларды да қолдануға әбден болады. Меніңше, жоғарыда айтқанымдай, Таласбек аға ешқашан ойынан бірдеңе шығармайды. Демек бұл атаулардың сиволикалық мәні болғаны анық.
- Атырау өлкесі — күйшілердің көптеп шыққан жері. Кешегі Динадан бастап Қаршыға Ахмедияров, Шәміл Әбілтаев, Рысбай Ғабдиевке дейін айта берсек, көп-ақ. Сол күйшілердің қазақ өнеріне қосқан үлесі жайлы, қазақ күйшілігіне әкелген жаңалығы жөнінде пікіріңізді қоса кетсеңіз...
- Қазақтың кез келген аймағында, Атырау болсын, Алтай болсын, Қаратау болсын, Қызылжар болсын күйшілер көп шықты. Бұл тізімді кешке дейін созуға болады. Ұрпаққа кейбірі жайлы деректер жетсе, кейбірі жайлы деректер жетпей қалды. Ал сіздің нақты сұрағыңызға келер болсақ, жоғарыда аталған сол 3 күйшіге ерекше тоқталып өтейін. Мысалы, Рысбай Ғабдиевтің күйшілік өнердегі жаңалығы орындаушылық шеберліктің жаңа деңгейін қалыптастыруында еді. Қазіргі орындаушылардың бойындағы бір қателігі, Рысекеңді бір тыңдап алады да, соның екпініне сала жөнеледі. Яғни оны көпшілігі «тек жылдам тартады» деп, үстірт ойлайды. Сөйтеді де, жай ғана нотаны тартып шығады. Ал Рысбай ағамызды тыңдасаңыз, құлақпен күйдің дәмін сезуге болады. Мүмкін, бұл сөзім пафос ретінде естілер... Бірақ ол кісі күй тартқанда жүрек, ми, ырғақ – бәрі де қатар жұмыс істеп тұрады. Меніңше, қазіргі тыңдарманның да қателігі – көбі күйді түсінбей, тек көзбен тыңдайтындығында. Сол себепті кеңес одағының бізге әкелген басты проблемасы күйді сахнаға шығаруында деп ойлаймын. Содан кейінгі Қаршыға ағамыз өнерде новаторлық қасиетке ие еді. Бұрын ешкім қолдана білмеген тәсілдерді күйге қосты. Тіпті ол Құрманғазы мен Дина апамызда да кездеспейтін. Сол қолдың жүрістері болсын, оң қолдың қағыстары болсын, ритм болсын оның авторлық күйлерінде мүлдем өзгеше кейіпке енді. Енді Шәміл Әбілтаев ағамызға келер болсақ, ол – күйшілік өнерде ата дәстүрді терең сақтай алған күйші. Бізде қазақтың «құдіретті», «қасиетті» сөздері қазір мәнін жоғалтып, кім көрінгенге айтылып жүр ғой. Бірақ ол күйшілік өнерде өз дәрежесінде айтылса, қазір көзі тірі Шәміл ағамызға ғана тиесілі болар еді.
- Иә, мазмұнды, мағыналы әңгімеңізге көп-көп рақмет!
Сұхбаттасқан: Алтынбек МЕРСАДЫҚ
