1919-1922 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық

1919-1922 жылдардағы аштықтың себептері

1921 жылдың күзіне 20 миллионға жуық адам аштыққа ұшырады. Жаңа ғана аяқталған Азамат соғысы, азық-түлік реквизициясы, егіннің кемуі, 1920-21 жылдардағы қыстағы жұт және ауыл шаруашылығының артта қалуы т.б мұның бәріне себеп еді. 

Тағы бір себебі Кеңес үкіметінің ұжымдастыру және индустрияландыру саясаты аясында қазақ халқынан астық пен мал шаруашылығын тартып алу туралы саяси шешімі еді. Бұл көшпелі мал шаруашылығының дәстүрлі түрлерінің жойылып, мал санының азаюына әкелді.

Климаттық жағдайлар да кері әсерін тигізді. 1919-1921 жылдары Қазақстан құрғақ және сусыз жылдардан зардап шекті, бұл егістік өнімділігінің төмендеуіне және егіннің қурауына әкелді. Бұл жағдайды қиындатып, ашаршылықтың таралуына ықпал етті.

Қазақстандағы ашаршылық халыққа ауыр зардаптар әкелді. Аштықтан қаза тапқандар саны туралы ресми мәліметтер әртүрлі, бірақ бірнеше жүз мыңнан бірнеше миллионға дейін жетеді. Ашаршылық әсіресе Қазақстанның мал шаруашылығына көбірек тәуелді дәстүрлі көшпелі халықтарына қатты әсер етті.

Қазақстанда нанның аз болғанын ескере отырып, жергілікті халықтың малын тартып алуға үлкен мән берілді. Бұл басып алу әдістерін жергілікті халық тонау ретінде қабылдап, наразылықтың күшеюіне, қарулы көтерілістерге айналуына себеп болды.

Айта кету керек, аштыққа ұшыраған қалалар мен армияда ешкімге бағынбайтын, салдарына қарамастан (соның ішінде шенеуніктердің атын жамылып) шаруалардан азық-түлікті алатын отрядтар құрылды. 

Сонымен қатар 1921 жылғы қатты қуаңшылық егіннің көп бөлігін құртып, қалғандарының өнімін екі есеге азайтып қана қоймай, дала жайылымдарының құрғап кетуіне әкелді. Қалған жайылымдар мен егінге шегірткелердің басып кетуі де жағдайды қиындата түсті. Ал азаматтық соғыстың қирауы мен анархиясы мәселелерді тез әрі тиімді шешуге кедергі келтірді. Бұл, өз кезегінде, апаттың ауқымымен қиындады - ресми статистикаға сәйкес, жалпы алғанда, сол жылдары ашаршылық 35 губернияны қамтыды, Самара, Саратов губерниялары қатты зардап шекті, ашаршылық Еділ бойын, Оңтүстік Украинаны, Қырымды, Башқұртстанды, Оралдың бір бөлігін және Батыс Сібірді шарпыды.

Кеңес үкіметі кейін Қазақстандағы ашаршылықты мойындап, зардап шеккен халыққа көмек көрсету үшін біраз шаралар қабылдады. Азық-түлік жеткізу және ауыл шаруашылығын қалпына келтіруге көмектесу үшін экспедициялар ұйымдастырылды. Дегенмен, Қазақстандағы ашаршылық өлке тарихында терең із қалдырып, көптеген адамдардың өміріне ауыр әсер етті.

1919-1922 жылдардағы қазақ ашаршылығы ауыр әлеуметтік-экономикалық зардаптарға әкелді. Ашаршылық кезінде көптеген адамдар қаза тапты, ал аман қалғандары отбасыларын бүтіндей жоғалтты.

Ашаршылық халықтың жаппай қоныс аударуына әкелді. Көптеген адамдар азық-түлік пен жақсы өмір іздеп туған жерлерін тастап кетті. Көпшілігі мал бағу немесе колхоздар мен совхоздарда жұмыс істеу мүмкіндігін іздеп оңтүстікке кетті.

Ашаршылық кезінде әсіресе балаларға қиын тиді. Көптеген кішкентай балалар мен нәрестелер дұрыс тамақтанбау мен медициналық көмектің болмауынан қаза тапты. Тірі қалған балалардың кейбірі жетім қалып, басқа туыстарынан пана немесе қолдау іздеуге мәжбүр болды.

Сонымен қатар, ашаршылық Қазақстандағы көшпелі халықтардың мәдени-әлеуметтік мұрасының жойылуына әкелді. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрлі өмір салты мен дағдысы бұзылды. Бұрын мал шаруашылығына арқа сүйеген көшпелілер малынан айырылып, жаңа жағдайларға бейімделуге мәжбүр еді.

Қазақстандағы ашаршылық аймақтағы саяси-экономикалық жағдайға да әсер етті. Халық арасында наразылық тудырып, Кеңес Одағының Қазақстанға қатысты саясатының өзгеруіне әкелді.

Қазақстандағы ашаршылық оның тарихындағы қасіретті кезең болғанымен, қазақстандықтардың санасы мен ұлттық болмысын қалыптастырудың маңызды элементі болып қала берді. Ашаршылықты еске алу өткеннің тарихи жадын сақтауға көмектеседі және болашақта осындай дағдарыстардың алдын алуға күш салады.

Аштық жылдары қаншама адам қаза тапты?

1919-1922 жылдар аралығында Қазақстанда ашаршылық салдарынан қаза тапқан адамдардың нақты саны әлі күнге дейін пікірталас пен дау туғызып келеді. Құрбан болғандар саны туралы ресми деректер әр дереккөзге қарай өзгереді.

Өлім-жітімнің күрт өсуі және халықтың аштықтан зардап шеккен аймақтардан жаппай қашуының нәтижесінде Қазақстан халқы 1 миллионға жуық адамға қысқарды: егер 1920 жылы республика аумағында 4 781 мың адам тұрса, 1922 жылы – бар болғаны. 3 796 мың адам болған.

Қазақстандағы ашаршылық талай адамның тамырына балта шапқан, өлке тарихында терең із қалдырған апат болды. Бұл қазақ халқы үшін ауыр сынақтар кезеңі еді, ашаршылықтың зардабы әлі күнге дейін халықтың жадында, мәдениетінде сақталған. Бұл кезең туралы әдебиетте бірнеше шығармалар жазылды. Солардың бірі Бейімбет Майлиннің «Күлпаш» әңгімесі. Әңгіме ашаршылық кезеңіндегі халықтың күйін баяндайды. Жазушы ашаршылықтың шындығын ашып көрсетеді. Күлпаш ұлы мен күйеуі аштықтан аман қалуы үшін басқа біреуге тұрмысқа шығуға мәжбүр болады.

Тұрар Рысқұлов аштыққа байланысты бірнеше хат жолдады

Тұрар Рысқұлов 1919-1922 жылдар аоалығындағы қазақ еліне келген нәубет кезінде Түркістан Орталық атқару комитетінің төрағасы еді. Ол осы қызметін пайдаланып, орыс шаруаларының қарусыздануына және тартып алынған жерді халыққа қайтаруға атсалысты. 1930-жылдардағы аштық кезінде де бейжай қарамай, оның салдарын жоюмен күресті. Сталинге, Мирзоянға, Исаевқа хат жазды. Бірнеше ұсыныс айтты. Сталинге жазған хатында Аштықпен күрес үшін Батыс Қытайдан 1 миллион бас қой алдыру, қазақтарды жұмысқа орналастыру, ұжымдастыру кезінде кеткен қателіктерді түзеуді ұсынды.

Сонымен хатар екінші жазған хатында ол ашыққандардың қайтыс болуынан ауруханалар жетіспей жатқанын айтады. Тағы бір хатында босып жатқан адамдарға азық-түлік алып беру үшін көмек сұрайды.

Л.Мирзоянға жолдаған хатында: «Сіз мені Қазақстанның ішкі істеріне қол сұққысы келеді екен деп ойлап қалмаңыз, мен қойылып отырған мәселе тек Қазақстан тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге жалпы мемлекеттік тұрғыдан да айрықша маңызды болғандықтан жазып отырмын» дейді.

Ашаршылықтың бәрін өз көзімен көрген Т.Рысқұлов Түркістан Орталық Атқару Комитетінің мәжілісінде жасаған баяндамасында жан түршігерлік деректер келтірді. Ол аштық пен аурудан өлгендердің саны әр облыста 25- 50 пайыз екенін, Әулие-Ата уезінде өлім-жітім ерекше жоғары екенін, барлық аудандар аштықтан қырылып жатқанын айтты. Жергілікті халықтың азайғаны сонша, кей жерлерде 2, 3, тіпті 4 болыстың ішінен бір болыс құру қиын болатынын айтты. Сондай-ақ ол округте жүздеген мың ірі қараның қырылғаны туралы нақты дәлелдер келтірді. Ол аштықпен күрес дереу қолға алынбаса, жақын арада аштарды тамақтандыратын арнайы пункттер, баспанасыз қалған балаларға арналған колониялар, жұқпалы аурулармен күресетін медициналық пункттер ашылмайтынына тілге тиек етті. Бұл іске Т.Рысқұловтың өзі тікелей жетекшілік етіп, фельдшерлік пункттер мен асханаларды ұйымдастырумен айналысты.

Аштық пен ауру

Аштық пен бірге елге эпидемиялық жұқпалы аурулар де таралды. Оның ішінде қауіптісі оба, тырысқақ, сүзек болатын. Оларды емдейтін ауруханалар жетіспеді. Соның салдарынан қаза тапқандар саны күрт өсті. Мысалы, Қостанай губерниясында аштық пен ауру салдарынан 75 пайыз халық қырылды. Ақмола, Орынбор т.б губенрнияларда 37 мыңнан астам адам опат болды. 

1922 жылғы жағдай бойынша Семей губерниясының 60 пайыздан астамы ашықты. Ең ауыр тигені Орал губерниясы еді. Бұл аймақтың 99 пайызы аштыққа ұшырады. Сондай-ақ, Орынбор мен Қостанай губернияларында да аштыққа ұшырағандар саны 80 пайыздан асты. 

Қысқаша айтқанда аштық салдарынан Қазақ АКСР-інің шаруашылық-экономикалық өмірін дамытуда басты кедергі болды. 

Ашаршылықтың салдары

1919-1922 жылдар аралығындағы Қазақстандағы ашаршылық аймақ пен оның халқы үшін ауыр және ұзаққа созылған зардаптарға әкелді.

1. Құрбандар саны: Қазақстандағы ашаршылық жаппай өлімге әкелді. Құрбан болғандардың нақты саны туралы ресми деректер әртүрлі, бірақ болжам бойынша бірнеше жүз мыңнан бірнеше миллионға дейін адам өлген. Бұл аймақ халқының демографиялық құрылымына айтарлықтай әсер етті.

2. Әлеуметтік салдары: Ашаршылық бүтін бір әулеттің жойылуына әкелді. Қаншама адамдар жақындарынан айырылды, балалар жетім қалды. 

3. Экономикалық әсері: Ашаршылық Қазақстан экономикасына қатты әсер етті. Малдың жойылуы, малдың азаюы дәстүрлі көшпелі мал шаруашылығының күйреуіне әкелді. Экономикалық инфрақұрылым да жойылып, аштықтан қалпына келтіру қиынға соқты.

4. Мәдени өзгерістер: Қазақстандағы ашаршылық дәстүрлі көшпелі өмір салты мен мұрасының жоғалуына әкелді. Көптеген көшпелі халықтар азық-түлік пен өмір сүру үшін өздерінің дәстүрлі аумақтарын тастап кетуге мәжбүр болды. Бұл мәдениеттің және дәстүрдің жоғалтуға әкелді.

5. Саяси әсері: Қазақстандағы ашаршылық аймақтағы саяси жағдайға да әсер етті. Ол халық арасында наразылығын тудырды.

Жалпы 1919-1922 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық өлке тарихында терең із қалдырды. Ол көптеген адамдардың өміріне, Қазақстанның экономикасына, әлеуметтік құрылымына және мәдениетіне әсер етті.