Осы кезеңнің саяси тарихын ескі деректер негізінде қарастырар болсақ, қамтылған мәліметтер бойынша жалпы деректер тобын төмендегідей үш өлшем тезінде жіктеп қарастыруға болады. Біріншісі, Орта Азияның саясаты ислам діні арқылы қарастырылған деректер болса, екіншісі, Талас шайқасы туралы мәліметтер қамтылған деректер, ал үшіншісі, аймақтағы көтерілістер мен әскери қимылдарға түрік жасақтарының қатысуын баяндайтын көне деректер...
Енді осыларға кеңінен толыққанды тоқталып өтсек.
VII ғасырдың ортасында арабтардың жаулап алуымен қатар ислам діні Орта Азияға да ептеп ене бастады. Сонымен, Сасанилік Иранды жаулап алып, Мерв оазисін басып алғаннан кейін Араб халифатының әскерлері 651 жылы Әмударияға дейін жетеді. Мерв аймағына бекіп, VII ғасырдың аяғына дейін арабтар тонау мақсатында ол жерден Орта Азияның шағын мемлекеттеріне жорық жасай бастады. Сөйтіп, 674-676 жылдары олар Соғды мен Хорезм оазисін толықтай басып алды. Орта Азияның оңтүстік егіншілік бөлігі осы кезеңде ондаған күресуші мемлекеттерге бөлшектеніп жатты, бұл арабтардың жаулап алуына айтарлықтай өз септігін тигізген еді.
674 жылы Убайдулла ибн Зияд бастаған араб әскерлері Әмудария өзенінен өтіп, Пайкенді қоршап, басып алады. Содан, олар Бұхарға жақындап, жергілікті билеуші, әлі сәби патша - Тұғшаданың анасы билеп отырған әскерлерді де талқандады. Пайкент пен Бұхарадан араб жауынгерлері бай олжа – алтын, күміс, қару-жарақ, тұтқындар, тағы басқалары әкелді.
Алайда араб жаулап алушыларының соққыларын бастан өткерген Орта Азияның мәдени орталықтарында VIII ғасырдың басына дейін белсенді исламдану байқалмады. Мұны бірнеше себептермен түсіндіруге болады: жергілікті халықтың қарсылығы, арабтар арасында мемлекеттік аппараттың жеткіліксіз дамуы және олардың басқару ісіндегі тәжірибесіздігі, сондай-ақ Араб халифатындағы саяси тұрақсыздық. Осыған қарамастан арабтардың ерте жорықтары кейінгі жаулап алуларына жол ашты.
VIII ғасырдың басында халифаттың шығыс аймақтарының губернаторы Хаджадж қолбасшы Кутейба ибн Муслимді Орта Азияға жібереді. Оның басшылығымен 705-715 жылдар аралығындағы араб әскерлері аймақтың оңтүстік бөлігін жаулап алуды іс жүзінде аяқтады. Сауда қаласы Пайкендті қайтарып алып, онда орасан зор олжаға қол жеткізген арабтар 709 жылы алған Бұхараға жақындады. 710 жылы Кутейба көптеген соғды жерлерін бағындырды, ал 712 жылы Хорезмді бағындырғаннан кейін араб әскерлерін Самарқандқа көшірді, одан кейін Шаш пен Ферғанаға басып кіріп, басып алынған қалаларды қиратып, өртеп жіберді.
Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы тек қиратумен және бай әскери олжаны басып алумен ғана емес, сонымен бірге көптеген бейбіт тұрғындардың құлдыққа әкетілуімен де қатар жүріп жатты. Тарихшы Ибн әл-Асирдің айтуынша, Кутейба аймақтан 100 000-ға дейін тұтқынға түскен құлды алып кеткен.
Ислам Орта Азияда пайда болған алғашқы жылдардан бастап араб жаулап алушыларымен қатар жергілікті элиталар тарапынан да саяси мақсатта пайдаланылды. Өз кезегінде жаңа дін аймақтағы саяси процестерге айтарлықтай әсер ете бастады.
Жаулап алулар мен исламданумен қатар араб тілі мен мәдениеті Орталық Азияның оңтүстік аймақтарында таралды. Алғашқы кезеңде арабтандыру мен исламдандыру халықтың қалың бұқарасын қамтымай, тек билеуші топтарға ғана көзделген еді. Орта Азияның жаулап алған қалаларында мұсылман мешіттерін салу Араб халифатының саясатының маңызды бөлігіне айналды. Арабтар зороастризм және христиан храмдарын мешіттерге бейімдеп, жаңа ғибадат орындарын салды.
Нәтижесінде, аймақтағы алғашқы медресе 736 жылы Бұхарада, ал алғашқы соборлық мешіт 742 жылы Балхада ашылды.
Араб жаулап алулары жергілікті мәдениетке ауыр соққы берді. Пехлеви, соғды және хорезм жазбаларының көне ескерткіштері жойылды, көптеген баға жетпес өнер туындылары мен сәулет кешендері өртке оранды.
Бұл кезде арабтар Орта Азияның барлық жерінде қаһармандық қарсылыққа тап бола бастады. Ферғана, Жетісу және Орта Сырдарияда халифалар мен олардың орынбасарларына қарсы көтерілістер орын алып, араб жаулаушылардың жазалау жорықтары бұндай әрекеттерге дәрменсіз болғандығын көрсетеді.
Қатаң қуғын-сүргінге ұшырау қаупіне қарамастан, әскерлердің жорығы кезінде халық ислам дінін қабылдап, басып алушылар кеткеннен кейін бұрынғы наным-сеніміне қайта оралған. Бұған, мысалы, Әбу Бәкір Мұхаммед ибн Жафар ән-Наршахидің осы көне қаланы исламдандыруға бағытталған Кутейба ибн Муслимнің әрекеттері туралы баяндайтын «Бұхара тарихы» атты еңбегі дәлел бола алады.
Наршахи Кутейба әскерлері Бұхараны басып алған кездегі жағдайларды келесідей баяндайды. «Бұхара тұрғындары олар барда ислам дінін қабылдаған, ал арабтар кеткеннен кейін қабылданған діннен кері шегінген. Кутейба оларды үш рет мұсылман етті, бірақ олар қайтадан шегініп, кәпір болды. Ақыры төртінші рет ол күрестен кейін қаланы алып; үлкен қиындықпен ол жерде исламды ашық түрде қабылдауды енгізіп, тұрғындардың жүрегіне исламды орнықтырды. Кутейба оларды жан-жақты күштеп, мәжбүрлегеннен кейін барлығы сырттай Исламды ашық ұстанды, бірақ жан дүниесінде пұтқа табынушы болып қала берді. Ақырында Кутейба шешім қабылдап, Бұхара тұрғындарына арабтармен араласып, олардың тұрмыс-тіршілігінен хабардар болуы үшін үйлерінің жартысын арабтарға беруге бұйрық береді, сөйтіп Бұхара тұрғындары қажет болған жағдайда мұсылман бола бастайды. Осылайша Кутейба исламды орнатып, Бұхара тұрғындарын шариғатқа бағындырды. Ол мешіттер салды, пұтқа табынушылық белгілері мен әдет-ғұрыптарын жоюға әрекет жасады. Шариғат үкімдерін бұзған адамды жазалады».
Кутейба ибн Муслим Бұхара тұрғындарына әр жұма күні бұрын пұтқа табынушылық ғибадатханасы болған жерде Бұхара бекінісінде салынған соборлық мешітте намаз оқуға жиналуды бұйырғанымен, бұл шара да айтарлықтай нәтиже бермеді. Сондықтан әкімшілік қысыммен қатар тұрғындардың көңілін аулау әрекеттері де қолданылған. Арабтар халықты азанға шақырып, келген әрбір адамға Кутейба ибн Муслим екі дирхам төлейтінін жариялады, яғни, күміс монеталар. Бірақ жаулап алушылардың жағдайы бұл шараға қарамастан қауіпсіздікке ие бола алмады. Арабтар бұл мешітке қаруланып баруға мәжбүр болды.
Кутейбаның өзі пұттарды отқа жағып, кітаптарды, хатшыларды, ғалымдарды, зороастризм діни қызметкерлерін жойды. Көпконфессиялы қоғамның саяси бытыраңқылығы исламның таралуының әділдігіне көз жеткізген арабтардың ортақ сеніміне қарсы тұра бастады. Соғдылықтар да, оларға көмекке келген түріктер де біртұтас күшпен келімсектердің экспансиясын тоқтатуға тырысты.
Алайда арабтардың Орта Азияға тереңдеп ілгерілеуіне тосқауыл қою әрекетінің бәрі сәтсіз аяқталды.
VIII ғасырда Араб халифатының мүдделері Орта Азияның бір бөлігіне иелік еткен Таң Қытайдың мүдделерімен соқтығысты. Ақырында оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жаулаушылар арасындағы қайшылық 751 жылы арабтар мен қытайлар арасындағы Талас шайқасында шешілді. Талас өзенінің бойындағы кескілескен шайқастың бесінші күні арабтар жеңіске жетіп, көп тұтқын алып, бай олжаға қол жеткізді. Қытайлықтар Орта Азияның өміріне саяси және мәдени ықпалды қалпына келтіруге деген үмітін жоғалтты.
Бірақ арабтар Жетісудағы Таластан әрі қарай ілгері жылжыған жоқ. Арабтардың жеңісі Талас халқының сеніміне де әсер етпеді, өйткені сол кездегі ешбір қорымнан мұсылман бейіттері табылмаған. Осылайша, Орта Азиядағы исламның таралу аймағының шығыс шекарасы белгіленді.
Кутейба ибн Муслим жаулап алғаннан кейін Орта Азияның отырықшы оазистерінде берік орын алу үшін арабтар бүкіл отбасымен басып алынған қалалар мен ауылдарға қоныстанды. Бұл аймаққа араб губернаторлары кеңселерімен және хатшылармен бірге жіберілді. Олармен бірге мұсылман дінбасыларының қызметшілері елге барып, Исламды барлық жолдармен таратуды мақсат етті.
Сол мақсатқа жету үшін, 728 жылы араб билігі ислам дінін қабылдаған егіншілерге жер салығын (харадж) алып тастауға уәде бере бастайды. Бірақ көптеген соғды шаруалары мұсылман болуға келісім бергенде, жаулап алушылар уәделерін орындамай, жазалаушы отрядтардың көмегімен хараж жинауға кірісті. Осыған жауап ретінде 10 жылға созылған соғдылардың көтерілісі басталады. Көтерілісші халыққа көптеген помещик-диқандар қосылды. Алайда халифаттан тұрақты түрде қосымша күш алып тұрған арабтар 737 жылы Кеш қаласының маңында көтерілісшілердің наразылығын шешуші күресте басып-жаныштады. Осыдан кейін көтеріліс басыла бастайды. Диқандар өздерінің әлеуметтік артықшылықтары мен мүлкін сақтап қалуға тырысып, араб дворяндарымен келісімге отырып, жеңімпаздарға қызмет етуге көше бастады. Олардың адалдық нышаны Исламды қабылдаумен көрсетілді .
Сонымен қатар, исламды қабылдау салықтардың бір бөлігін төлеуден босататын еді, өйткені бүкіл мұсылман емес халық ауыр жан салығы «Жизяны» төлеуге міндеттелген. Сондықтан да бірте-бірте халықтың басқа топтары да исламды қабылдайды. Саудагерлер исламды тез қабылдады, өйткені арабтар керуен саудасын жан-жақты қолдаған еді. Бұл көреген саясат мұсылман көпестерінің көп ұзамай басқаларға қарағанда көбейіп кетуіне ықпал етті. Барлық дерлік қалаларда соборлық мешіттер саудагерлер мен миссионерлерге қызмет көрсететін керуен жолдарының бойында тұрғызылды. Араб жаулап алушылары ислам дінін қабылдаудың арқасында бірқатар салықтардан босатылған, бірақ әлеуметтік жағдайы арабтарға қарағанда төмен болған жаңадан дінге келгендерді азаттық – мавалилер деп санаған.
Араға он жыл салып, 747 жылы Мерв оазисінде Әбу Муслим бастаған жаңа көтеріліс басталды. Бір қызығы, бұл көтерілістің де діни мәні болды, бірақ бұрынғыдан айырмашылығы, ол исламға қарсы ұрандармен емес, керісінше, исламдық бағытта жүргізілді. Бұл исламның сол кездегі Орта Азиядағы ғана емес, бүкіл халифаттағы саяси процестерге ықпалын өте айқын көрсетеді. Мәселе мынада, Әбу Муслим Мұхаммед пайғамбардың ағасы Аббастың ұрпағынан тараған Аббаситтерге қарағанда, Мұхаммед пайғамбардың ұрпақтары емес деген желеумен Омейядтар әулетін құлатуды жақтаған. Омеядтар болса, исламның таралуына ұзақ уақыт бойы қарсылық көрсеткен Әбу Суфиян руынан шыққан. Көтеріліске араб дворяндары, жергілікті диқандар және қалың бұқара халық та қосылды. Соңғыларының өкілдеріне көтеріліске қатысқаны үшін алдымен үш, содан кейін бес дирхам берілді. Сонымен қатар, Аббасидтер арабтар жаулап алған жерлердегі халыққа салықты азайтуға, зорлық-зомбылық шараларын тоқтатуға, шаруалар мен қала тұрғындарының өмірін жеңілдетуге уәде бере бастаған.
Ол кезде Хорасанның әкімі Наср ибн Сайяр болатын. Әбу Муслимнің көп әскерімен соғыса алмаған ол 748 жылдың басында астанасы Мервті соғыссыз тапсырып, Нишапурға шегінді. Оны қуған көтерілісшілер қатты соққы беріп, бұл жеңіліс ақыры Омейядтар әулетінің тағдырына шешуші әсерін тигізді. Халифа II Маруан қолда бар барлық әскери күштерді жинап, оларды көтерілісшілерге қарсы жылжытып, Аббасидтер қозғалысының негізгі жетекшісі Имам Ибрахим ибн Мұхаммедті өлтірілгенімен, бұл оқиғаның барысына енді әсер ете алмады.
749 жылы Әбу Муслим бастаған көтерілісшілер халифаттың орталық аудандарына жылжиды. Қысқа уақыт ішінде олар Ирак пен Алжирдегі Омейяд әскерлеріне бірнеше жойқын соққы берді. Содан көтерілісшілер халифаттың астанасы Дамаскке қарсы шабуылға шықты. Ел астанасын алғаннан кейін ІІ Маруан тақтан құлатылып, Абул-Аббас ас-Саффа (749-754) халифа болып тағайындалады. Бірден құлатылған әулеттің жақтастары мен олардың туыстары да өлтірілді. Осылайша, Араб халифатындағы билік жаңа Аббасидтер әулетінің қолына өтеді.
Алайда арабтар жаулап алған аймақтардағы Орта Азия халқының өмірі одан сайын қиындай түсті. Нәтижесінде, 776-783 жылдары халифа Әл-Махди тұсында Соғдыда «ақ киімді адамдардың қозғалысы» деп аталатын жаңа көтеріліс басталды. Көтеріліске халықтың әртүрлі топтары ат салысты – экономикалық теңсіздікке қарсы шыққан шаруалар да, қолөнершілер де, арабтарды елден қуып, өз үстемдігін қалпына келтіруді көздеген кейбір диқандар, жергілікті дворяндар да. Көтеріліс басшысы Хашим ибн Хаким Мұқанна, яғни «бетперде киген адам» деп аталған. Ол Мерв маңындағы Қаза ауылында дүниеге келген. Наршахидің айтуынша, «ол көне ғылымдарға қатысты көптеген кітаптарды оқыған», «сиқыршылықта үлкен шеберлікке ие болған» және «өзін пайғамбармын деп көрсеткен».
Мұқанна көне Маздақ іліміне сүйене отырып, әлеуметтік теңдік пен еркіндікке шақыратын идеяларды насихаттады. Белгілі болғандай, бұл ілім ІІІ ғасырдың аяғында тараған манихейлік ағымның әсерінен пайда болған және оның негізін салушы зороастризм діни қызметкері Зардушт-и Хурракан болған. Осылардың барлығына қарап, бұл жолғы көтеріліс тек арабтарға ғана емес, исламға да қарсы болды деп болжауға болады.
Көтеріліс бүкіл Соғды – Мавераннахрдың орталығын қамтып, Илақ пен Шаш аймақтарына да әсер етті. Мұқанна өзінің резиденциясын Кешке жақын таудың басына салынған Сом бекінісіне айналдырды. Көп ұзамай бүкіл Қашқадария аңғары оның жағына өтті.
775 жылғы көтерілісті басу үшін халифа әл-Мансур Мавераннахрға Жәбраил ибн Яхья бастаған әскери жасағын жібереді. Алайда, бұл әскер көтерілісшілерден жеңіліс тапты. Әмір Жәбраил үлкен шығынға ұшырап, Самарқандқа қиындықпен жетіп, араб гарнизонына өз әскерінің қалған бөлігімен келіп қосылды. Жәбірейілге көмекке жіберілген Уқаб ибн Сәлімнің он мыңдық әскері Самарқанд пен Кеш арасындағы шайқаста көтерілісшілерден жеңіліп қалады, Термез маңында Гаричтің он төрт мыңдық әскері де осындай тағдырға ұшырады. Нәтижесінде, Нахшеб пен Шағанян көтерілісшілердің қолына өтті.
776 жылы көтеріліс Бұхара оазисіне тарады. Наршах бекінісі көтерілісшілердің бекінісіне айналды, мұнда «ақ киімді адамдардың» елеулі күштері шоғырланған. Сол жылы бекіністен алыс емес жерде көтерілісшілер мен Бұхара әмірі Хусейн ибн Мааз бен Мавераннахр наместнигі Жәбраил ибн Яхьяның біріккен жасақтары арасында шайқастар басталды. Соғыс қимылдары төрт айға созылды. Арабтармен ашық шайқаста «ақ киімділер» әрекеттері жеңіске жетудің айқын көрсеткіші болды. Бірақ, арабтар көтерілісшілерден сан жағынан басым болған еді. Қоршау кезінде олар бекініс қабырғасының астын қазып, басып кірді. Қатты шайқаста көтерілісшілер жеңіліп, Наршах қоршауға алынады.
Осыдан кейін арабтар негізгі күштерін көтеріліс орталығына – Самарқанд пен Кешке бағыттады. 777 жылы халифа әл-Махди көтерілісшілерді түпкілікті жеңу үшін Нишапурға өзі келді. Хорасан наместнигі Мааз ибн Муслим мен Герат әмірі Сейд әл-Хараши бастаған үлкен әскер Самарқанға жіберіледі.
Бір қызығы, араб әскерлеріне қарсы соғысқа Жетісудан шыққан түркі көшпелі тайпалары – Сырдария маңын жайлаған түргештер мен қарлұқтар да қатысты. Олармен бірге көтерілісшілер алдымен араб әскерлерін талқандады. Екі жыл бойы түркі тайпаларымен бірге Самарқанд үшін «ақ киімділер» өз соғыстарын жүргізді. Ақыры көтерілісшілер жеңіліп, қала алынды.
Наршах пен Самарқандтағы «ақ киімділер» көтерілісі басылғаннан кейін феодалдық ақсүйектер бұрынғы көтерілістердегідей өз халқына опасыздық жасап, арабтар жағына өтіп, оларға көмектесті. Сайид әл-Хараши әскерлерімен бірге диқандар Мұқаннаға қарсы жорыққа қатысты. Соңғы кескілескен шайқастар Кеш аңғарында, таулы аймақтарда жүргізілді. Көтеріліс көсемінің резиденциясы Сом бекінісі қоршауға алынды. Ал, Мұқаннаның өзін өртеу арқылы өз-өзіне қол жұмсауының символдық мәні ислам нормаларын жоққа шығаруды тағы да бір көрінісі болды.
Осылайша он жылдан астам уақытқа созылған және сол кездегі дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің бірі – Араб халифатын дүр сілкіндірген Мавераннахр халықтарының азаттық қозғалысы аяқталды. Оның жеңілісінен кейін аймақты исламдандыру одан да қарқынды түрде жалғасты. Осыған қарамастан Орта Азияда маздакиттер қауымы XIY ғасырға дейін сақталды.
Араб халифатының билігіне қарсы бұдан да үлкен көтеріліс 806-810 жылдар аралығында орын алды. Ол Хорезмнен Памирге дейінгі алып аймақты қамтыды. Және тағы да халифа Мамун, өзінен бұрынғылар сияқты, көтерілісшілердің кей бөлігін өзіне ыңғайластыру арқылы көтерілісті басады, ал Мамун жағына өткендер марапаттар мен жерге қатысты жәрдемақыларға қол жеткізген еді.
Бұл кезеңде бұрын еркін шаруа қауымдарына тиесілі жердің бір бөлігі мемлекеттің, яғни халифаттың меншігіне өтті, екінші бөлігі текті араб әулеттеріне өтті, ал жердің бір бөлігі әлі де болса халифат билігіне бағынып, исламды қабылдаған жергілікті шаруалардың меншігінде болды. Осылайша, феодалдар мен қалалық байлар жаңа саяси жүйеге еніп, саяси және экономикалық себептермен исламды қабылдағанын байқай аламыз.
Л.Н. Гумилев «Алғашқы үш ғасырда ислам дінін қабылдау адамдар үшін өте жоғарғы дәрежеде шығындардың пайда болуына түрткі болды, ал жаңадан қабылданғандардан төлем ауыр салық түрінде жиналды. Сондықтан, Гиндукуштың таулы аймақтары мен Орта Азия далалары тәуелсіздіктерін сақтап қалу үшін күш-жігерін аямады. Бірақ таулы өлкелердің тәуелсіздігі алынбайтын шатқалдар мен алынбайтын бекіністер бой көтерген мөлдір жартастармен сенімді қорғалған болса, қалалықтар өз ар-ұжданы мен үкіметтің көзқарасы арасында ымыраға келуге мәжбүр болды»,-деп осы мәселені сипаттап өтеді.
Соған қарамастан, араб тарихшылары мен географтары мұсылмандардың түркілер мекендеген көршілес Ферғана және Шаш қалаларымен үздіксіз соғысқанын, олардың жаулаушылық әрекеттеріне қарсы күрескендерін айғақтайды. Атап айтқанда, бұл туралы араб географтарының ішінде Ибн Хордадбек те сөз еткен болатын.
Жалпы, алғашқы мәселе бойынша қорытынды жасап өтсек, VII-VIII ғасырларда Орта Азияның оңтүстік аймақтарында арабтардың жаулап алуларымен қатар ислам діні де тарады. Бұл қозғалыс батыстан, Мерв өңірінен шығысқа қарай жүріп, Талас аңғарына дейін жетті. Сонымен қатар, Исламды зорлық-зомбылық әдістерімен тарату қиын болды. Дегенмен, исламның жергілікті наным-сенімдерге бейімделуі, мұсылмандыққа дейінгі архаизмді бойына сіңіре білуі бірте-бірте өз нәтижесін берді. Сонымен қатар, сауда, миссионерлік уағыз, экономикалық шаралар сияқты бейбіт құралдар зорлық-зомбылықтан әлдеқайда көп пайдасын тигізген. Бұл кезеңдегі Орта Азиядағы саяси процестерге исламның әсері айқын және көрнекті болды. Ислам көптеген соғыстардың, көтерілістердің және халықтық қозғалыстардың мотиві немесе катализаторы ретінде алдыңғы қатарға шығарылған. Оның таралуы аймақтың картасын, оның ішінде орта ғасырлардағы ең ірі мемлекет – Араб халифатындағы бөлшектенген мемлекеттік құрылымдарды қайта құра бастады.
(жалғасы бар…)
