Әл-Фараби мен Ибн Сина адам мен қоғам мәселелерін , әлеуметтік философия немесе өздері айтқандай, «азаматтық философияны» жан-жақты қарасытыра зерттеді. Олар Платонның ізімен адамдар бақытқа жету жолында бірігу тиіс деген ұғымды алға тартты. Яғни ізгілікке және тұлғалық кемелденуге қол жеткізу. Әл-Фараби мен Ибн Сина антикалық танымды зерделей отырып адам бақыты туралы өздерінің түсініктерін қалыптастырады.
Адам өзіне саналы және саяси жаратылыс ретінде қарайтын болса, адамның бақытқа жетуі де екі бағытта қарастырылады. Бірінші жағдайда адамның рухани қажеттіліктері мен кемелденуіне сай интеллектуалды игіліктерге қол жеткізуі. Екінші жағдайда өздері атап өткендей «азаматтық саясат» іліміне сай этикалық (әділдік, жомарттық, батылдық тағы басқа) игіліктерге жеткізу.
Ойшылдар философияның рөлі саяси билеушінің теориялық негіздерін қалыптастыру, яғни кемелдену мен бақытқа жету үшін қажетті адамгершілік қағидалар мен принциптер бойынша қоғамдық өмірді ұйымдастыру деп білді. Философияның мақсаты, олардың анықтауынша сұлулыққа, кемелдікке қол жеткізу болғандықтан, оны игерген адам сөзсіз бақытты болады. Сондықтан абсолютті мағынада ол даналыққа қол жеткізді. Сол арқылы іс жүзінде бұл қоғамның дана басшылығын, мемлекеттің дамуын білдіреді.
Әл-Фараби мен Ибн Сина антика ғұламаларының осы бағыттағы ойларын дамытуды жалғастырды. Олардың көзқарастары бойынша, практикалық ғылым мақсатының теориялық ғылымнан айырмашылығы – пайдалы болуға ұмтылуында. Практикалық ғылымдардың тиімділігі мен пайдалы болуы екі түрлі. Бір жағынан, бұл медицина, сауда және ауыл шаруашылығы тарапынан ұсынылатны игіліктер мен практикалық пайда, екінші жағынан – бұл адамның мінез-құлқы мен моральдық құндылықтарын жүзеге асырудағы практикалық әрекеті. Екеуі де адам үшін қажетті, дегенмен Әл-Фараби мен Ибн Синаның көзқарасты бойынша басымдық практикалық ғылымның екінші бағытына беріледі. Бұл да, басқасы - бұл адам үшін маңызды және қажет, бірақ бұл жағдайда шығыс перипатетикасы басымдық практикалық ғылымдардың екінші түріне беріледі. Бұл жайында әл-Фараби: өз еңбегінде «Бұл ең дұрысы. Оның арқасында игі істер мен адал әрекеттер анықталып, оларды жүзеге асыру мүмкіндігі көрсетіледі» дейді.
Демек әлеуметтік мәселелерді, мемлекет азаматтық философияның негізгі нысаны ретінде, оның құрылымы мен қоғамдық өмір формаларын зерттеу практикалық ақыл туралы ғылым болып есептеледі. Практикалық ақыл, бір жағынан, адамның моральдық тәрбиесі мәселелерін шешуге, парасатты сана және адамгершілік әдеп түсініктерін анықтауға бағытталған. Екінші жағынан, ол қоғамда тұрақтылық пен берекеге қалай қол жеткізуге болатынын және оны қалай сақтау керектігін, тұтастай алғанда қоғамның және әр адамның жеке игіліктерін қамтамасыз ету үшін басқару мен реттеу жүйесі қандай болуы керек деген мәселелерді шешуге бағытталған. Сондықтан практикалық ғылымда этикалық мәселелер қоғамдық-саяси мәселелермен тығыз байланысты. Философиялық ізденістерге басымдық берген әл-Фараби мен Ибн Синаның адам мен қоғамдық өмірдің бақыт пен кемелдікке жетуі мемлекеттің яки қаланың және оның басшысының ие қасиеттері мен ерекшеліктеріне байланысты деп түйіндейді.
Әл-Фараби мен Ибн Синаның азаматтық философиясы практикалық ғылымдарға тиесілі болды. Жан-жақты ізденістер олардың өз ұстанымдарын теориялық ғылым негіздерінен қалыптастырғаның және көрсетеді. Қолданыстағы заттарды даналық таразысынан өткізу практикалық әрекет пен практикалық философияның нысаны. Теориялық ғылымның қажеттілігі адамның әрбір әрекеті оны түсініп, таныған кезде ғана дұрыс болатындығында. Теориялық философияның «бастаулары» мен «жолдарын» кезең-кезеңімен түсіну практикалық философияға көшуге дайындайды. Теориялық философиядан кейін ғана практикалық философия басталады. Теориялық ілімді зерделегеннен кейін ғана, әл-Фараби өзі өмір сүріп жатқан адам мен қоғам туралы ғылыми ізденіске бет бұру керек деп есептейді. Бұл адам өмірінің мақсаттары мен жолдарын зерттеуді, жақсылық пен жамандықты айырып, адамгершілік парасат деген не және оған жетудің жолдарын білуді қажет етеді. Мұның бәрі практикалық философияның немесе «азаматтық ғылымның» негізін көрсетеді. Осының және оған тиесілі білімінің арқасында «қалалық қауымдастықтағы қала тұрғындарының әрқайсысы өздеріне лайық дәрежедегі бақытқа қол жеткізеді» дейді.
Осылайша, практикалық ақыл философиялық ойлау қағидаларын негізге ала отырып, ислам ортағасырлық теологтарының, шариғи имамдардың және сопылардың да назарында болған әлеуметтік-саяси және этикалық проблемаларды жан-жақты және жүйелі түрде ашып қарастырады. Бұл исламның өз ішіндегі ғылыми рационалды бағыттардың адам мен қоғам және әлеуметтік-саяси тұрғыдағы діни және философиялық көзқарастар ара жігін тануға мүмкіндік береді. Алдымен ислам шығысының қоғамдық-утопиялық танымдарына айрықша еңбек сіңірген әл-Фарабидің әлеуметтік-философиялық көзқарастарына тоқталсақ.
Оның ілімі ислам әлеміндегі алғашқы жүйелі және тұтас түрде білдірілген тәуелсіз қоғамдық-саяси доктрина және қоғам мен мемлекет туралы кейінгі көзқарастарды дамытудың қайнар көзі болды.
Әл-Фарабидің қоғамдық-саяси идеалы қоғамның әлеуметтік-саяси құрылымының проблемалары, ортағасырлық ислам қоғамында жалғасып жатқан пікірталастар әсері мен заман туындырған сұрақтарға жауап табу жолында жасалған әрекеттің бірі ретінде қарастырылуы мүмкін. Мұны әл-Фарабидің Сайф әд-Даулә сарайына жақын екендігі, сол жерде Хамданид билеушісінің сарайы жанында әл-Фарабиге ұлы ислам философы деген даңқтың келгендігін дәлелдейді. Сонымен қатар исламдық орта ғасырлардағы имаматтардың мәселелері, яғни мемлекетті басқару, биліктің құрылымдары мен мұрагерлік, жазалау және құрметке лайық қылу, жауапкершілік пен бостандық мәселелері және тағы басқалай көптеген пікірталастар күн тәртібінде өз шешеімдерін күтіп тұрған болатын.
Ежелгі грек философиясының классикалық кезеңінде қалыптасқан философиялық дәстүрге сүйене отырып, әл-Фараби де Ибн Сина да адамды «азаматтық» тіршілік иесі ретінде қарастырады. Яғни саяси тұрғыдан мемлекет оны қоғамдағы жеке тұлға мүдделерінің жалпыға ортақ өкілі ретінде түсіндірді. Сондықтан әл-Фараби мен Ибн Синаның әлеуметтік-философиялық көзқарастарында «мемлекет» және «қоғам» ұғымдары айтарлықтай ерекшеленбейді. Олар бір-бірімен сәйкес келеді. Егер олар кейбір аспектілерде өзгеше болса, бұл оның толыққанды басқа мағынаға ие болғанын білдірмейді.
Әл-Фарабидің рухани шығармашылығында әлеуметтік-философиялық, этикалық және эстетикалық мәселелер бір-бірімен тығыз байланысты және ұштасып жатады. Өйткені адамның құдайға деген құштарлығы тұтастыққа бағытталған болатын. Тұтастық өз кезегінде адамның ғана емес адамзат қоғамының интеллектуалдық, моральдық және эстетикалық жетілуін, кемелденуін білдіреді.
Әл-Фараби түсінігінде ақиқат, әділет және парасат түсініктері бір болғандықтан, адам мен адамзат қоғамы өздерінің дамуында әлеуметтік және жеке өмірдің барлық аспектілерінде осы қағитаттын тұтастығы мен үйлесімділігін мойындайы. Дәл осы себептен әл-Фарабидің трактаттарында әлеуметтік-философиялық проблемалар метафизикалық мәселелердің тұжырымдамасынан алдын қарастырылады. Себебі әл-Фараби әлеуметтік құрылымды әлем құрылысының аналогы ретінде қарастырады. Мұнда әрбір кейінгі кезең ілгері кезеңмен өзара байланысты. Олардың барлығы бірігіп, жетілу сатыларында бір-бірімен үйлесе отырып алғашқы негізбен байланысады. Белсенді ойда жалғасын тапқан алғашқы болмыстың энергиясы мен қуаты айдан төменгі әлемге ене отырып дүниені қалай ретке келтіріп отырған болса адамзат қоғамын да солай үйлестіреді. Ал адамдар қоғамының өз бойына кемелді адам идеалын қалыптастырған әміршісі, алғашқы болмыстың әлемдегі үйлесім мен тәртіпке әсер еткеніндей мемлекеттің көп қырлы өміріндегі тәртібіне әсер етеді.
Сондықтан жетілген мемлекет адамның түсінігі мен мақсаттарына қарай емес, илаһи негіздерге сәйкес құрылуы керек. Осы себепті, адам о бастан қандай-да бір бұрыннан келе жатқан даналықты үйренуге бағытталған. Мемлекеттің азаматтары олар үшін түсініксіз бұйрықтарға бағынбауы керек, тіпті егер бұл ережелерді ең жақсы адамдар қабылдаған болса да. Олар ең жоғары ұтымды күшке мойынсұнып, оларды жалпыға ортақ түсініктемелермен қамтамасыз етуі керек. Сондықтан әр түрлі дәрежеде болса да, барлық адамдар өздерінің мақсаттарын орындау үшін ағартушылық пен білімге ұмтылуы һәм жұмылдырылуы керек.
Бұның мысалы ретінде «Азаматтық саясат» және «Қайырымды қала тұрғындары» трактаттарын келтірсек орынды болады. Бұл философиялық тұрғыдан толысқан араб-мұсылман ортағасырындағы қоғамның проблемаларына арналған шығарма. Әл-Фараби бұл тұста қоғамның кемелденуі жайындағы өз жобасын ұсынады.
Ғарышпен ортақ жүйенің белгілі бір буыны ретінде адамзат қоғамы өзінің құрылымында ғаламның құрылымдық сипатын қайталайды. Онда бүтіннің элементтерін құрайтын оның барлық бөліктері белгілі бір жүйеге сәйкес иерархияланады. Әл-Фараби ортағасырлық дүниетанымға сәйкес адамзат қоғамының құрылымдық жүйесін дүниенің құрылымымен ұқсастырып қарастырады. Орта ғасырлық дүниетанымға сәйкес келетін ғаламның құрылымына ұқсас философ қарастырды, соған сәйкес адамзат бір тұтас болды. Онда әрбір жеке адам, адамдар тобы немесе адамдар бірлестігі қоғамның тұтастығын құрайды.
Әл-Фарабидің әлеуметтік көзқарасы адамдар қоғамдастығын «ұлы», «орта» және «кіші қоғамдар» деп бөледі. Оны ол толық жан-жақты жұмыс істейтін қауымдастықтар деп санайды. «Ұлы қоғам» - бұл географиялық тұрғыдан біріккен және бір-біріне көмектесетін халықтар жиынтығы. «Орта қоғам» - бір халық, ал «кіші қоғам» - бұл қала. Сонымен қатар, әл-Фараби «толыспаған қоғамдарды» ерекшелейді. Олардың арасында - ауылдар, аудандар, көшелер және тағы басқалары. Бұлардың бәрі неғұрлым толық құрылымның ажырамас бөлігі болып есептеледі. Мысалы аудан қаланың бір бөлігі ретінде халықтың бір бөлігі одан әрі халықтар тұтастай адамзаттың бөлігі болып саналады.
Сонымен қатар, әл-Фараби қоғамның әртүрлі формаларында топтасқан адамдар мен ұлттар арасындағы айырмашылықтар туралы қызықты ескерту жасайды. Сонымен, ол халықтардың бір-бірінен әдебі, мінезі және тілі жағынан ерекшеленетінін жазады. Әл-Фараби бұл айырмашылықтарды «табиғи себептердің» болуымен түсіндіреді. Халықтар бір-бірінен ерекшеленеді. Өйткені олар әр түрлі территорияларда, жердің әртүрлі бөліктерінде тұратындықтан олардың үстінде орналасқан бірінші сфераның ерекшеліктері мен жұлдыздары да әсер етеді.
Жер бөліктеріндегі алуандық сол аймақта туындайтын булану айырмашылығымен байланысты. Бұл, жердің белгілі бір аймағында ауа мен судың ерекшелігіне әкеледі. Аталмыш айырмашылықтар өсімдіктер мен жануарлар түрлеріндегі ерекшеліктерді, сондай-ақ адамның тамақтануындағы өзгешеліктерді тудырады. Тамақтанудағы айырмашылықтар ұрпақтан-ұрпаққа дәстүрлі түрде жалғасып тұтынылатын дақылдар мен малдардың алуандығына байланысты. «Сол сияқты белгілі бір халықтың аумағындағы аспан денелерінің әр түрлі болуы олардың әдеп пен мінез ерекшеліктерінің айырмашылығы әсер етеді. Жалпы аталған айырмашылықтардың өзара әрекеттесуі мен үйлесімінен халықтардың мінез-құлқының өзгеруіне ықпал ететін түрлі қоспалар пайда болады» дейді.
Әл-Фарабидің бұл тұжырымдарында бірқатар шығыс және батыс ойшылдарының географиялық ортаны, оның шаруашылық әдістерінің маңызын, сондай-ақ әртүрлі халықтардың психикалық мінез-құлқы мен сипатын қалыптастыру турасындағы зерттеулерге деген қызығушылық айқын байқалады.
Қоғамның құрылымын, оның басқару механизмін әлемнің құрылымымен ұқсастырып қарастыру ғаламның үйлесімді, мінсіз және ғажап екенін көрсетті. Сондықтан қоғамдық құрылым да, адам денесінің құрылымы да осындай үйлесімге ие болуы керек еді. Бірлік идеясы әл-Фараби мен Ибн Синаның философиясында жетекші орын алады. Адам мен қоғамның бақытқа жетуі ғарыштық үйлесімнің қағидаттарын жүзеге асыру жағдайында мүмкін болады делінген. «Дүниеде қандай да бір негізгі қағидадан келесі ережелердің тарайтыны сияқты, ... адамдар мен қалалар жиынтығы бұл бірінші бастама... азаматтық және халықтық тұрғындар оның жалғасы. Нәтижесінде қаланы құрылымы әлемнің құрылымына сәйкестендіріледі» дейді. Бұл ғарыштық әлем тәртібі мен қоғамдық құрылым арасын сәйкестендіру араб-мұсылман философтары танымының терең негізі. Дәл осы себепті әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық және саяси шығармалары адамның онтологиялық мәселелерін қатар қарастырады.
Әл-Фарабидің әлеуметтік философиясы бұл алдымен жер бетінде әділетті мемлекет қалыптастыру мәселесіне қатысты мүмкіндіктер мен сұрақтарға байланысты жауап іздеуге арналған философия. Екіншіден, адам бақытты болуы мүмкін бе деген сұраққа жауап беру. Және үшіншіден, адам қиялдан тыс хақ, шынайы бақытына қалай қол жеткізеді? Сондықтан әл-Фарабидің әлеуметтік философиясының бүкіл мазмұны һәм негізі кемел қоғам мен кемел адам немесе қайырымды қала мен қайырымды адам.
Әл-Фараби әлеуметтік идеалды ынтымақтастық пен өзара көмек негізінде топтасып өмір сүретін адамдар қауымдастығы түрінде анықтады. Әл-Фарабидің көзқарасы бойынша, адамдар бірлесіп және түсінісіп әрекет етсе, өз азаматтарын дұрыс басқарып және дұрыс тәрбиелеуде ортақ шешімге келсе бақытқа және бақытты қоғамға қол жеткізе алатынын айтады. Сонымен, басты сұрақ – түрлі көзқарастардың, олардың қажеттіліктері мен мақсаттарының үйлестіретін қоғамға және оның одан әрі дамуына қалай қол жеткізуге болады? Ортағасырлық ойшыл бұл сұраққа өзі ойластырған мемлекет тұжырымдамасында, оның бақытқа жетудегі рөлі мен маңызы жайлы жауап береді.
Мемлекет, әл-Фарабидің пікірінше, адамның өзі сияқтылармен байланысқа түсу қажеттілігі негізінде туындайды. «Бақытқа жету туралы» еңбегінде әл-Фараби былай деп жазады «...Әр адам өзіне лайық кемелдікке жету үшін жан-жағын басқа адамдармен толтыруды қажет етеді, оның олармен бірігуі қажет ... табиғатынан бұл жаратылысқа өз тегінің басқа өкілдерінің ортасында өмір сүріп пана табу тән. Сондықтан оны адами немесе азаматтық жануар деп атайды».
Адамдарды саяси бағытта бірлестіру қажеттілігі, яғни мемлекеттің қоғамдық саяси ұйым ретінде қалыптасуы және адамдардың барлық қарым-қатынас формаларынан ерекшелену қажеттілігі, ең алдымен, бірлесіп күн көру қажеттілігінен туындады. «Сол себепті, бір-біріне көмектесетін көптеген адамдардың бірігуі арқылы, олардың әрқайсысы өмір сүруіге қажет нәрселердің белгілі бір бөлігін басқа адамдармен алмасып отыратын болса, адам табиғатынан қандай кемелдікке лайық болса, сол қырын жетілдіруге толық мұмкіндік алады... Осы себепті адамдар көбейіп, жер бетінің қолайлы аймақтарына қоныс аударды. Нәтижесінде түрлі қоғамдар пайда болды ... ». Сонымен, әл-Фараби адам табиғатынан басқа адамдардан оқшау өмір сүре алмайтынын айтады. Олар бірлесіп өмір сүруге мүдделі. Себебі бірлесіп жүзеге асатын іс-әрекеттердің нәтижесінде адамдар өмір сүру қажетттіліктерін қамтамасыз етеді деп тұжырымдайды.
Ал, Ибн Сина өзінің «Шипа кітабы» философиялық трактатының соңғы бөліміндегі өзінің этикалық және әлеуметтік көзқарастары жайлы кең тоқталады. Бұл жерде адамның әлеуметтік болмыс екендігі туралы айта отырып, сол себепті адам өмірінің маңызды шарты - бұл ақылға қонымды заңдар және әділеттілікпен қамтамасыз етілген олардың тұрақты ынтымақтастығы екенің атап өтеді. Ибн Сина әл-Фарабидің танымындағыдай ізгі қаланы ізгі билеуші ғана қалыптастырады және ол әркімнің қоғамда пайдалы жұмыспен айналысатындығына қамқорлық жасайды дейді. Егер билеуші әділетсіз болса, оған қарсы шыққан бүлік орынды және оны қоғам қолдауы керек дейді .
Мемлекет бақытқа қол жеткізуде адамдардың бір-бірімен ең тиімді қарым-қатынасын сипаттайтын форма. «Қайырымды қала, тұрғындары бір-біріне толық жетілуге, яғни ең жоғары бақытқа жетуге көмектесетін орта». Әл-Фарабидің пайымдауынша береке мен кемелдікке, «Дамудың төменгі сатыларында тұрған қоғам емес». Ең алдымен «қала» қол жеткізеді. Сондықтан, әл-Фараби үшін «қала» адамзат қоғамының дамуындағы ең жоғары саты болып саналады. Себебі оның пікірінше, «жануарларға ұқсас адамдар қала тұрғыны бола алмайды және олардың қалаға тән қауымдастықтары жоқ».
Әл-Фарабидің мемлекет туралы жеке тұлғаларға белгілі бір азаматтық құқықтар мен міндеттер жүктелетін қоғамдық саяси ұйымы ретінде сипаттайтын ой-пікірі, Ибн Сина мен Ибн Халдунның еңбектерінде көрініс табады. Олардың пікірінше қоғам дамуының екі сатысы болады. Біріншісі адамдардың қарапайым өмір салтын ұстанып өмір сүруі болса екіншісі адамдардың өркениетті даму хәлінде күн кешуі. Екіншісі жоғарыда атап өтілгендей мемлекет орнаған жердегі қоғамдық даму үлгісіне сәйкес. Ибн Сина әл-Фарабидің пікірін жалғастыра келе адамдар өмір сүру үшін бір-біріне қажет болғандықтан бірігіп өмір сүретінін және қоғам өмірі материалдық және экономикалық қажеттіліктермен анықталатынын айтады.
Әл-Фараби пікірі бойынша, адамның жетілуі тек басқа адамдармен бірлесе отырып, яғни қайырымды немесе қайырмсыз қалада жүзеге асуы мүмкін. Мемлекет бұл адамның кемелденуі мен бақытқа қол жеткізуіне бастайтын шарт. Әбу Насыр әл-Фараби де Ибн Сина да орта ғасырлардағы мұсылман ойшылдары сияқты, адам болмысының мәнін табуға, әлемнің хаостық айналымынан адам мен ғалам арасындағы үйлесімділікті орнатуға тырысты. Оның қайырымды тұлғасы тек терең ойлы және парасатты адам ғана емес, ол сонымен бірге жүрегі бар адам. Жүрек адам ағзасының барлық мүшелерінің үйлесімді жұмысын қамтамасыз ететін негізгі орган болғаны сияқты мемлекет билеушісі де «қаланың жүрегі» болып саналады.
Әл-Фараби мен Ибн Синаның шығармаларынан адам мен қоғамдық өмір және мемлекеттік құрылымның идеалы қандай болуы тиіс екені жайлы бірнеше тұжырымдар аңғарылады. Бәрінене бұрын бұл өрелі адамгершілік құндылықтарды түсіну және әлемнің илаһи құрылымының принциптерін адам өмірі мен қоғамда іске асыру негізінде құрылған әлеуметтік идеал. Бұл адамдардың басқа адамдармен біріге отырып әлемдегі адамгершілік пен парасаттылықтың жетілуіне ұмтылған қоғам. Сондықтан олардың әлеуметтік-философиялық сұрақтар мен қайырымды мемлекет туралы идеяларында ежелгі грек ғұламаларына тән танымдық көзқарастарға бойсұну еш байқалмайды.
