«Қыпшақ» атауының шығуына байланысты жорамалдар өте көп. Оның этнонимді тарихы жайлы да зерттеулер жазылып жүр. Ең іргелі еңбектер «Оғызнама» мен «Жамиғ ат-тауарихта» қыпшақтар туралы деректер кездеседі. Біз бұл жолы қыпшақ тайпаларының XI ғасырлардағы тарих әрі саяси рөліне тоқталып, жазбаша дереккөздердегі қыпшақтану мәселесін де қозғадық.
XI ғасырдың басында ежелгі «қимақ», «қыпшақ», «командар» тайпалары біріккен соң, үлкен аумаққа ие күші мығым саяси билік қыпшақ хандарының қолына өтті. Билікке келген қыпшақтардың билеуші әулеттері түстік пен батыс бағыттарда белсенді әрекет ете бастады. Бұл олардың Орталық Азия, Оңтүстік және Шығыс Еуропа мемлекеттерімен тікелей белсенді өзара іс-қимыл жасауына әсер етті. XI ғасырдың екінші жартысында қыпшақтардың әскери-тайпалық тайпалары оғыздарды Сырдарияның төменгі және орта аңғарларынан, Арал мен Каспий маңы далаларынан ығыстырудың экономикалық және саяси себептеріне ие болды. Саяси фактор ең алдымен, XI ғасырдың басында Орта Азия тайпаларының батыс бағыттағы қозғалысына әкелген сыртқы оқиғаларға байланысты болды. Сонымен қатар қыпшақтардың мемлекетті құруға ұмтылған әулеттік топтарды өзін-өзі билеуге әрі «орталықсыздандыруға» ұмтылысы маңызды болды. XI ғасырдың бірінші жартысында қыпшақ тайпаларының бекіністі көсемдері жайылымдық жерлердің жетіспеушілігін бастан кешірді. Бұған қоса Еділ аймағы, Үстірт және Сырдарияның төменгі ағысы арқылы өтетін аса маңызды жолдарды бақылауға алуға ұмтылды. Шығыс Еуропаны байланыстыратын жолдың бұл бөлігі байып кетудің маңызды тәсілдерінің бірі ретінде қажет болды. Этно-саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты, Арал теңізі мен Сырдария жағасындағы Қыпшақ атырауының таралуына байланысты XI ғасырдың ІІ ширегінің басында «Оғыз даласы»(Мафазат Әл-Гузз) атауының орнына ол «Қыпшақ даласы»(Дешті Қыпшақ) атауын алды. Үстіртті, сондай-ақ оған іргелес аумақтарды басып алған қыпшақтар Хорезмнің солтүстік шетінде орналасқан. Осылайша қыпшақтардың саяси ықпалы едәуір кеңейді. XI ғасырдың ортасында құмандардың негізгі бөлігі мен қыпшақ тайпаларының үлкен топтары далаға, Оңтүстік Ресейдің Шығыс Рим шекараларына, токсобиялық және буржуазиялық тайпалардың басшылығымен қоныс аудара бастады. Осы оқиғалардың нәтижесінде қыпшақ тайпаларының жерлері екі қауымға бөлінді: Еділ бойында жатқан Шығыс және Батыс бөлік. Қазіргі Қазақстан аумағының басым бөлігі негізінен алғанда Шығыс қыпшақ ұлыс ханының билігінде болды. XI ғасырдың бірінші жартысындағы күрделі оқиғалар қыпшақ байларына Орта Азияда салжұқтар, хорезмшахтар мен Қарахан әулеттерімен, Сырдария бойындағы оғыз мемлекетімен соғысып, Шығыс Дешті Қыпшақ тайпаларының қоныстану ареалын едәуір кеңейтуге мүмкіндік берді. Бұл Сырдария, Салжұқ қағанаты, Хорезмшахтар мен Қарахан билеушілері салдарынан оғыз державалары арасында болған соғыстар мен қақтығыстарға әкелді. Ол сыртқы қауіпсіздікті қолдауда қажетті рөл атқарды. Демек бұл Қыпшақ мемлекетінің құрылуының объективті себебі болды. Ғылыми әдебиеттерде қыпшақтардың мемлекеттік құрылым мәселесі бойынша екі көзі бары – шындық. Олардың біріншісін жақтаушылар бір жағдайда қыпшақтар бұрынғы мемлекеттік құрылым, ал екіншісінде, атап айтқанда, хорезмшахтардың мәдени ықпалы кезеңінде қыпшақтардың мемлекеттік дәстүр элементтерін ассимиляциялауы(араласып кетуі) деп есептейді. Басқа бір пікір бойынша, дін жағдайы бойынша деп келеді. Мысалы, құмандардың саяси құрылымы Ұлы Даланың мемлекеттік емес қалыптасуының үлгісі ретінде айқындалады. Алайда екі тараптың көзқарастарындағы алшақтық мәселені қыпшақтар мен қыпшақтардың арасындағы сабақтастық қатынасы тұрғысынан қарау ғана болды. Шыны керек, мұндай мүмкіндік мемлекет Қимақтарда анықталғаннан кейін ғана пайда болды. Жазбаша дереккөздер қыпшақтарды Қимақ мемлекетінің «толық құқықты мұрагерлері» деп санауға мүмкіндік береді. Қыпшақ хандығының саяси негіздері XIX ғасырдың ортасында қыпшақ және құман тайпаларының маңызды топтарын «орталықтандырылған» ниетпен Шығыс одаққа бергеннен кейін айтарлықтай нығайтылды. XI ғасырдың екінші жартысынан XII ғасырдың бірінші үштен біріне дейін қыпшақ хандарының саяси бірлігінде айтарлықтай бір қалыпты саясат байқалады. Оның көз алдында тағы екі маңызды билеуші – «құдіретті билеуші» және «ең қадірлі патша» ғана ерекшеленеді. Бұл жоғарғы хандарды қыпшақтардың этно-әлеуметтік қауымдастығында ерекше ықпалға ие билеушілер ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Қыпшақ хандарын басқаруды оның әкесі сұрамады. Эльбрус хандар шыққан әулеттік тайпа болып саналды. Тарихшы Джузд-Жани(1260 жылдан кейін қайтыс болған) қыпшақ ханының әлеуметтік тайпасы туралы мынадай құнды мәліметтер береді: жас кезінде ол Моңғолиядан Қазақстан – Үндістан аумағына қашады(ұлы ханның ұлы ұлылығы), Дели сұлтандығында ол «Эльбори және Шах имеков ханы» ретінде танымал болған. «Ұлуғ ханның әкесі,-деп жазады Жүзжани, – Эльбор тайпасының арасында ықпалды адам болған және ханның есімімен аталған», ал оның атасы Эльбори Абархан билеушінің ұрпағы болып саналады. Сондықтан Абар хан – қыпшақ әулетінің негізін қалаушы эльбори әулетінен басқа ешкім емес. Осыған байланысты Махмұд Қашқаридің Табар хан есімді қыпшақтар арасындағы саяси қайраткер туралы ақпараты өзіне назар аударады. Алайда ол Табар хан туралы қосымша ақпарат бермейді. Табар хан мен Абар хан – барлық жағынан бір халық. Осыған сүйене отырып, Табар хан(немесе Абар хан) XI-XIII ғасырдың басындағы «қыпшақ хандары әулетінің алғашқы әкесі» деуге болады. «Орда» деп аталатын Хан ордасында мал мен хан әскерін басқаратын ханның әкімшілік аппараты болды. Қыпшақ хандары ертедегі түркілердің салт-дәстүрлерін негізге ала отырып, екі тармаққа бөлінді: Сарайшық қаласының орнында орналасқан Жайық өзеніндегі Орда және Сығанақ (Сырдария) қаласындағы оң қанаты. Оң қанат мықты болды. Шамасы, хандықтың орталығы Торғай даласында орналасқан. Әскери ұйымға және басқарудың әскери-әкімшілік жүйелеріне ерекше мән берілді. Өйткені олар көшпелі өмірдің ерекшеліктерін көрсетті және көшпелі өмір салты үшін табиғи әрі қолайлы болды. Билеуші ақсүйек топтардың (хандар, тархандар, югурлар, басқалар, беки, байлар) қатаң иерархиялық жүйесі айқын көрінеді. Онда тайпалар мен топтар әлеуметтік маңызы бойынша бөлінеді. Орталық Азияның көшпелі мемлекеттерінде катаң тайпалары мен тайпалардың иерархиясы қоғамдық, мемлекеттік істер жүргізді, ал дворяндар көрші және алыс елдердің билеушілерімен сәйкес келді. Жазбаларда Қытай, Үндістан, ұйғыр және қыпшақ тектес данагөйлер мен данагөйлердің арасында да айтылады. Қыпшақтардың мұсылман дініне қатыстылығы олардың мәдени және әлеуметтік дамуының жоғары деңгейін көрсетеді. Қыпшақ өркениетінің бір ерекшелігі, онда өте бай адамдардың дамыған желісі бар. Қыпшақтар елінде қолданылатын коммуникация жүйесі сол кездегі «техникалық прогресстің» ең жоғары талаптарына жауап берді. Айта кету керек, XI-XIII ғасырлардағы Қыпшақтардың этникалық аймағының кең кеңістігі олардың қоғамының коммуникативті мүмкіндіктеріне сәйкес келді. Дзузд - риччи тайпасы ақстан-шахтың үлкен ұлы және Джузджа-хан атағын алады. Сондықтан Табар хан құрған қыпшақ хан әскері Әлеуметтік және әлеуметтік жағынан қыпшақ қоғамына тең болған жоқ. Негізгі теңсіздік малға жеке меншік болды. Жылқы басты байлық болып саналды. Орта ғасыр авторларының пікірінше, қыпшақ елінде көптеген адамдар бірнеше мың жылқыға ие болған, ал олардың кейбіреулері он мың немесе одан да көп табын жылқыларына ие болған. Олардың көші-қон аумағы тарихи дәстүрлерге, байлық дәрежесіне және табиғи жағдайлардың сипатына байланысты өзгерді. Негізгі жайылымдардың орналасуы және көші-қон жолдары, ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа сақталып келді. Осыған байланысты «Отан» (этникалық аймақ) ұғымы «жайылым», «жайлау», «қыстау» ұғымдарында көрініс табуы мүмкін. Тек маңызды экономикалық, әлеуметтік немесе саяси себептер тұрақты ауысудың бағытын өзгерте алады. Көші-қон жолдары мен жайылымдарды бөлу ауыл шаруашылығын жүргізудің және қауымның қалыпты өмір сүруін қамтамасыз ететін жайылымдық-көшпелі жүйенің басты шарты болды. Мал ұрлығына барғандар қатаң жазаланып, әдеттегі құқықтың белгіленген нормаларына(төре) сәйкес жазаланатын болып саналды. Асыл тұқымдық белгілер(таңбалар) жеке меншіктегі үй малына қолданылды. Малын жоғалтқан, сондықтан қозғалу мүмкіндігінен айырылған еркін қауымдастықтың мүшесі отырықшы тұрғындар – жатук (ятук) санына көшті. Кедей ятуктарда мал жеткілікті болғаннан кейін, олар қайтадан көшпелі егіншілікке көшті. Қыпшақ қоғамында ең құқықсыз топ – әскери тұтқындар, есебінен толықтырылған құлдар болды. Этникалық аумақтар шекараларының көптеген ерекшеліктері басқа халықтармен этникалық және саяси қатынастармен анықталды. Қыпшақ хандары Орталық Азия мемлекеттерімен, әсіресе хорезмшахтармен табанды күрес жүргізді. Салжұқ әскерінің құрамын көбінесе қыпшақ басшылары бастаған тайпалық топтар толықтырды. XI ғасырдың екінші ширегінде хорезмшахтар салжұқтардың үстемдігіне қарамастан, қыпшақ және оғыз тайпаларынан тұратын әскерлердің ауқымды қару-жарағын таратты.
1096 жылы «құдіретті хан» бастаған қыпшақ бірлестігінің тайпалары Хорезмге жорық жасады. Алайда хорезмшахтардың қамқоршы- лары салжұқтар оларды Маңғыстауға қайтуға мәжбүр етті. Махмұд Қашғаридың жанама мәліметтеріне қарағанда, қыпшақтардың әскери-көшпелі шонжарлары қарахан әулетінің билеушілерімен саяси жағынан күрделі өзара қатынастарда болған. Қарахандар қыпшақ ұлысының шығыс шектеріне жорықтар жасады, ал кимектер Ертіс жағалауынан Жетісудағы түріктердің мұсылман державасына шапқыншылық жасады. Қыпшақ хандары өз жерінің оңтүстік-батысында, Тараз аймағында Қарахан мемлекетімен шекаралық мекен ретінде Кенжек Сеңгір бекінісін салды. XI ғасырдың аяғында Жент, Жанкент және төменгі Сырдарияның басқа да қалалары қыпшақ көсемдерінің қолында қала берді. Алайда XII ғасырдың бірінші жартысында бұл аймақ қыпшақ хандары мен оны қайткен күнде де иеленуге тырысқан Орта Азияның мұсылман әулеттері арасында табан тірескен күрес өңіріне айналды. Кутб Ад-дин Мұхаммед билеген кезеңде(1097-1127) қыпшақтар хорезмшахқа пәрменді қарсылық көрсетіп, төменгі Сырдария мен Арал, Каспий теңіздері аралығындағы далалық жерлерді өздеріне сақтап қалды. Қыпшақ билеушілері Мұхаммедтің мұрагері, ұлы Атсызды (1127-1156) «күшті де алғыр қарсылас» деп білді. Хорезмшах билігінің алғашқы кезінде Санжарға адал бодан болып қала берді. Солекі арада, көп кешікпей ол өзінің бүкіл ой-ниетін ең алдымен шектес жатқан қыпшақ тайпаларын бағындыру арқылы өз билігін күшейтуге бағыттады. Исламды таратуды желеу еткен хорезмшах Атсыз Жентке жорық жасап, оны жаулап алды да, сонан соң солтүстікке аттанып, Маңғыстауды да қосқан. Қырға бойлай еніп, бірнеше сәтті жорықтар жасай отырып, хорезмшах Атсыз 1133 жылы «дінсіздер арасында зор құрметке ие болған» қыпшақ ханын женді.
Қыпшақтың туған халқының ішіндегі алғашқы ірі жеңілісінің себептері туралы негізінен қосымша ақпарат берілмейді. Шын мәнінде, Қыпшақ хандығының бытыраңқылығы дәл осы уақытта басталды (XII ғасырдың екінші жартысынан бастап) және одан да күшейе түсті, бұл бірқатар себептерге әкелді. Олардың негізгілері: қыпшақ тайпалары арасында ең алдымен, олардың ақсүйектер ортасында хорезмнің пайдасына бағыттың қалыптасуы, билік үшін әулеттік күрестің жандануы болды. 1145-1152 жылдары қыпшақтардың әскери ақсүйек ақсүйектері жент атты үш рет беруге мәжбүр болды. Хорезмшах жентті әлемдегі маңыздылығы бойынша 104-ші орын және «исламның ең үлкен шекаралас аймағы» деп таныды. Сондықтан бұл қалаға ерекше мән берілді. Жент және Маңғыстау қалаларын өз иеліктеріне қосып, көрші көшпелі тайпаларды Хорезмге тәуелді етті. Ациз өзінің үлкен ұлы Әл-Арсланды Жент қаласының ханы етіп тағайындады. XII ғасырдың екінші жартысынан бастап, әсіресе Текеш билігі кезінде (1172-1200) қыпшақ чонгжарларымен жақындасуға мақсатты көзқарас жүзеге асырылды. Хорезмшахтар қыпшақтар, кенгуру және қимақтардың тайпалық топтарының басшыларын қызметке тарта бастады. Қыпшақтар одағы мен хорезмшахтар әулетінің билеуші шонжарлары бір-бірімен туыстық байланыс орнатты. Қыпшақ ханы өзінің қызы Тер-Кен-Қатын хорезмшах Текешке берді. Орта ғасырлардағы қарым-қатынас дәстүрлеріне сәйкес, «туылу мен туыстық бірлік» сияқты қасиеттер әртүрлі деңгейдегі ұлтаралық қатынастарда ерекше маңызға ие болды. Олар екі жақтың қоғамдық-саяси қолдауынан көрінетін нақты және жиі тығыз байланыстардың бүкіл жүйесін тудырды. Уран тайпасының көсемі Алып Қараның басшылығымен қыпшақтар Жент шекарасына 1181 жылы келіп, хорезмшахқа қызмет етуге ниет білдірді. Өзінің ниетінің ақиқатын дәлелдеу үшін алып Кара өзінің үлкен ұлы Бүркітті хорезмшахта хорезмшахқа огландармен (бектің балаларымен) бірге қызмет етуге жіберді. Текеш жіберілген адамды құрметпен қарсы алып, қызын бүркітке берді. Көп ұзамай Текештің ұлы Мәлік шах пен әл-қараның біріккен күштері қарақытайға қарсы шықты. Осы бірлескен іс-қимылдардың нәтижесінде Таразға дейінгі жер босатылды. Текеш Иран мен Әзірбайжан билеушісі Атабек Жиран Пахлеванға (Қыран қызына үйленген) Хат жазып, оған Түркістанның барлық бұрыштарында сансыз қыпшақтар тұратынын хабарлады. 1174 жылдан басталған әл-Бағдади мәліметтері бойынша, Мәлік шах тек Жент, рибат және Баршылыкент қана емес, сонымен қатар қыпшақтардың әкімшілік және саяси орталығы Сығанақтың билеушісі деп аталды. Алайда бұл деректер аймақтағы саяси жағдайдың түсініксіз көрінісін ғана көрсетті.
Ол жағдай жалпы алғанда хорезмшахтар өздерінің тәуелсіз қыпшақ ұлысының негізін шайкалтуға бағыттап жүргізген саясаты. ның мақсатында туғызып, қолдап отырған мейлінше тұрақсыздығымен сипатталды. Бұл үшін олар қыпшақ ақсүйектерінің өкілдерінен хорезмшау. тардың ниеттерін қолдайтын шектеулі әскери сословие құрды. Мұндай бағыттың идеологиялық негізі қыпшақтарды, ен алдымен олардың шон- жарларын ислам дініне енгізу болды. Хорезм билеушілерінде қызметте жүрген қыпшақ тайпалары көсемдерінің Дешті Қыпшақтағы далалық тайпаластарының жағына шығып кетуі сирек кездеспейді. 1195 жылы Сығанақ пен Жент билеушісі қыпшақ ханы Қадыр-Буке қасиетті соғыс сылтауымен аттанысқа шыққан Текештің әскерімен шайқасты. Шайқастың нәтижесі ұран тайпасынан шыққан қып- шақ ұландарының хорезмшах қосынынан Қадыр-Буке-хан жағына өтуі нәтижесінде шешілді. Жеңілгенәскерінің қалдығымен Текеш Хорезм- ге қайтып оралды. XII ғасырдың ортасында қыпшақтар мен кимектердең әскери қолдары Еділ бойында орналасқан Саксин мен оның төңірегіне жорық жасады. Осы оқиғалардың нәтижесінде Саксин тұрғындары қыпшақ хандарына тәуелді екендіктерін мойындады, сөйтіп қыпшақ хандары оған өз наместниктерін (басқақтарын) тағайындады. Орныққан дәстүрге сәйкес, Хорезм билеуші- лері қаңлылар мен қыпшақтардың хандарының руынан әйел алатын. Біріккен қаңлы тайпалары XII ғасырдың екінші жартысы - ХШ ғасырдың басында өзін-өзі билеуге ұмтылған кәне сол арқылы Қыпшақ хандығы- ның саяси бірлігіне жәрдемдеспеген үлкен саяси күш болды. Хорезмшах- тардың негізгі әскери тірегі қаңлылар мен қыпшақтардың топтары болға- ны мәлім. ХШ ғасырдың басында хорезмшахтар сарайында қаңлылардың басшысы Әмин Мәлік үлкен рөл атқарды, ал оның қызын хорезмшах Ала ад-дин Мұхаммед алған еді. Хорезмшахтар мемлекеттік және әскери лауазымдар берген қыпшақ ақсүйектері хорезмшахтардың мүдделерін қорғады. Қыпшақ қоғамында қыпшақтардың едәуір топтарының Хорезмді жақтаған бағыт ұстауы, сондай-ақ жоғарғы билік үшін бақталастықтың орталықтан аулақтану сарындары туғызған ішкі қайшылықтар күшейді. Осы жағдайда хорезмшахтар қыпшақ көсемдері арасында шеберлікпен араздық отын тұтатып, қолдап отырды. XII ғасырдың аяғында Қадыр-Буке-хан мен оның жиені Алып-Дерек дауласып қалды. 1198 жылы Текештің ұлы Мұхаммед Алып-Дерекпен бірге далаға жорық жасады. Қадыр-Буке-хан талқандалып, Хорезмге жеткізілді. Хан билігі Алып-Дерекке көшті, ол хорезмшахтарға тәуелсіз саясат жүргізді. Қыпшақ ханының одан әрі күшеюінен қауіптенген Текеш Қадыр- Буке-ханды босатып, оған Хорезмнің көп әскерін берді де, оны Алып-Дерекке қарсы аттандырды. Соның нәтижесінде Алып-Дерек талқандалды, алайда Қадыр-Буке-ханның өзі хорезмшахқа тәуелді болып қалды.
Хорезмшах Мұхаммед (1200-1220) мемлекетінің құрамына Сығанақ аймағы да кірді. Сығанақ иелігінен айырылғанына қарамастан, қыпшақ хандары Хорезмге қарсы табанды күрес жүргізуін жалғастыру берді. Женттен Мұхаммед солтүстікке қарай Дешті Қыпшақтың қыпшақтарына қарсы талай рет жорық жасады. 1216 жылы Қадыр-ханға қарсы бір соғыс жорықтары кезінде ол Ырғызға дейін жетіп, онда Торғай даласында монғолдардан қыпшақтар еліне қашқан меркіттерді куып келе жатқан Шыңғысхан әскерімен мүлдем күтпеген жерде қақтығысып қалды. Сұлтанмен шайқастан кейін монғолдар түн жамылып шегініп кетті. Бұл Қазақстан жеріне моңғолдардың алғашқы келуі болатын, ол қыпшақтардың хорезмшахтармен ұзаққа созылған бақталастығын тоқтатты. Қыпшақ мемлекеті құлады, алайда оның даму үрдісін XIII ғасырдағы ауыр оқиғалар біржола күйреткен жоқ, тек қана тұншықтырып тастады, сөйтіп XV ғасырда, қазақ халқы мен мемлекетінің қалыптасу кезеңінде қайта шықты. Тайпалық және этникалық құрамы. XI ғасырдың бірінші жартысынан XIII ғасырдың басына дейін қыпшақ этникалық қауымдастығының қалыптасуы дамудың сапалық жаңа кезеңіне аяқ басады, мұның өзі ең алдымен олардың жерінде - Шығыс Дешті Қыпшақта қыпшақ хандары күш-қуатының артуына байланысты еді, ал олардың билігін өз мемлекеті шеңберінде күшті әулеттік елбөрілі руы заңдастырды. ХІ ғасырдың орта шенінде қыпшақ және куман тайпалары батысқа қарай қозғала бастады. XI ғасырдың екінші жартысында оңтүстік орыс далалары шегінде болған саяси және этнографиялық өзгерістерді парсы тарихшысы Хамдаллах Казвини атап өткен, оның мәліметтері бойынша, Дешті Қыпшақ деген Дешті Хазардың нақ өзі. Х ғасырда оңтүстүс орыс далалары Дешті Хазар ретінде белгілі болған. Кумандар 1055 жылдан бастап ертедегі орыс жылнамаларында айнытпай аударылған «половец» деген атпен кездеседі. Барлық жағынан алып қарағанда, «половецтер» терминін екі мағынада: дәл кумандарды білдіретін нақты және бүкіл қыпшақ тайпалары бірлестігіне қолданылған кең көлемдегі мағынада түсіну керек. Алайда жылнамаларда бұл мағыналары ажыратылмаған. Жазбаша (ертедегі орыс) ескерткіштердегі мәліметтерді түсіндірген кезде белгілі қиындықтардың тууы содан. Орта ғасырлардағы Византия тарихна- масына да байланысты істің жайы нақ осындай. 1078 жылы византиялықтар өздерінің батыстағы көршілерінің шын этникалық атауы кумандар екенін бірінші болып біліп, бұл атауды Дешті Қыпшақтың барлық түрік тайпаларына таратты. Бұл дәстүр Византия әдебиетінде тура XIV ғасырға дейін сақталды. «Половец даласының» шегі ертедегі орыс жылнамаларында Еділ мен Днепр аралығында деп белгіленді. Ал мұсылман деректемелеріне сәйкес, батыс Дешті Қыпшақ әлдеқайда көп жерді алып жатқан. Мәселен, араб географы әл-Идрисидің (ХII ғ.) мәліметтері кумандардың көшіп жүретін жерлері Днестр мен Днепр аралығында орналасқан, ал Днепрден шығысқа қарай қыпшақ тайпаларының ордалары жатқан деп санауға мүмкіндік бе- реді108. Батыс бірлестігі қыпшақтарының тайпалық құрамы он бір тайпадан: тоқсоба, йетиоба, бұржоғлы, елбөрілі, қаңғароғлы, анджоғлы, дурут, құлабаоғлы, жартан, қарабөріклі, қотан тайпаларынан тұрған. Қыпшақ тайпаларының батыс конфедерациясындағы жетекші әулеттік тайпа тоқсоба мен бұржоғлы болған. Қазақстан аумағында құрылған Шығыс қыпшақ бірлестігінде этникалық байланыстардың даму және терендеу дәрежесі, сондай-ақ қыпшақ этносының қалыптасу деңгейі Шығыс ұлыс қыпшақтарының тайпалық құрылымы бойынша әжептәуір айқын анықталады. Араб ғалымдары Ахмет ат-Тыни (1235-1318) және ад-Димашкидің (1301-1349) еңбектерінде Шығыс ұлыс қыпшақтарының рулық-тайпалық құрамы туралы нак- ты деректер бар. Ол 16 этникалық компоненттен тұрған. Олардың 8-і негізгі тайпалар болған да, одан кейінгі 8 этникалық компонент неғұрлым ұзақ бөлімшелер болып табылады. Қыпшақтардың он алты тайпалық конфеде- рациясы тізімінің өзі ретсіз кездейсоқ сипатта болмағанын атап өту маңызды. Керісінше, онда бәрі де аталған этникалық бөліністердің әрқайсысы әулеттік, әлеуметтік және саяси орны мен деңгейіне сәйкес қатаң реттел- ген. Ең бірінші жетекші, тандаулы тайпа бөрілілер (басқа деректемелер бойынша елбөрілілер) болып, қыпшақ хандары ұрпақтан ұрпаққа солардың қата- рынан шығып келген. Бөрілі терминінің семантикасы «қасқыр» мағына- сымен байланысты. Тарихи және этнографиялық әдебиетте бірқатар түрік этносының аңызға айналған негізін қалаушы ретіндегі қасқырға табыну және түрік тайпаларының ертедегі даму сатыларындағы қасқырдың тотемдік рөл атқаруы кеңінен белгілі. Бөрілілер (елбөрілілер) Орталық Азиядан шыққан ертедегі түрік тайпасы болған. Екіншісі - тоқсоба, ол да «тоғыз тайпалы» деген мағынамен тандаулы тайпаларға есептеледі. Одан әрі йети- оба, яғни жеті тайпалы (жетіру), содан соң "төрт тайпалы" дегенді білдіретін дурут тайпасы (туртоба) келеді. Бесінші тайпа етіп әл-арс аталады, олар аландарға туыстас иран тайпасы астар деп саналады. Осының бәріне қарағанда, Арал теңізіне көршілес мекендеген түркі тілдес астардың (арстардың) жекелеген топтары қыпшақ тайпаларының құрамына енсе керек. Одан әрі бұржоғлы тайпасы келеді, олар басқалармен қатар оңтүстік орыс дала- ларында қыпшақ қоғамының үстем тобын құрып, ал Мысырда өз ортасынан мәмлүк-сұлтандар әулетін шығарған. Жетінші етіліп манкұроғлы тайпасы көрсетіледі, олар, тегінде, кимек тайпаларының біреуіне жататын болса керек. Бірқатар деректемелердің мәліметтері бойынша, кимектер елінде Манқұр таулары болған. Тотем ретінде, сірә, таулардың аты кимектер конфедерациясының жекелеген топтарына берілген болса керек. Соңғы ірі тайпа ретінде имек тайпасы - мұсылман тобының көптеген жазбаша деректемелері бойынша, түркі тілдес кимек этносының нак өзі аталады. XI ғасыр- дан бастап, шынына келгенде, Кимек қағанаты құлағаннан кейін, жазбаша деректерде кимек атауы енді аталмай, ол өзінің диалектілік түріндегі имектерге орнын толық босатып берген.
Суреттер: Ғаламтор бетінен
