Ортағасырлық қазақ қоғамының ұжымдық діни бірегейлігі мәселесі күрделі проблема екені белгілі [1]. Кейінгі ортағасырлық қазақ қоғамының діни-конфессиялық өмірі жайлы тарихи мәліметтер жеткіліксіз. Бізге белгілі жылнамалар негізінен қазақтардың сыртқы саясаты мен халықаралық байланыстары, сол сияқты тұрмыс салты, шаруашылығы жайлы мағлұматтар береді [2]. Ал дін, діни саясат, мұсылмандық құндылықтардың қазақ қоғамындағы нақты рөлін анықтау үшін біз пәнаралық негізде әртекті дереккөздердің материалдарын талдауға мәжбүр боламыз. Мәселен, діни қиссалар, шежірелер, этнографиялық деректер, тс.с.
Алайда, осы проблемаға қатысты таза тарихи дереккөздер жоқ емес. Мысалы, Фазлаллаһ ибн Рузбихан Исфаханидің «Миһман-наме-и Бухара» («Бұхара мейманының жазбалары») еңбегі ең маңызды және құнды дерек екені сөзсіз [3]. Себебі, бұл еңбектен ислам дінінің Қасым хан заманының өзінде-ақ көшпелі қазақ қоғамының мәдениеті мен күнделікті тұрмыс-салтының ажырамас бір бөлгі болғандығын аңғаруға болады деген түйін жасайды тарихшы Н.Д. Нұртазина [4, 271 б.].
«Миһман-наме-и Бухара» қөшпелі қазақтардың мұсылмандығына күмәнмен қараған шайбанилердің ықпалымен туған шығарма. Мұхаммед Шайбани-хан Орталық азияның саяси өмірінде ықпалы күшті болған Бұхара дінбасыларынан қазақ хандығына қарсы жорықты идеологиялық жағынан негіздеу мақсатында пәтуа сұраған-ды.
Этно-тарихи жағына келсек, XV-XVI ғғ. қазақтар мен Орта Азияға қоныс аударған өзбектер арасында айтарлықтай айырмашылық байқалмады. Сонымен бұл этнонимдер шатастырылып, «өзбек-қазақ» тіркесі жиі пайдаланылды. Алайда билікке талас мақсатында Шыңғыс тұқымдарынан болған хандар және сұлтандар, жалпы династиялар арасында, яғни «үлкен саясат» ауқымында бәсекелестік пен әскери қақтығыстар жиіледі.
Мұхамед Шайбани қазақтарға қатысты әскери жорықты негіздеу үшін шариғат үкімін күтті. Ибн Рузбихан сол кезде діндарлығымен танылған ғалым еді, ол өз билеушісінің бұл талабына алдымен толыққанды діни талдау жасамастан бірден қолдау көрсете алмады. Ақыры ол тіпті қөшпелі қазақ даласында зерттеулер жүргізіп, қазақтарды «дінсіз» деп шешім қабылдауды түбегейлі жоққа шығарады.
Бұхаралық ғалым қазақтардың мұсылмандығы жайын мұқият зерттеу арқылы қазақтардың мұсылманшылығын «нашар ислам» деңгейіне бағалайтын ешқандай дәлел таппады. Бірақ кейбір фактілерге назар салатын болсақ, қазақтарды мұсылман қауымдастығының алдында, абыройына нұқсан келтіретін деректер табылған: «сенімді адамдардың жеткізуі бойынша», далада әлдебір пұттардың бейнелері сақталған. Көктемде алғашқы қымыз шыққанда көшпенділер оны шығысқа қарай шашып, әрі күнге сәлем береді-мыс.
Тағы бір мәселе. Бәрімізге белгілі, шариғат бойынша мұсылман мұсылманды тұтқынға алып, құлдыққа сатпайды. «Миһман-наме-и Бухара» шығармасында қазақтардың «дінсіздігіне» қатысты олардың тұтқынға түскен шет елдік мұсылмандарды құлдыққа сатады деген айып айтылады. Бірақ бұл да көптеген қауесеттердің бірі болуы мүмкін.
Ұсақ-түйек айыптар болмаса, Фазлаллах Ибн Рузбихан тұтас қазақ халқын «дінсіз» деп, пұттар мен басқада түрлі заттарға табынушы шаманистердің қатарына қосуды қолдай алмайды. Яғни одан әрі бұхаралық теолог XVI ғ. қазақ қоғамының діни сауаты мен дінді ұстану моделіне жап-жақсы сипаттама береді. Олар (қазақтар) басқа мұсылмандар секілді «Құран әрі намаз оқиды, балаларын медресеге жібереді, некеге тұрады және неке келісімінсіз мүлде үйленбейді» [2, 63 б. ].
Бұдан ары қарай деректе «бұл адамдар (яғни қазақтар) «куәлік етеді» (дінді қабылдағанын білдіретін «Лә илләһа иллә Аллаһ Мұхаммад расул Аллаһ» сөз тіркесі туралы айтылып тұр - авт.), өздерін өзі мұсылмандар қатарына қосады; олардың арасында құрбан шалу, намазға шақыру (азан айту), Құран оқу кең тараған делінген.
Сол сияқты бұл тарихи дереккөзде Фазлаллах ибн Рузбихан қазақ даласына шетелдік діни миссионерлер, ишан-молдалар, дәруіштер үнемі келіп аралап тұратынын растайды. Мәуараннаһр, Хорезм, Еділ мен Кавказдан көптеген ғалымдар және дін уағыздаушылар келетінін атап өтеді. Сондай-ақ «олардың (қазақтардың) саудагерлері ислам елдеріне жиі барып тұрады, ал ол елдердің саудагерлері осында келіп тұрады» делінеді.
Фазлаллах ибн Рузбихан шафиғи мазһабын өкілі болғандығына қарамастан қазақтар арасында діннен ауытқушылықты байқамады. Осы ретте ортағасырлық ислам ғалымының Қазақ елі – «ислам елі», ал қазақ халқы «куәлікті (шаһада) шын жүрегімен айтқан», олардың «исламды қабылдағанына екі жүз жылдан асыпты» және «олар қазір хан, сұлтандарымен бірге барлығы – мұсылмандар» деген тұжырымдары біз үшін аса жоғары маңызға ие [2, 63, 105 б.].
Ханафи фикһ мектебінің қағидалары бойынша адамға «кәпір» деген айып қою үшін ол Құдай мен қасиетті Құранды әрі ислам дінің негізгі құндылықтарын мүлде жоққа шығаруы тиісті. Ал, исламдағы намаз, ораза сынды парыз амалдарды орындамаған бірақ, иман келтірген болса «күнаһар мұсылман» деңгейінде болады. Ал енді, қазақтар арасында Қасым хан дәуірінде намаз оқылып, ораза ұсталғандығын әрі өз орталарынан діни сауатты ғалым-ишандар шыққанын ескерсек, қазақ қоғамын «дінсіз» деп, шешім шығару қате пікір екенін түсінеміз.
Бірақ Мұхаммед Шайбани тарапын төнген қысымнан Фазлаллах ибн Рузбихан пұттар жайлы естіген мағлұматтарын дұрысқа шығарып қазақ халқын «діннен шыққандар» қатарына қосуды ұйғарады. «Діннен шыққандар» (немесе «діннен безген») деп, діни қараңғылықтағы пұтқа табынушы кәпірлер мен мәжусилермен салыстырғанда алғашында мұсылман болып кейін белгілі бір себептермен діннен ажырағандарды атаған. Ислам шариғаты бойынша «діннен безгендердің» дәрежесі ауыр күнә деп бағаланған.
«Әрине, олардың (қазақтардың) арасында білім (ислами оқу-ағарту) таратылмаса бұл қағидалардың (исламның парыздары жайлы айтылып тұр - авт.) орындалуы мүмкін емес. Ал олар сонша білімді меңгергеннен кейін, біздің алдымызда мүсіннің алдында бас ию – нағыз пұтқа табынушылық екенінен өздері де бас тарта алмайды». Автордың пікірінше, қазақтармен күрес «басым бөлігі бұрын исламды қабылдаған елде қайтадан туған дінсіздікпен күрес» болып сипатталуы тиіс [2, 63 б.]. Бірақ, бұл пікірдің де негізсіз екенін түсіну қиын емес.
Белгілі қайшылықтарына қарамастан, Фазлаллаһ ибн Рузбихан Исфаханидің «Миһман-наме-и Бухара» шығармасындағы Қазақ хандығынағы діни ахуал мен діни процестерге қатысты мәліметтердің маңызы зор. Әсіресе, қазақтардың «исламды қабылдағанына екі жүз жылдан асыпты» деген, сол сияқты осы халық «қазір хан, сұлтандарымен бірге барлығы – мұсылмандар» деген тұжырымдар Қазақ хандығының діни-конфессиялық өткенін реконструкциялауға аса құнды ғылыми ақпарат болып табылады.
Тағы бір наза аударатын еңбек – Мұхаммед Әуездің (XVI ғ.) «Зийа әл-қулуб» («Жүректер сәулесі») атты ортағасырлық агиографиялық шығарма. Деректі ғылыми айналымға енгізген белгілі қазақстандық шығыстанушы В. П. Юдин болған. Оның мазмұнында қазақ хандары және жалпы көшпелі қазақтардың мәдениеті мен тұрмыс-сатындағы рухани құндылықтары жайлы мәліметтер бар. Дереккөзде көшпелі қазақтар мен қырғыз халқына рухани басшылық жасаған шейх Қожа Ысқақтың күнделікті өмірі жайлы баяндалады. «Ол өмірінің көп бөлігін ілімін уағыздауға және көшпелі халықтар арасында - қазақтар, қырғыздар мен қалмақтарға дінді уағыздауға арнады» [5, 73 б.].
«Зийа әл-қулуб» еңбегінде Қожа Ысхақтың қазақ ақсүйектері мен халықтың рухани мәдениетіне ықпалы жайында қызықты мәліметтер бар. Нақтырақ айтсақ, агиографиялық шығарманың авторы Тәуекел хан бастаған бір топ қазақ сұлтандарының шейх Қожа Ысқаққа (Хазрат-и Ишан) қол беріп, мүрид атанғандығы жайында әңгіме келтірген. Яғни бүл факт Қазақ хандығынң конфессиялық саясатына таптырмайтын бірегей мәлімет көзі болып табылады. Себебі, кеңестік және тіпті посткеңестік тарихнамада әлі де Қазақ хандығы мен қазақ билеушілердің діни ұстанымдары мен шариғаттың мемлекетке қатысты туралы тарихи жағдай объективтік түрде ашылып көрсетілмейді әрі тарихи фактілер жеткіліксіз.
Тәуекел хан бастаған қазақ сұлтандарының ишанға «қол беру» оқиғасы Самарқанд қаласының маңындағы Кан-и Гил атты мекенде орын алған. Орыс тіліне В.П. Юдин жариялаған аудармасында былай делінген: «Хазарат-и Ишан в то время остановился на куруке Кан- и Гил. Таваккул-хан Казах, со ста двадцатью сыновьями и султанами, все с веревками на шее, плача и рыдая, подняли карету Хазрат-и ишана и стали тереть свои лица о дерево паланкина Хазрат-и ишана .....и таким (вот) образом (они) доставили Хазрат-и ишана в город Самарканд» [5, 75 б.]. Яғни ханның соңында ерген оғлан, сұлтандар саны 120 болған. Соғыс майданында арыстандай айбатты ерлер әулиеның алдында көз жасын көл қылып тәубаға келгені, дін адамына зор құрмет көрсеткені бізді таңқалдырады.Хазірет Ишанды олар көтеріп аяғын жерге тигізбей Самарқандқа жеткізгені баяндалады.
Мұхаммед Әуез бұдан кейін әйгілі қазақ ханына әр кезде ықпал жүргізген ортаазиялық ишандар туралы сөз қозғайды. Автордың айтуы бойынша, аты аталмаған бір ишан «Тәуекелді мен тәрбиелеймін» деп мәлімдеп, оған өкілін жіберген екен, соның нәтижесінде Тәуекел енді оған мүрид болып кетеді. Мұхаммед Әуез Хазреті Ишанның жеке көмекшісі және өте діндар адам болғандықтан Тәуекелдің осы әрекетін яғни басқа мүршидке (ұстазға) кетуін құптамай, кейіннен оның басынан кешкен әскери сәтсіздіктерді және көп ұзамай әскери әрекеттер барысында опат болғанының себебін осы оқиғадан іздейді.
«Зийа әл-қулуб» еңбегінде Қожа Ысхақтың қазақ ақсүйектері мен бұқара өміріне ықпалы жайында басқа да құнды мәліметтер бар. Шейхтың көмекшісі Хафиз-и Араб мынадай оқиғаны баян етеді: «Бірде таудың етегінде біз Хазрат-и Ишанға қызмет етіп жатқан едік, кенеттен Хазрат-и Ишанға қазақтар (мен) қырғыздардың билеушілерінің бірі көп «нәзір» (қайыр садақа) әкеліп берді де: «Уа, хазірет, мына кедейлерге қайырыммен қарап, құдіреті шексіз Алла Тағаладан оларға судың көзін ашуын сұрап дұға жасасаңыз игі болар еді, мына бейшаралар құрғақшылықтың зардабын шегіп отыр, жағдайлары ауыр» – деді [5, 75 б.].
Қожа Ысхақ шәкірттерімен бірге (Аллаға) жалбарына бастады, шәкірттерінің көзжастары көл болып төгілді, осы кезде кенеттен жер астынан су шықты, сол себепті «билеуші мен оның нөкерлері Хазрат-и Ишанға бірден сенді»; бірнеше күн өткен соң қырғыздардың тура сол билеушісі Хазрат-и Ишанға қызметке өзімен бірге көп адам ертіп келді. Олардың барлығы Хазрат-и Ишанға сеніп, соңынан ерді».
Қазақ хандығы дәуірі тарихының рухани-идеологиялық «ақ таңдақтары» ислам мен шариғаттың рөліне де қатысты. Келешекте біз хан-сұлтандардың шариғатты қаншалықты ұстанды, дінге, исламиятқа көзқарастырын толық қалпына келтіріп, дәстүрлі мемлекеттілігіміздің типологиясын анықтауға қол жеткізуіміз керек. Осы тұрғыдан алғанда, жалпы ислам діні XV-XVI ғғ.өзінде халықтық сипат алған («менталитеттік») дінге айналған деген ғылыми тезисті негіздеу үшін [6, 113 б.] Ибн Рузбиханның«Миһман-наме-и Бухара» мен Мұхаммед Әуездің «Зийа әл-қулуб» шығармаларындағы дінге қатысты мағлұматтарының деректанулық маңызы зор.
Әдебиет
- Nurtazina N.D. Religious identification of Kazakh society in 16-th – 19-th centuries // European Journal of Science and Theology (ISSN18410464-Romania-Scopus) 2018, Vol. 14 № 1, P 93-102.
2. Материалы по истории казахских ханств XV– XVIII вв. (Извлечения из перс. и тюрк. сочинений) – Алма-Ата: Наука, 1969. – 651 с.
- Нуртазина Н.Д. Распространение ислама и формирование казахской мусульманской традиции - Алматы: Қазақ университеті, 2016. -358 с.
- Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман–наме–йи Бухара. – Москва: Наука, 1976. – 197 с.
- Юдин В.П. Известия «Зийа ал кулуб» Мухаммада Аваза о казахах XVI в. // Вестник АН Каз ССР. – 1966. – № 5. – С. 71-76.
- Нуртазина Н. Ислам в Казахском ханстве (XV-XVIII вв.). - Алматы: Қазақ университеті, 2009-116 с.
Әлімбаев Қыпшақбай,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ тарих, этнология және археология факультетінің 2 курс магистранты.
