Қазақстандағы 1930-1933 жылдарда Кеңес өкіметінің ұжымдастыру саясаты мен азық-түлікті күштеп тартып алуынан туындаған жаппай ашаршылыққа байланысты қайғылы кезең болды. 1928 жылы «байларды тіркілеу кәмпескелеу» бойынша тарихта қалған «асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалмасын» ұраны іске асырыла бастады. Сол жылдары қазақ даласында 40 миллион бас мал болса, 1930 жылдарға келіп 4 миллиондай мал қалған. Бұл қазақ халқының аштыққа ұшырап, жаппай қырылуына әкелді. Аталмыш іс тарита «голодомор» деген атпен қалды.
Ашаршылық қалай басталды?
1925 жылы Бүкілодақтық коммунистік партияның белгілі қайраткері Филипп Голощекин Қазкрайкомның бірінші хатшысы болып тағайындалды. Билігінің алғашқы екі жылын (1925-1927) Қазақ өлкесінде өткізді. Ол кезде қазақтардың басым көпшілігі жартылай көшпелілер еді. 1926 жылғы санақ бойынша қазақтардың төрттен бірі отырықшы, қазақтардың 6%-ы жыл бойы көшпелі, 65%-дан астамы жартылай көшпелілер (яғни тек жазда ғана көшетін) еді.
Бұл жылдарда адамдар малынан, дүние-мүлкінен айырылып, полицияның бақылауымен «қоныс пункттеріне» жөнелтілді. Бір жерге жиналған қалың малды бағу мүмкін болмағандықтан, колхоздардың мұқтаждығына реквизицияланған малдар сол жерде сойылды. 1933 жылға қарай 40 миллион бас малдың оннан бір бөлігі қалды. Бұндай әрекеттерден ең бірінші қазақтар зардап шекті, өйткені олардың негізгі, көбінесе жалғыз күнкөріс көзі мал еді.
Қазақстандағы ашарлыққа бастаған іс – 1928 жылдың көктемінде және 1928 жылдың күзінде жүргізілген тәркілеу болатын. 11260 шаруа қожалығы тәркілеуге ұшырап, одан 4,5 миллионға жуық мал алынды (ірі қара мал басы бойынша). Голощекиннің өзі айтқандай, Кеңес үкіметінің алғашқы жоспарлары бұдан екі есе зор болатын. Олар қазақтың малын барынша тәркілеуді көздеді. Байлардың жалпы мал саны әр шаруашылықта 150 бастан аспауы керек еді. Бірақ 1928 жылғы тәркілеу жоспарын ВКП ОК және КСРО Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті бекіткенде, басқа нормалар белгіленді.
Қазақстандағы 1930-33 жылдардағы ашаршылық туралы негізгі деректер:
Ашаршылықтың себептері: Ашаршылықтың басты себептерінің бірі – ұжымдастыру саясаты, соның салдарынан қазақ шаруаларының астық, мал және басқа да ауыл шаруашылығы ресурстарын тартып алу болды. Үкіметтің индустрияландыруды жеделдету науқандары да халықтың ресурстарын тонап, азық-түлік тапшылығына әкелді.
Ашаршылықтың ауқымы: 1930-33 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық орасан зор болды. Миллиондаған адамдар азық-түлік тапшылығы мен ашаршылыққа ұшырады. Құрбандар саны туралы ресми деректер әртүрлі, бірақ болжам бойынша бірнеше жүз мыңнан бірнеше миллионға дейін жетеді.
Гуманитарлық зардаптар: Ашаршылық көптеген адамдардың, әсіресе балалар мен қарттардың азапты өліміне әкелді. Дұрыс тамақтанбау және медициналық көмектің болмауы өлім-жітімнің жоғары болуына және бүкіл әулеттің қырылуына әкелді.
Әлеуметтік-экономикалық салдары: Ашарщылық Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық құрылымына үлкен әсер етті. Көптеген адамдар дүние-мүлкінен, жерінен, малынан айырылды. Көшпелі қоғамдар мен дәстүрлі өмір салты жойылды. Ел экономикасы дағдарысқа ұшырап, халық кедейшілік пен жұмыссыздыққа тап болды.
Саяси жағдай: 1930-33 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық Кеңес өкіметінің саясатымен және олардың қарқынды индустрияландыру мен ұжымдастыруға ұмтылуымен тығыз байланысты еді.
Бұл фактілерге қоса, 1930-33 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылықтың келесі аспектілерін атап өткен жөн:
Мәжбүрлеу шаралары: Ұжымдастыру және «кулактарға» (бай шаруаларға) қарсы күрес саясатының бір бөлігі ретінде астықты тәркілеу, отбасылық шаруашылықтарды жою, адамдарды еңбек егістеріне немесе лагерьлерге жер аудару сияқты қатаң шаралар қолданылды. Бұл әрекеттер ашаршылықты одан әрі ушықтырды және бұрыннан бар ауыл шаруашылығы құрылымдарын қиратты.
Жаппай індеттер мен аурулар: Ашаршылық әртүрлі аурулар мен індеттердің таралуына әкелді. Дұрыс тамақтанбау және гигиенаны сақтамау іш сүзегі, дизентерия және тұмау сияқты жұқпалы аурулардың таралуына оңтайлы жағдай жасады.
Мемлекет көмегін бөлу: Ашаршылық кезінде Кеңес өкіметі мемлекеттік азық-түлікпен қамтамасыз етуді ұйымдастырды, бірақ бөлу тиімсіз және біркелкі болмады. Көбінесе қалалардағы жұмысшылар мен әскери қызметкерлерге артықшылық берілді, бұл шаруа халыққа зиянын тигізді, сөйтіп ауылдағы ашаршылықтың күшеюіне әкелді.
Негіздегі салдары: 1930-33 жылдардағы ашаршылық қазақ халқының психологиясы мен мәдениетінде терең із қалдырды. Сонымен қатар аймақтағы әртүрлі этностар арасындағы қарым-қатынастың өзгеруіне әкелді.
Қазақстандағы 1930-33 жылдардағы ашаршылыққа қатысты тағы бірнеше маңызды аспектілерді атап өтейік:
Халықтарды депортациялау: Ұжымдастыру саясатымен бірге халықтарды, соның ішінде қазақтарды, қырым татарларын және басқа ұлттарды жаппай жер аудару жұмыстары жүргізілді. Бұл депортациялар халық арасында үлкен тұрақсыздық пен қосымша шығындар туғызды.
Мәдени мұраның жоғалуы: Ашаршылық пен жер аудару қазақ халқының мәдени мұрасына әсер етті. Көптеген салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар жоғалды.
Халықаралық көмек: Ашаршылық кезінде көптеген елдер мен ұйымдар Қазақстанға көмек көрсетті. Кейбір көмектер алынды, бірақ бұл аштықты толығымен тоқтатуға және миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалуға жеткіліксіз еді
Қалпына келтіру және одан кейінгі өзгерістер: Ашаршылықтан кейін Қазақстан экономиканың, әлеуметтік құрылымның және мәдени дамуының қалпына келуіне байланысты ұзақ мерзімді зардаптарға тап болды. Ашаршылық елдің кейінгі онжылдықтардағы дамуына қатты әсер етті.
Осы факторлардың барлығы мен Қазақстандағы 1930-33 жылдардағы ашаршылықтың зардаптары қазақ тарихының осы бір қасіретті кезеңін түсінуге болады.
1930 жылғы ашаршылық құрбандары
1930 жылдардағы КСРО-да «Голодомор» деп аталатын ашаршылық жаппай өлімге әкелді. Алайда 1930 жылы ашаршылықтан өлгендердің нақты санын анықтау қиын.
1930-33 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық КСРО-дағы кең ауқымды ашаршылықтың бір бөлігі ретінде де адам өліміне әкелді. Дегенмен, бұл өлкедегі өлім-жітімдердің нақты саны да тарихшылардың талқысына түсіп, бағасын беріп отыр.
Түрлі бағалаулар бойынша, Қазақстанда голодомор құрбандарының саны бірнеше жүз мыңнан бірнеше миллион адамға дейін өзгереді. Кейбір зерттеулер тек Қазақстанда 1,5 миллионға жуық құрбан болғанын көрсетеді. Басқа деректерде қазақтың жартысы – 2-3 миллион адам қаза тапқанын жазады.
Дегенмен, сол кезде қайтыс болғандар саны туралы нақты деректер басылғанын және толық ақпаратқа қол жеткізу әлі де шектеулі екенін атап өткен жөн. Демек, келтірілген сандар шамамен алынған және тарихшылардың зерттеулері мен бағалауларына негізделген.
Қазақстандағы 1930-33 жылдардағы ашаршылықтың зардаптары
1930-32 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық аймаққа терең және ұзаққа созылған зардаптар қалдырды.
Ашаршылық Қазақстанның ауыл шаруашылығына және экономикасына қатты зиянын тигізді. Бұл дағдарысқа Кеңес Одағындағы ұжымдастыру мен астық жеткізуге қойылған биік мақсаттар ықпал етті. Көптеген шаруашылықтар жойылып, құнарлы жерлер пайдалануға жарамсыз болып қалды. Ашаршылық халықтың ауылдық жерлерден қалаларға және КСРО-ның басқа аймақтарына жаппай қоныс аударуына әкелді. Бұл Қазақстанның демографиялық құрылымының өзгеруіне және мигранттардың бейімделуіне байланысты әлеуметтік проблемаларға әкелді. Ашаршылық тірі қалғандардың психологиялық және эмоционалдық күйінде терең із қалдырды. Олар күйзеліске ұшырап, жақындарынан айырылып, қиын өмір сүру жағдайларын басынан өткерді. Бұл денсаулыққа және аштықтан қалпына келтіруге кері әсер етті.
1930-33 жылдардағы ашаршылық Қазақстан тарихында өшпес із қалдырды. Ашаршылықтың салдары дағдарыстың өзі аяқталғаннан кейін де жалғасты. Қираған экономика мен әлеуметтік инфрақұрылымды қалпына келтіру көп жылдарға созылды, ал Қазақстанға ашаршылықтың салдарын жеңіп, қалпына келе бастау үшін айтарлықтай уақыт қажет болды. 1930-33 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық өлке өмірінің барлық саласына елеулі әсер етіп, тарихындағы ең қасіретті тараулардың біріне айналды.
