1921-22 жылдары Түркістанда жер реформасы жүргізілген болатын. Жері жоқ шаруашылықтар егістік жерлер алды. Жерге орналастыру жұмыстарына қомақты қаржы бөлініп, ол суару жүйесін қалпына келтіруге, зардап шеккен аудандарға азық-түлік көмегін көрсетуге, мақта шаруашылығын бірнеше жылға мемлекеттік салықтан босатуға жұмсалды.
1920 жылы қыркүйекте шақырылған Түркістан Республикасы Кеңесінің 9-шы съезі Коммунистік партияның 5-ші съезінен кейін көп ұзамай Түркістан Орталық Атқару Комитетіне жергілікті жартылай пролетарлық кедей ауыл мен қыстақтарды басыбайлықтан босату, осы көпшілікті ұйымдастыру, байырғы халықтың, өзбек, қырғыз және түрікмен жұмысшыларын кеңестік құрылысқа тарту және, сайып келгенде, олар жергілікті халықтың жұмысшы бұқарасының қажеттіліктерін қанағаттандыруға бейімделген Кеңес мемлекетінің аппараттарын шынымен жергілікті болатындай етіп қайта құру міндетін белгіледі.
Осы міндеттерді жүзеге асыруда Түркістан Орталық Атқару Комитеті жер реформасын жоспарлап, ол туралы Түркістан баспасөзінде кеңінен жазылып, әртүрлі съездерінде сөз болды. Түркістан Орталық Атқару Комитеті, ОК және Халық Комиссарлары Кеңесінің ерекше бір пайымына байланысты жер реформасы бірінші кезекке қойылып, екпінді түрде өткізілмекші болған жоқ, оның сондай екпінділікпен өткізілуінің себебі – Компартияның ОК мен Түркістан Орталық Атқару Комитеті Түркістанда жер реформасы жүргізілмейінше, жергілікті жартылай пролетариат бұқарасы кулак озбырлығы мен террорынан құтылмайынша, бұл бұқараны кеңестік құрылысты тұрғызуға тарту туралы сөз қозғауға болмайтынын анық түсінді.
1921 жылғы 21 тамызда өткен Түркістан АССР Кеңесінің Х Съезінде Түркістан АССР төрағасы Н.Т. Төреқұлов Түркістан Республикасы ОАК жұмысы туралы баяндамасында жер реформасы барысына және жергілікті жұмысшы ұлттарды белсенді қоғамдық өмірге тарту мәселелеріне егжей-тегжейлі тоқтады.
Н. Төреқұловтың айтуынша, жер реформасы туралы ой аяқ астынан пайда болған жоқ, ол осы тапсырманы ең маңызды етіп қойған түркістан болмысы мен революциядан шығып, Түркістан Орталық Комитетін оны шұғыл түрде өткізуге мәжбүр еткен.
Түркістан АССР басшылығының міндеті атқарылған жұмыстарға жалпы саяси-экономикалық баға беріп, тиісті қорытындылар жасау болды.
Түркістан Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесінің бірқатар жұмыстарында орталық орынды, белгілі бір жағдайларда әкімшілік аппараттың қысымымен мәжбүрлі түрде жүзеге асырылған жер саясаты мәселесі алды. Бұл орыс және жергілікті ауылдар мен қышлақтардың кулак, бай элементтерінің қарсылығын жасыту үшін қажет болды. Нәтижесінде орыс және мұсылман кедейлерінің халықаралық блогын құруға, кедейлердің барлық топтарын біріктіретін халықаралық одақ құруға мүмкіндік туды.
Кейде жер реформасын ұлттық қарама-қайшылықты ушықтырды деген мағынада сынағандар да болды, бірақ Төреқұлов мұның бәрін жергілікті жағдайды білмеумен ғана түсіндірді. «Бұл үстемдік жойылмайынша Түркістанның отарланған аймақтарында ұлттық қарама-қайшылықты жою мүмкін емес еді. Жер реформасы сырттай біржақты сипатта болғанымен, екінші жағынан ол біздің қалағанымызды берді: жер реформасы қалыпты кеңестік құрылысты бастауға мүмкіндік берді. Егер жер реформасы көктемнің басында екпінді түрде жүргізілмегенде, қазір, жаңа жағдайда, осы жаңа жағдайды ескере отырып, біз оны жүзеге асыра алмас едік», - деп атап өтті республика басшысы.
Бұл жаңа жағдайда біз оны мұндай қарқынмен және жылдамдықпен жүзеге асыра алмас едік және бір жағынан, жергілікті кедейлердің еңбекші бұқарасын ояту, өмірге шақыру мүмкіндігін жоғалтып алар едік, ал екінші жағынан, біз жарты ғасыр бойы ескі патша самодержавиесінің жер отарлауына ұшыраған аймақтарда Кеңес өкіметі үшін мықты әлеуметтік база құра алмас едік.
Осылайша, біз осы іс - шарамен бір жағынан жергілікті кедейлердің жұмысшы бұқарасын тарттық, ал екінші жағынан - орыс деревняларын жіктедік.
Большевиктер бай және кулак элементтерінің контрреволюциялық әрекеттеріне қарсы белсенді күресуге мәжбүр болды, әсіресе Ферғана өлкесінде жұмыс майдандық күрес жағдайында, басмашыларға қарсы әскери күрес жағдайында жүрді. Бұл аймақтарда Кеңестер ең алдымен халықтың жаппай көмегіне мұқтаж болды. Ферғана облысындағы жер реформасының тәжірибесі көрсеткендей, реформадан кейін жергілікті халық бұқарасы Кеңес өкіметінің жағына шығып, басмашылықпен күресте белсенді көмек көрсетті.
Сонымен қатар, экономикалық тұрғыдан алғанда реформа оң нәтиже берді: егістік алқаптары көбейіп, егіс көлемі ұлғайды; жер реформасының нәтижесінде кулак пен бай үстемдігі, Кеңес мемлекетіне, оның мүддесіне деген кулак пен байлық антипатия жойылды.
Кеңес аппараты жергілікті халықтың мұң-мұқтажын, тілін, тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктерін анықтауда көп жұмыс атқарғанына қарамастан, көп жағдайда Орталық Атқару Комитетінің де, Халық Комиссарлар Кеңесінің де жеке бұйрықтары мен қаулылары жергілікті тұрмысқа бейімділіктің жоқтығынан, оның ерекшеліктерін ескермеуден зардап шекті. Сонымен қатар, әр диқаншы, әр жергілікті жұмысшы кеңестік органды сол үшін арнап құрылған, соның қажеттіліктері үшін, соның дамуы үшін құрылған орган ретінде көруі керек деп, ол үшін жергілікті ұлттың тілін мемлекеттік тіл қылу керек деп көрсетілген Кеңестердің 9-ші Съезінде айтылып, өмірге енгізуі көрсетілген тапсырмаларды орындауға шаралар қолданылмады.
Осылайша, Төреқұлов қазіргі жағдайда итергіш ретінде қызмет ете алатын, жекелеген ұлттық топтардың экономикалық дамуына итермелейтін түрткі рөлін атқара алатын және осыған байланысты орталықтандырушы органдардың, әр ұлттық топтың барлық мәдени және өміршең күштерін топтастыратын органдардың рөлін қабылдай алатын арнайы органдарды ұйымдастыру қажеттілігі бар деген сенім білдірді.
ОАК жанынан Түркістанның көптеген кеңестік және партиялық орталарында түсінбестік тудыратын осындай ұлттық бөлімдер ұйымдастырылды. ОАК жанындағы ұлттық бөлімдердің өмір сүру идеясы мен мағынасын көптеген кеңестік және партиялық топтар толық түсінбеді. Төреқұлов бұл бөлімдерді (қырғыз, өзбек және түрікмен) ұйымдастыру идеясын әлдебір «данышпан ақыл» ойлап таппағанын, оны өмірдің өзі, қажеттіліктен, дәлірек айтқанда, әрбір ұлттық топтың мәдени күштерін тезірек ұйымдастыру қажеттілігінен туындағанын алға тартты.
Бұл жол қандай да бір ұлттық топтың бұқарасын тез ұйымдастыруға, Орталық үкіметтің барлық бұйрықтарын әрбір ұлттық топтың өмір сүру ерекшеліктеріне бейімдеуге және сол арқылы жергілікті халықтың еңбекші бұқарасын кеңестік құрылысқа тарту процесін жеделдетуге мүмкіндік берді. Кеңестер ұлттық бөлімдерді құру кезінде осы мақсаттарды көздеді.
