1949 жылы 18 қыркүйекте алты тұтқын КСРО-ның ең танымал еңбекпен түзету лагерлерінің бірі-Берлагтан қашуға әрекет жасады. Қашқындар қашқан күннен бастап олардың соңғысын ұстағанға дейін 9 ай және үш күн үздіксіз іздеу жүргізілді, оған іздестіру иттері бар 86-шы конвой әскерлерінің оннан астам жедел тобы қатысты. Алты қашқынның ішінде екеуі қазақ болған, сонысымен де осы оқиға қызығушылық туғызады. Qazaqstan Tarihy порталы Александр Козловтың «Нареченный Берлаг» мақаласына сүйене отырып, 1949 жылдың 18 қыркүйегінде орын алған осы оқиғаның хронологиясын баяндайды.
Материал РҒА Н.А. Шило атындағы Солтүстік-Шығыс кешенді ғылыми-зерттеу институты Қир Шығыс бөлімінің (СВКНИИ ДВО РАН) тарих және археология зертханасының аға ғылыми қызметкері Александр Козловтың авторлығымен шыққан «Нареченный Берлаг» мақаласынан алынды.
КСРО-дағы арнайы лагерлер жүйесі Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін құрыла бастады. Ол КСРО Министрлер Кеңесінің 1948 жылғы 21 ақпандағы №416-159 қаулысымен құрылды, онда осы ұйымдастырылып жатқан лагерлерге тыңшылық, диверсия, террор үшін бас бостандығынан айыруға сотталған барлық адамдар, сондай-ақ «антисоветтік байланыстарымен қауіпті» тұлғалар тоғытылуы керектігі көрсетілген. Соңғысына бұрынғы троцкистер, меньшевиктер, эсерлер, анархистер, ұлтшылдар, ақ эмигранттар, антисоветтік ұйымдардың мүшелері және т. б. кірді. Оларды тұтқындардың басқа контингенттерінен толығымен оқшаулауға нұсқау берілді және олар жұмыс істеген аймақтарға тек арнайы тексерілген жалданбалы қызметкерлерге ғана кіруге рұқсат етілді. «Ерекше контингент» тұрған зонада ерекше режим енгізілді. Атап айтқанда, тұтқындар барактарының терезелеріне торлар орнатылды, ал барактардың өзі түнде құлыпталды. «Ерекше контингент» өз барактарын жұмыстан тыс уақытта тастап кетуге құқығы болған жоқ, оның үстіне олар «ерекше ауыр жұмыстарда» жұмыс істеуі керек еді.
Осы директива шыққаннан кейін бір аптадан кейін КСРО Ішкі істер министрі С. Н.Круглов «Аса қауіпті мемлекеттік қылмыскерлерді ұстауға арналған қатаң режимдегі ІІМ лагерлерін ұйымдастыру туралы» бұйрыққа қол қойды. Олардың саны 100 мың адамға жетеді деп болжанды. Оған: 25 мың адамға арналған №1 (Инты, Коми АССР), 20 мың адамға арналған №2 (Норильск), 20 мың адамға арналған №3 (Темников, МОРДВА АССР-і), 10 мың адамға арналған №4 (Қарағанды) және 30 мың адамға арналған №5 (Дальстрой, Колыма) арнайы лагерлері кірді.
1948 жылы 16 наурызда КСРО ІІМ, КСРО МҚМ және КСРО Бас прокуратурасының бірлескен бұйрығы шығарылды, оны орындау үшін арнайы лагерлер мен түрмелерге жіберілуге жататын тұтқындарды таңдап алу үшін, еңбекпен түзету лагерлерінде және орталықта арнайы комиссиялар құрылып, ауқымды жұмыс басталды. Сонымен қатар, КСРО ІІМ-нің 1948 жылғы 10 мамырдағы бұйрығымен ерекше лагерьлердің жұмысын құпия сақтау үшін оларға «Минеральный», «Горный», «Дубравный», «Степной», «Береговой» деген нөмірлерінің реті бойынша шартты атаулар берілді.
Біраз уақыттан кейін, сол 1948 жылы Воркута ауданында (Коми АССР) 25 мың адамға арналған №6 «Речной» арнайы лагері және Иркутск облысында 45 мың адамға арналған №7 арнайы лагерь ұйымдастырылды. 1949 жылы Қарағанды облысында әрқайсысы 15 мың адамға шақталған №8 «Песчаный» және №9 «Луговой» лагерлері құрылды. 1951-1952 жылдары Кемерово облысында 25 мың адамға арналған №10 «Камышовый», Қазақ КСР Павлодар облысында 5 мың адамға арналған №11 «Дальний» және Коми АССР-інде 35 мың адамға арналған №12 «Водораздельный» арнайы лагерлері ашылды.
Осылайша, КСРО-да 4,5 жыл ішінде арнайы лагерлер жүйесі құрылды, оның ішінде №5 санмен Берлаг-та болды. 1948 жылғы 26 тамызда құрамына 20 лагерь пункті мен орталық аурухана кіретін 15 лагерь бөлімшесі бар оның орналасу жері бекітілді. Құрылғаннан бері Берлаг бөлімшелері «аса қауіпті мемлекеттік қылмыскерлер» ұсталынған Солтүстік-Шығыс еңбекпен түзеу лагерлерінің (УСВИТЛ) Колымадағы тұтқындарынан, сонымен қоса «материктен» ГУЛАГ-тың арнайы нарядтарымен әкелінген тұтқындардан да жасақталды. Бастапқыда соңғылары салыстырмалы түрде аз болды. Өйткені 1947 жылғы 26 мамырдағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен өлім жазасы алынып тасталған болатын. Осыдан кейін еңбекпен түзету лагерлеріне (ИТЛ-ге) әртүрлі жау топтарға бөлінген тұтқындардың аса қауіпті «қылмыстық-бандиттік контингенті» келе бастады. Бұл алыс Солтүстік жағдайында қатаң оқшаулау үшін елдің лагерлері мен түрмелерін тазарту бағытына байланысты болды.
Осыған байланысты УСВИТЛ-де «аса қауіпті қылмыстық-бандиттік контингенті» басым бола бастады. Сондықтан, 1949 жылдың 1 қаңтарында Берлаг басқармасында барлығы 13 лагерьлік бөлімше, Оро-Тукан тау-кен жабдықтары зауытында жеке лагерь пункті мен Хета кентінде орталық аурухана құрылды. Берлаг тұтқындарының жалпы саны 15 570, олардың 2165-і әйелдер болды. Оның ішінде 4800 ер адам мен 1061 әйел «контрреволюциялық әрекет» бабы бойынша сотталған.
КСРО Ішкі істер министрлігінің 1949 жылғы 8 шілдедегі бұйрығымен Берлаг лагерінің бөлімшелері саны 19 -ға дейін, ал лагерьлік пункттердің саны - 26-ға дейін өсті. Олардың барлығы Дальстройдың бес тау - кен басқармасында орналасты; Индигирскийде - бір лагерь бөлімі, Солтүстікте - төрт, Оңтүстік - батыста - бес, Тенькинскіде - алты, Батыста - бір, сонымен қатар Магадан қаласындағы екі лагерь бөлімі, оның бір транзиттік-айдауға жөнелтетін аралық орын бөлімі болды. Алғашында Берлаг басқармасының бастығы полковник П.С. Бондаренко, кейін полковник А.Ф. Васильев болды. Оның бөлімшелерін күзетуді 86-шы конвой дивизиясы жүргізді, кейінірек бұл дивизия КСРО ІІМ ГУЛАГ-тың 17-ші әскерилендірілген күзет бөлімі деп атауын өзгерткен.
1949 жыл бойы Берлагтың бөлімшелері толықтырылды. Контингенттердің бір бөлігі Севвостлаг бөлімшелерінен ауыстырылды, екінші бөлігі (соның ішінде әйелдер) материктен әкелініп жатты. келуді жалғастырды. В течение всего 1949 года шло пополнение подразделений Берлага. Сондықтан, егер 1949 жылдың 1 сәуірінде Берлагтың тізімдік құрамы (Ванино айлағындағы транзитті қоса алғанда) 16 959 адамды құраса, жыл соңына қарай ол 4 098 әйелді қоса алғанда, 23 906 адамға дейін өсті. Оның контингентінің бір бөлігі мүгедектер болды. 1949 жылдың шілдесінде олардың саны 268 адам болса, желтоқсанда-278-ге жеткен.
Тұтқындардың жаңа контингенттерін әкелу Берлагтың бірқатар бөлімдерін қайта құруға әкелді. 1949 жылдың аяғында олардың саны 16 болды. Тенькада – «Хениканджа», Белов атындағы кеніштер, Берия атындағы байыту фабрикасы, №1 комбинат, Чапаев атындағы фабрика, Оңтүстік-Батыс ГПУ - да - Лазо атындағы және «Каньон» тау - кен комбинаттары, «Днепровский» кеніші, Индигиркада-«Аляскитовый» тау-кен комбинаты, Солтүстік ГПУ-да - Ута алтын кені комбинаты, Эльген және Аркагалы көмір аудандары, ОРО-тукан тау-кен жабдықтары зауыты, Горький атындағы және «Спокойный кеніштері, ақыр соңында Магадан транзиттік лагері.
Сонымен бірге бұл лагерьлерде тұтқындарды ұстау Берлагта тек «аса қауіпті мемлекеттік қылмыскерлерді» оқшаулау талаптарына сәйкес келмеді, өйткені бұл жерде «революцияға қарсы қылмыс жасады» деп жалған айыпталғандар да болды. Соңғысын 1949 жылы 18 қыркүйекте ЮЗГПУ-дің «Днепровский» кенішінің №11 лагерь бөлімінде болған оқиға растайды. Бұл күні 6 тұтқын осы жерден дөкір қашып шығады, олар: орыс Е.И. Ракулов, украиндар П.П. Батута мен Д.К. Ермак, қазақтар Т.Еркібаев пен Д.Ташқанбаев, венгр Л.Балог. Соңғысы шпиондық және контрреволюциялық қызметі үшін 8 жылға, Батута - 1948 жылы сатқындық үшін лагерьлерде 25 жылға сотталған. Қалғандары 1947 жылы 25 жылға сотталған: Ермак террористік акті мен контрреволюциялық қызметі үшін, Ракулов – Отанға опасыздық жасағаны және террорлық акті дайындағаны үшін, Еркібаев - терроризм актісі үшін, Ташқанбаев - Отанға опасыздық жасағаны үшін.
Жоғарыда айтылған барлық тұжырымдар РСФСР Қылмыстық кодексінің 58 -бабының тармақтары болды, бірақ олар шындыққа сәйкес келді ме? Егер олар сәйкес келді дегеннің өзінде де, Берлагтың №11 лагбөлімінен алты тұтқынның қашуымен байланысты кейінгі оқиғалар оған күмән тудырады. Қашу кезіндегі олардың қылықтары мен іс - әрекеттері «саясилардың» іс-әрекеттеріне ұқсамайтыны анық. Шын мәнінде, олар қылмыстық, бандиттік сипатта болды. Қашудың басынан бастап-ақ ол спонтанды сипатта болды, бұл қашу арнайы дайындалмаған және қашуға қолайлы жағдай тууына байланысты болған.
Арнайы хабарламада былай делінген: «Қылмыскерлердің қашуы келесі жағдайларда орын алған. Қарулы топтасып қашқан қамаудағылар, өндірісте 27 адамнан тұратын бригада құрамында жұмыс істеді және автоматпен қаруланған айдауыл әскерлерінің екі айдауыл - жауынгерінің күзетінде болды. Үзіліс кезінде тұтқындар от басында отырғанда, екі айдауыл да отқа жақындап, темекі шегуге отырады. Осы кезде бірнеше тұтқын айдауылдарға жабылып, олардың бірін ауыр жарақаттап, автоматын тартып алады. осындай әдіспен екінші айдауылға да тарпа бас салып, оған жеңіл жарақат келтіреді. Екі автоматты, оған 70 дана оқ, солдаттарға тиесілі екі бас киімді алып алған қылмыскерлер тайгаға еніп, жоқ болған. Қалған 21 тұтқын жұмыс орнында қалған».
Қашқындарды іздестіру мен ұстауға іздестіру иттері бар 86 -шы дивизияның оннан астам жедел тобы жіберіледі. Сонымен қатар, оларға бір айдан астам уақытқа созылған топтық қашуды жоюға көмектесуге қабілетті басқа қызметтердің жұмысшылары тартылады. Қашқындар жергілікті жерді нашар білгендіктен (ал бұл Магаданнан небәрі 300-ақ шақырым), «Днепровскийден» Хета өзенінің жағасына шығысымен шағын үйге тап келеді, ол жерден азық-түлік қорын жасап алып, үй иелерін- екі балықшыны күтіп, оларды байлап, жауап алады. Олар жақын маңдағы бұғышылар қоймасы туралы айтып, оларды сонда апаруға келіскен соң, қашқындар жолға шығады. Түнде от жанында жолсеріктерін аяусыз өлтіріп, шешіндіріп, мәйіттерді бұтақпен жаба салады. Бұл алғашқы қан «саясиларды» одан әрі біріктірген сияқты болып көрінгенімен, біраз уақыттан кейін олар арасында ұлттық негіздегі келіспеушіліктер басталады.
Қазақтар қастандық ойластырып жүр деп ойлаған Ракулов пен Ермак оларды алғашқы қар жауғанға дейін-ақ өлтіріп, мәйіттерді жағып жібереді. Осыдан кейін тірі қалғандары тайгадағы қыстаулардың біріне шығып, онда бес жылқы, шатыр, киім-кешек пен дәрі-дәрмекті қолға түсіреді. Осы дүниелерімен олар Армань өзенін бойлап төмен түсіп, көзге аса түсе бермейтін шоқылардың біріне тоқтап, піскен жылқы етін жеп, шатырда 2,5 ай тұрады. 1950 жылдың басында тағы бір қыстауды тонағаннан кейін қашқындарға бес жыл лагерьге сотталған В.В. Бочкарева деген қосылады. Бұл тағы да келіспеушіліктердің басталуына әкеліп, ақырында Ракулов ештеңеден секем алмаған Батюта мен Ермакты кенеттен автоматтан атып тастайды. Бұл кезде қашқындар шоқыдағы шатырда емес, қатқан өзен бойында өздері қазып алған жеркепеде тұқрып жатқан. 1950 жылғы маусымның басында олар сал жасап алып, осы өзенмен жүріп кетеді.
Бастапқыда жүзу ойдағыдай болады. Бірақ кейін сал аралға соғылып, шашылып қалады. Бочкареваны сол жерде бұлардың оралуын күтуге қалдырып, Ракулов пен Балог жағаға жетеді, сол жерде қарулы аңшыларға тап болады. Балог атыс ашады. Атыс барысында Ракулов өлімші боп жараланады. Дәрі-дәрмекпен Бочкарева аралдан келмегендіктен, қансырап жатқан Ракуловты қалдырып, Балог екі автоматты алып, осы оқиға болған жерден алыс емес Хасын кентінде беріледі. 1949 жылдың 18 қыркүйегінен бастап 1950 жылдың 21 маусымында берілгенге дейін 9 ай және 3 күн өтеді. Архивтік құжаттар бойынша Балогтың бұдан арғы тағдыры бақыланбайды. Тиісті айғақтар бергеннен кейін ол атылған болуы мүмкін.
