Үкіметтік емес ұйымдардың белсенді және тәуелсіз қоғамдастықтарын құру тәуелсіздіктің маңызды жетістіктерінің бірі болып табылады. Қазақстанның үкіметтік емес ұйымдарының қоғамдастықтары 1990-шы жылдардың аяғынан бастап ауыр әлеуметтік-экономикалық ахуал жағдайында қарқынды дами бастады.
Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы үкіметтік емес сектордың қалыптасуы мен дамуы туралы Qazaqstan Tarihy порталына саяси ғылымдар кандидаты, ҚР БҒМ ҒК Мемлекет тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері Б.Р. Шериязданов айтып берді.
Қоғамдық қатынастардың өзгеріп отыратын жағдайларына, ішкі саяси жағдайдың өзгеруіне жауап ретінде мемлекет тиісті құқықтық және институционалдық базаны қалыптастыруға кіріседі. Азаматтық қоғам институттарымен өзара іс-қимыл мемлекеттік қолдау құралдарын жетілдіру, азаматтық сектордың орнықтылығы үшін жағдайлар жасау арқылы жүзеге асырылады. Азаматтық қоғам, кез-келген институт сияқты, ең алдымен оның қызметін қамтамасыз ету үшін заңнамалық реттеуді қажет етеді. Осы жылдар ішінде Қазақстан Республикасының азаматтық қоғам саласындағы негізгі заңдары қабылданды, олар – Қазақстан Республикасының «Қоғамдық бірлестіктер туралы», «Саяси партиялар туралы», «Кәсіптік одақтар туралы», «Коммерциялық емес ұйымдар туралы», «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс, үкіметтік емес ұйымдарға арналған гранттар мен сыйлықақылар туралы», «Қоғамдық кеңестер туралы», «Бейбіт жиналыстар туралы» Заңдары. Елімізде азаматтық қоғамның қалыптасуы Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасында көрініс тапты. Ол азаматтық қоғам институттарын дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған заңнамалық және өзге де құқықтық актілерді жетілдіру, одан әрі әзірлеу және қабылдау үшін негіз болды. Жоғарыда аталған құжаттар ең жақсы тәжірибелерді жүзеге асыруға және бүгінгі күні қолдау көрсетілетін дәстүрлерді енгізуге мүмкіндік берді.
Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстанның азаматтық қоғамы тұрақтылық пен институционалдық дәстүрлерді сақтауда мемлекеттің сенімді серіктесі болған бірнеше ұйымнан тұтас институтқа дейінгі жолдан өтті. Азаматтық қоғамды қалыптастыру Елбасы Н. Назарбаев негізін қалаған және Мемлекет басшысы Қ. К. Тоқаев тұрақты түрде дамытып келе жатқан мемлекеттік саясаттың маңызды стратегиялық міндеттерінің бірі болып табылады. Азаматтық сектор дегеннің не екенін анықтау маңызды.
Ұлттық заңнамада «азаматтық сектор» деген анықтама жоқ. Әдетте бұл ұғым «үкіметтік емес сектор», «үшінші сектор», «ҮЕҰ-сектор» және т. б. сияқты анықтамалардың синонимі ретінде пайдаланылады. «Неге үшінші сектор?»,- деген сұрақ туындайды. Себебі мәні жағынан басқа екеуімен тең -мемлекеттік және коммерциялық. Ол сонымен қатар азаматтық, себебі азаматтық қоғам институттары мен үкіметтік емес ұйымдарды қамтиды. Азаматтық қоғамды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған тұжырымдамасында азаматтық қоғам адамға азаматтық құқықтарын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін және қоғам мүшелерінің әр түрлі қажеттіліктері мен мүдделерін білдіретін мемлекеттік емес қоғамдық қатынастар мен институттар жүйесі ретінде түсініледі. Азаматтық қоғам-бұл өздерінің рухани және материалдық қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру үшін бірлестіктерге, қауымдастықтарға, одақтарға, корпорацияларға еркін және ерікті түрде біріккен жеке тұлғалардың экономикалық, әлеуметтік, мәдени, рухани-адамгершілік және басқа да қатынастарының жиынтығы. Дүниежүзілік банктің анықтамасы бойынша:
«Азаматтық қоғам қауымдық топтардың, үкіметтік емес ұйымдардың, кәсіподақтардың, байырғы халық топтарының, қайырымдылық және діни ұйымдардың, кәсіби қауымдастықтар мен қорлардың кең тобына жатады».
Тиісінше, азаматтық қоғам кез-келген мемлекеттің табысты дамуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.
Соңғы 30 жылда үкіметтік емес ұйымдар желісі 100 ҮЕҰ-дан 22 мыңға дейін өсті. Елде ҮЕҰ-ның жаңа және айтарлықтай күшті бастамалары пайда болды, олардың көпшілігі қоғам үшін қызметтердің кең спектрін іске асыра отырып, табысты жұмыс істеуде. Іс жүзінде азаматтық қоғам институттары жыл сайын мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени-гуманитарлық салаларында өз қолданысын табуда. Кез-келген қазіргі заманғы мемлекет қоғамның ішіндегі бар проблемаларды шешуге тиімді ықпал ете алатын сенімді серіктестерге мұқтаж. Олардың болмауы қоғамның кез-келген прогрессивті дамуын жоққа шығаратыны белгілі.
Азаматтық қоғам ұйымдарының қызметі үшін құқықтық негіздер құрылып, жетілдірілуде. Президент Жарлығымен ұзақ мерзімді перспективада азаматтық секторды дамытудың негізгі бағыттарын айқындайтын жаңа стратегиялық құжат – Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2020-2030 жылдарға арналған Тұжырымдамасы бекітілді. Құжат азаматтық қоғам мен билік органдарының өзара іс-қимылы саласындағы негізгі міндеттер мен басымдықтарды айқындайды. Тұжырымдамада азаматтық сектор қызметін трансформациялау бойынша жаңа тәсілдер көзделген. Тұжырымдамаға енгізілген шаралар кешенін іске асыру 2030 жылға дейін айқындалған. Тұжырымдама екі кезеңде: бірінші кезең 2020-2025 жылдарда және екінші кезең 2026-2030 жылдарда іске асырылатын болады. Азаматтық қоғамды дамыту тұжырымдамасы 6 бөлімнен тұрады, 5 негізгі бағыт айқындалған.
1) азаматтық қоғамды және оның институттарын, оның ішінде қоғамдық-саяси саланы дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау;
2) азаматтық белсенділікті қолдау және дамыту;
3) шешімдер қабылдау және мемлекеттік істерді басқару процесіне азаматтар мен азаматтық қоғам институттарының қатысу деңгейін арттыру;
4) азаматтық қоғам институттарының әлеуетін нығайту;
5) Қазақстандағы БҰҰ-ның тұрақты даму мақсаттарын имплементациялауға азаматтық қоғамды тарту.
Бұл тұжырымдаманың қоғам дамуының басқа да маңызды парадигмаларымен үйлестірілненін атап өткен жөн. Мысалы, соңғы кезде мемлекет кез – келген азаматтық қоғамды дамытудың негізі ретінде жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытуға ерекше назар аударуда. Мұны Қазақстандағы ЖӨБ-ті дамытудың 2030 жылға дейінгі жаңа тұжырымдамасының қабылдануы және «Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңындағы тиісті өзгерістер дәлелдейді. Мемлекет азаматтық қоғамның барлық субъектілерімен әріптестік қатынастар орнату, оларды қоғамның өзекті мәселелерін шешуге тарту бойынша шаралар қабылдауда. Қазіргі уақытта республикада ҮЕҰ-мен өзара іс-қимылдың түрлі диалогтық форматтары жұмыс істейді. Мемлекеттік органдардың тиімді жұмыс істеуі мақсатында ҮЕҰ-мен бірқатар тетіктер қалыптастырылған. Үкіметтік емес ұйымдар мен мемлекеттік органдар арасындағы ынтымақтастықтың негізгі нысаны мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс шеңберінде әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асыру болып табылады, олардың тізбесі мемлекеттік бағдарламалардың негізгі бағыттарын, халықаралық тәжірибені, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдардан келіп түсетін ұсыныстарды ескере отырып қалыптастырылады.
Мемлекеттік сыйлықтар мен гранттық қаржыландыру да азаматтық қоғам институттарын қаржылық қолдау құралдары болып табылады. Биылғы жылы ҮЕҰ мемлекеттік қолдауға сыйлық түрінде жалпы сомасы 83 млн 340 мың теңгеге 38 ҮЕҰ ие болды. ҮЕҰ жобаларын қаржыландыру 1 млн теңгеден 27 млрд теңгеге дейін ұлғайтылды.
2003 жылдан бастап мемлекет пен азаматтық қоғам ынтымақтастығын дамытудың стратегиялық мәселелерін қарайтын Азаматтық форум тұрақты негізде өткізіліп келеді. 2020 жылдың қараша айында «Қоғам және мемлекет: Серіктестік пен дамудың 30 жылы «Birgemiz» IX Азаматтық форумы өтті. Форум аясында 40-тан астам түрлі форматтағы диалог алаңдары ұйымдастырылды. Орталық мемлекеттік органдардың 12 басшысымен салалық кездесулер өткізілді, онда ҮЕҰ өкілдері «еркін микрофон» форматында өздерін толғандыратын сұрақтар қойды. IX Азаматтық форумның қорытындысы бойынша азаматтық қоғам өкілдерінен 650-ден астам ұсыныстар мен ұсынымдар келіп түсті. Форум барысында қоғамның ең өзекті мәселелері талқыланды. Атап айтқанда, ҮЕҰ үшін кәсіби тәсілдерді дамыту, экологиялық білім беруді дамыту, Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың ашықтығын қамтамасыз ету, ҮЕҰ-ны мониторинг жүргізуге тарту, мемлекеттік органдар, ҮЕҰ және бизнес арасындағы қарым-қатынас, ҮЕҰ қызметіндегі цифрландыру деңгейін арттыру, Қазақстандағы халықаралық ұйымдардың қызметі және басқалар. Азаматтық форумның жұмысы көптеген маңызды мәселелер бойынша әртүрлі ұстанымдарға қарамастан, көпшілігі бойынша көзқарастар бір-біріне жақындай түсетінін көрсетті.
Әрине, онсыз азаматтық қоғам үшін де, мемлекет үшін де тиімді жұмыс істеу мүмкін емес. Мемлекеттік органдарда ҮЕҰ-мен өзара іс-қимыл жөніндегі уәкілетті тұлғалар айқындалды. ҮЕҰ өзара іс-қимыл саласындағы консультативтік-кеңесші орган болып табылатын ҮЕҰ-мен өзара іс-қимыл жөніндегі Үйлестіру кеңесі жұмыс істейді, онда ҮЕҰ саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері қаралады, министрліктердің, облыс әкімдіктерінің стратегиялық құжаттардың, ұсынымдардың іске асырылуы туралы есептері тыңдалады. Сонымен қатар, облыстық, қалалық және аудандық деңгейлерде ҮЕҰ-мен өзара іс-қимыл жөніндегі өңірлік кеңестер жұмыс істейді, онда мемлекеттік органдардың азаматтық қоғам институттарымен өзара іс-қимыл мәселелері талқыланады. Азаматтық бастамаларды мемлекеттік қолдаудың қаржылық құралдары: мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстар, гранттық қаржыландыру және ҮЕҰ үшін марапаттар арқылы азаматтардың өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталған бірлескен әлеуметтік жобалар іске асырылуда.
Азаматтық қоғам институттарының әлеуетін нығайту шеңберінде ҮЕҰ-ны кәсібилендіру бойынша шаралар қабылдануда. Осыған байланысты «ҮЕҰ Академиясы» жобасы іске қосылды. Бұл Қазақстанның ҮЕҰ басшылары үшін қажетті құқықтық және басқарушылық білімдердің алғашқы жүйелендірілген курсы.
Ел Тәуелсіздігінің бүкіл тарихында алғаш рет қоғамдық бақылау институты енгізілетін болады. Бұл азаматтық қоғаммен өзара іс-қимылдың жоғары деңгейін көрсетеді. Бастамаға сәйкес, қоғамдық бақылау мемлекеттік бақылаудың баламасы болуы керек. Қазіргі уақытта көптеген алаңдарда талқыланып жатқан «Қоғамдық бақылау туралы» заң жобасы әзірленуде. Қоғамдық бақылау елдің мемлекеттік және квазимемлекеттік секторының транспаренттілігіне тікелей әсер етеді деп күтілуде.
Сонымен қатар, қоғамдық кеңестердің мәртебесін оны квазимемлекеттік секторға енгізу арқылы күшейту жоспарлануда. Бүгінгі таңда қоғамдық кеңестер барлық мемлекеттік органдарда бар. Талдау қоғамдық кеңестер құрылымында ҮЕҰ-ның жандануын көрсетеді, Қоғамдық кеңестер құрамындағы ҮЕҰ мүшелерінің үлесі 10% - ға ұлғайды.
Мемлекет, ҮЕҰ және бизнес арасындағы ынтымақтастықтың тиімді нысанын құру мақсатында, сондай - ақ үшжақты ынтымақтастық пен әлеуметтік жауапкершілікті дамыту үшін елде үшжақты диалог – «ASAR» құрылды. Еріктілер жылы азаматтардың басым көпшілігін игі істер қозғалысының айналасына біріктірді. Бұны қазақстандықтардың бастамасымен пайда болған көптеген қайырымдылық және волонтерлік жобалар көрсетеді. Еріктілер жылы аясында волонтерлікті қолдау инфрақұрылымы, оның ішінде өңірлерде де құрылды. Атап айтқанда, республикалық фронт-офис және волонтерлікті қолдаудың 17 өңірлік орталығы құрылды, олар 500-ден астам ұйымды біріктіре алды. Еріктілер жылы аясында барлығы 1 млн-нан астам мұқтаж жандарға көмек көрсетілді. Ағымдағы жылы «Көмек керуені» ауқымды волонтерлік әлеуметтік жобасын өткізу жоспарланған, сондай-ақ «Игі істер марафоны» жалпыұлттық жобасы басталды. Волонтерлік мәселелері бойынша консультациялық, әдістемелік және ақпараттық орталық ретінде «Birgemiz» Республикалық Фронт-офисінің қызметін ұйымдастыру жалғасуда. Ағымдағы азаматтық бастамаларды талқылау, заңнаманы жетілдіру, азаматтық қоғамды дамыту бойынша тәжірибе алмасу және т.б. мақсатында Қазақстандағы халықаралық үкіметтік емес ұйымдардың өкілдерімен тұрақты негізде кездесулер өткізіледі. Бұл шаралардың барлығы азаматтық қоғамды дамытуға, Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған.
Бұл ретте әлі де шешілмеген мәселелер көп. Үкіметтік емес сектордың қазіргі дамуындағы мәселе - тіркелген заңды тұлғалардың базасында жұмыс істемейтін немесе жұмысын тоқтатқан ҮЕҰ тым көп болуында. Сондай-ақ мемлекет пен ҮЕҰ-ның сындарлы қатынастарына кейбір бірлестіктердің масылдық көңіл-күйі, халықтың ҮЕҰ-мен нашар байланысы, білікті кадрлардың тапшылығы, ҮЕҰ-ның қалаларда көп шоғырлануы және шағын елді-мекендерде төмен болуы, ҮЕҰ қызметі туралы әдебиеттер мен жәрдемақылардың жетіспеуі, әртүрлі ҮЕҰ арасындағы әлсіз әріптестік байланыстар және басқалар кедергі келтіруде.
Жоғарыда баяндалғанның бәрін қорытындылай келе, азаматтық қоғам институттарын нығайту Қазақстанды демократиялық, құқықтық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде бекіту туралы конституциялық ережелерді іске асырудың аса маңызды шарты болып табылады деп мейлінше айқындықпен айтуға болады.
