1910 жылдың күзінде Сібір баспасөзі далада болған жұт туралы хабарларға толы болды. Қазақ малшылары, сонымен қатар, жазда Сібірдің бүкіл оңтүстік-батыс белдеуіндегі жұт салдарынан аштық қаупі төніп тұрғаны туралы алаңдаушылық білдірді. Бір кездері «Жұт келеді!» сөзі қазақ көшпелілерінің басына мазасыздық, үрей, кейде тіпті адам айтқысыз қорқыныш та ұяататын. Бұл үрейді түсіну үшін, құрғақшылықтың Ұлы далаға қандай ауыр зардап төндіретінін білу маңызды. Qazaqstan Tarihy порталы Сібір газеттерінің 1910 жылғы жұтты қалай сипаттағанын айтып береді.
Бұрын қазақтар күн көрісінің жалғыз көзі ретінде малы үшін өмір сүрді. Оның барлық мүдделері материалдық әл-ауқатының ерекше себебі ретінде табындардың жанында топтастырылды. Сондықтан да малын қорғау қазақ үшін неліктен өмірінің басты мақсаты болғаны түсінікті. Қазақтар дала әдебі бойынша «Мал, жан, балашағаң аман ба?» деп амандасқан. Осыған орай, қазақтар метеорологиялық көріністердің кез-келген түріне, олардың шамалы тербелістеріне таңғажайып бақылау мен сезімталдықты дамытты. Қазақтар бұл көріністердің кезеңділігін, олардың шамамен бір-бірін дәл ауыстыруын, бір сөзбен айтқанда, кейбір заңдылықтарын байқамай қоймады. Қазақ даласында белгілі бір дәйектілікпен жасалатын метеорологиялық құбылыстардың мерзімділігі қазақ жыл санауының негізін қалады: ол 12 жылдық кезеңге бөлінді, оның ішінде соңғы жыл "Қоян жылы", жазда құрғақшылығыен, қыста бұрқасынымен және көктайғақпен ерекшелінді.
Қазақтардың есебі бойынша, 1910 жыл шөп өсуіне қолайсыз болуы керек болды, сондықтан көптеген ауылдар көктемнен бастап қамыс пен қамыс қопаларын сақтауға, көктемде қысқы жайылымдарды сақтап қалуға шаралар қабылдай бастады, ал жазда шөптің қандай да бір қорын жасауға тырысты. Алайда, өкінішке орай, соңғы ең оңтайлы шараны орындау мүмкін болмады:
«…бір жағынан, ұзаққа созылған құрғақшылық көктемгі қар ерігеннен кейін пайда болған шөпті өртеп жіберді, ал екінші жағынан, қырғыз малшысының шөп жинауға қажетті машиналарға қатысты толық дәрменсіздігі…»
«Caveant, consules!..»
«Сибирские вопросы», №37-38 (1910 ж.)
Нәтижесінде, жеке және ресми мәліметтерге сәйкес, оңтүстік-шығыс және Сібір даласында шөптің мүлде аз қоры жиналды, ал жазда да, күзде де жаңбыр болмағандықтан, жайылымдарда тебіндік азық мүлдем болмады. Сондықтан қоныс аударушылар 1910 жылғы тамыздан бастап малы мен жылқыларын қарқынды түрде сата бастады, ал қазақтар өз малдарымен жәрмеңкелерді толтырып, оны арзан бағаға өткізе бастаған, өйткені азықсыз қалған малдың қыста онсыз да өлетінін өз тәжірибелерінен білетін.
«Қорқыныш сезімімен, шарасыздығын толық сезініп қырғыз да, қоныс аударушы да қысқа кіреді. Айналада өнімді жылы көзге ұнамды, ал қолайсыз жылдары аса қатал кең дала. Өмір бойы тебіндеуге мәжбүр мыңдаған малдың басын бір түнде қырып кететін боран; жүздеген малды жоқ қылатын отыз градус қытымыр аяз; жаппай төл тастатып, кейде төл басын мүлде болдырмайтын көктайғақ - бұл жергілікті тұрғындарды да, қоныс аударушыларды да шарасыз күн кешуге мәжбүр ететін жағдай осы еді»
«Caveant, consules!..»
«Сибирские вопросы», №37-38 (1910 ж.)
Қоныс аудару саясаты басталмас бұрын, кең дала малшыларға жүздеген және мыңдаған шақырымдарға көшіп жүруге мүмкіндік беретін, сондықтан да жұт аса қорқынышты бола қоймайтын. Көшіп жүруінің арқасында қазақтар шөбі шүйгіндеу учаскелерді таба алатын. Алайда патша әкімшілігі қоныс аударушылар үшін даланы өлшеп-пішуді тапсырды, сондықтан көшіп-қону ондаған шақырым радиусқа дейін азайтылды. Осылайша қазақ табиғи апатқа қарсы күрестің жалғыз шарасынан айрылды.
Сібір баспасөзі бұл үшін аймақтың өзін-өзі басқаруына жол бермей, бірақ шет аймақтарға қамқорлық жасап, "оларға миллиондаған халық рублін жұмсаған" үкіметті айыптады. Алайда бұл ақша қазақ даласында ұтымды экономикалық іс-шараларды жүзеге асыруға емес, "шет жақтағы сатрапияны ұстауға, қарауылдарға, өкілдікке, шенеуніктердің қыдырысына" жұмсалды.
Екінші жағынан, " Caveant, consules!.."("Сибирский вопрос", №37-38) мақаласында айтылғандай, Үкімет көптеген алуан түрлі жобаларды қолға алды, олар Қазақ шаруашылығын "қолдауға" және "көтеруге", қазақ даласын "гүлденген баққа", "Эльдорадо еліне" айналдыру идеясына негізделді. Осындай бастамалардың бірі шөп қорына да қатысты болды. Осының жобаның нәтижесі туралы айтар болсақ, автор былай дейді: «Қанша сия мен қағаз кетті, іссапарларға қандай шығындар қажет болды, бұл шара қырғыздардың қандай орасан зор еңбегіне тұрды!.. Нәтижесінде - мыңдаған мал басы бар аймаққа жүздеген пұт жаман шөп қана жиналды, және бұл қордың өзі де қыстың соңында жеме-жемге кететін, ал жазда олар мүлдем толтырылмады».
Бір сөзбен айтқанда жұтпен күрес бұндай шаралармен емес, басқа тәсілдермен жүруі керек еді. Мұнда басқа, ұтымды шаралар және, ең алдымен, өзін-өзі тану мен белсенділікпен ұрықтандырылған жергілікті күштердің бірлескен белсенді әрекеті маңызды болды. Бұл тек кең жергілікті өзін-өзі басқару жағдайында ғана мүмкін болатын. Тек осы жағдайда ғана орын алған апаттарға қарсы күресті ұйымдастыру мүмкін болар еді, сонда ғана қазақтар егіннің бітік шықпауын сөзсіз және жеңілмейтін табиғи апат ретінде қарастыруды тоқтатар еді.
