1717 жылғы Хиуа жорығы қазіргі Қазақстан жерінен өткен алғашқы орыс әскери экспедицияларының бірі болып саналады. Тарихшылар бұл сапардың басты мақсаты Амудария ағысын зерттеу және осы аймақтан алтын іздеу болды деп мәлімдейді. Бұл экспедицияның немен аяқталғандығы белгілі, бірақ оның британдық және ресейлік тәждердің арасындағы геосаяси бақталастықтағы рөлі онша айқын емес. Qazaqstan Tarihy порталы Ұлыбритания мен Ресей арасындағы «Үлкен ойын» деп аталған бәсекелестік тарихы және соның нәтижесінде Ресейдің Орта Азияға бастаған экспансиясы, Ұлыбританияның – Ауғанстанға қарсы отарлық соғыстары туралы баяндайды.
Шын мәнінде, екі әлемдік державалардың текетіресі экономикалық және әскери қарама-қайшылық, барлау қызметі арасындағы қарама-қайшылық сипатында болды, бірақ, ең алдымен, бұл экономикалық себептерге байланысты болды. «Үлкен ойынның» бастауы деп әдетте 1812 жылдың көктемі саналады. Дәл сол кезде Ұлыбританияның елшісі сэр Гор Оусли Персия королімен Англия орыс-парсы соғысы кезінде парсылардың одақтасы ретінде әрекет етеді деген келісімге қол қойды. Сонымен бірге, басқалары "Үлкен ойын" әлдеқайда ертерек басталды деп санайды және Ресей әскерлерінің Орта Азияға алғашқы қозғалысын, сондай-ақ Ұлыбританияның Үндістанды отарлауын мысалға келтіреді.
"Үлкен ойын" терминін алғаш рет ағылшын барлаушысы, саяхатшы, жазушы, ағылшын армиясының капитаны және Лондон Корольдік қоғамының мүшесі Артур Конноли енгізді (1802 ж.2 шілде – 1842 ж. 17 маусым). Ол бұл ұғымды 1840 жылы Бомбей-Гераттан губернаторға жолдаған хатында енгізген. Артур Конноллидің өзі қайғылы қазаға ұшырайды. Ол Бұқараның, Қоқанның және Хиуаның күштерін Ресейдің Орта Азияға енуіне қарсы біріктіруге тырысқанымен,онысынан ештеңе шықпайды, 1842 жылдың жазында ол тыңшылық жасады деп айыпталып, Бұхара әмірі Насрулла оны өлім жазасына кеседі. «Үлкен Ойынды» одан әрі танымал еткен адам - ағылшын жазушысы, ақын және новеллашы Редьярд Киплинг болды, оны «Үлкен Ойын» барлаушыларының бірі деп те атайды. «Үлкен ойын» ұғымы оның «Ким» романында бар. Айтпақшы, Редьярд Киплинг сонымен қатар "ақ адамның ауыртпалығы" терминінің және отарлық иеліктердегі империалистерге арналған сол аттас өлеңнің авторы болып саналады.
Айтпақшы, Ресей империясында «ағылшын әйелі бүлдірді» деген тұрақты сөз тіркесі болған. Ол XIX ғасырдың ортасында, "үлкен ойын"терминін енгізу кезеңінде қалыптасты. «Ағылшын әйел» дегеннің астарында Ұлыбритания патшайымы Виктория болғанын айтудың қажеті жоқ шығар. Зерттеушілер бұл фразеологизм халықаралық жағдайдың өзгеруі мен орыс-британдық қатынастардың шиеленісуі аясында пайда болды деп санайды.
"Үлкен ойынның" себептерін түсіну үшін Ұлыбритания тарихына қысқаша экскурсия жасап, атап айтқанда бұл елдің XVI ғасырда қандай болғанын түсіну керек. Ортағасырлық ағылшын ауылы және оның экономикалық қатынастары Еуропаның қалған елдерінен өзгеше болмағаны белгілі. Барлық жерде феодалдық жүйе, кәдімгі барщина және оброк басым болды, ал негізгі дамуды табиғи шаруашылық көрсетті. Тек өндірісі баяу жүрген жергілікті шұғадан басқа, ағылшын қолөнер бұйымдары сапасымен ерекшелінбеді. Бір қызығы, нәтижесінде Ұлыбритания өзінің барлық континентальды иеліктерінен айырыл қалған Жүз жылдық соғыс (1337 - 1453), сонымен қатар Қызыл және Ақ раушан соғысы (1455 - 1487) британдық экономиканың дамуына үлкен серпін берді. Соңғысының нәтижесінде Тюдор әулетінің жұлдызы жанып, феодалдық билік әлсіреді, бұл сауда класының позициясын нығайтты.
Қызыл және Ақ раушан соғысы түгел дерлік ағылшын ақсүйектері қауымын жойып жіберді, көптеген асыл әулеттер жоғалып кетті, ағылшын лордтары мен рыцарларының едәуір бөлігі қаза болды, ал король Генри VII өзара қақтығыстардың немесе көтерілістердің алдын алу үшін әскерлерді жалдауға және қаруландыруға тыйым салды, бұл барондардың әскери күшін төмендетті.
Ағылшын мемлекетін дворяндар класымен қамтамасыз ету үшін ағылшын корольдік билігі іс жүзінде титулдарды сата бастады. «Джентри» ұғымы пайда болды, одан шыққандар кейінірек 1640-1660 жылдардағы Ағылшын революциясының белсенді қатысушылары болды. Бірақ бұған дейін джентри ағылшын ауылының экономикалық құрылысын өзгертті. "Джентри" класы көбінесе феодалдардың кіші немесе заңсыз туған ұлдарымен толықтырылды, олар бұған дейін не ағылшын армиясының негізгі күші болған немесе қарақшылық топтардың мүшелері болған. Енді джентрилер жерге иелік ете алатын болды, олар бұл жерлерде кеніштер ашып, ағаш кесетін орындар тұрғызды, шұға басатын шеберханалар, былғары өндірістерін ашты, жер телімдерін жалға берді. Олар ағылшын қоғамының дамуына тауар-ақша қатынастарын енгізді, мата өндірісін ұлғайту арқылы олар қауым жерлерін өндіріске берді, бұл жалдамалы жұмысшылар класын тудырды. Бұл натуралдық шаруашылықтан тауар-ақша қатынастарына көшкен Ұлыбританияның бет-бейнесін толығымен өзгертті.
Олар оброк пен барщинаны феодалға ақша төлеуге ауыстырды. Джентрилердің ізін ала, кішігірім дворяндардан кейін, тіпті пэрлер де отаршылдық саясатта белсенді бола бастады. Бұл да британдық қаржы капиталының сырт келбетін айтарлықтай өзгертті. Басқаша айтқанда, Людовик XI дәуіріндегі Франция да (1423-1483) феодализм қирандыларында монархия құрды, экономикалық жағынан жақсы дамыды, Франция артиллериясының бас магистрі Жан Бюро басқарған тамаша артиллериясы болды. Алайда, ол қала тұрғындарын діндарлар мен дворяндардың өкілдерінен кейінгі үшінші тап деп санады, ал алғашқы екеуінен айырмашылығы - олар салық төлеуге мәжбүр болды.
Неміс және испан жер иеленушілері сияқты, француз жер иеленушісі де ақша қатынастарынан бойын аулақ ұстауға тырысты. Ортағасырлық Испанияның идальголары да ақсұйектерден шыққан, алым-салықтан босатылған, өлім жазасына кесілмеген. Алайда сонымен қоса олар кедей болды. Рыцарьлардың (идальго) кіші немесе заңсыз туған ұлдары мұра алмады, сондықтан қарақшылықпен айналысуға мәжбүр болды, ал Американы отарлағаннан кейін олар конкистадорлар табын толықтырды. Американы отарлаудың алғашқы үш жүз жылында Испаниядан Америкаға 480 мыңға жуық идальго келгені белгілі. Дәл осындай жағдай Польшадағы шляхттар табында болды. Бірақ Англияда олай болмады. Ағылшын ақсүйектер қауымы қаржылық кәсіпорындар мен сауда компанияларына белсенді түрде қаражат салды, олардың кейбіреулері қазіргі капитализмнің негізі болды. Оларға Британдық Ост-Үнді компаниясы, Британдық Вест- Үнді компаниясы, Мәскеу компаниясы кірді.
Мәскеу компаниясы туралы. Оның құрылуына италиядан шыққан ағылшын теңізшісі Себастьян Кабот пен ағылшын алхимигі Джон Дидің қатысы бар. Британияны жетекші теңіз сауда державасы ретінде біріктіруді және Шығыс Еуропа аумағын континенттік ресурс ретінде біріктіруді көздеген "Жасыл жер" ("Green Land") ұғымы да соған тиесілі. Ол сондай-ақ британдық геосаяси мектептің негізін қалаушылардың бірі болып саналады. Бұл екі көрнекті тұлға "Аймақтар, доминиондар, аралдар және белгісіз жерлерді ашуға арналған авантюрист саудагерлердің компаниясы" деп аударылатын «Mystery and Company of Merchant Adventure for the Discovery of the Regions, Dominions, Islands and Places unknown» құруға бастама жасаған. Бұл идеяны корольдықтың регенті және сол кездегі Нортумберланд герцогы Джон Дадли белсенді қолдады. Мұндай салмақты қолдау, әрине, өз нәтижесін берді.
Көп ұзамай саудагер-аватюристердің экспедициясы ұйымдастырылды. 1553 жылы компания британдық үш кеме әзірледі. Бұл экспедицияға сэр Хью Уиллоби басқарған «Bona Esperanza», Корнелиус Дюрфиттің басқаруындағы «Bona Confidentia», сондай-ақ ағылшын флотының қолбасшысы, Бристоль коменданты Роберт Хаклюйттің ұсынысы бойынша капитан болып Бристольден тәжірибелі шкипер Ричард Ченслор басқарған «Edward Bonaventure» кемелері тағайындалды.
Экспедиция солтүстікке қарай бағыт алды. Ол Норвегияны айналып өтті, бірақ Кола түбегінің траверсіндегі қатты дауылдан кейін кемелер бөлініп кетті. Ченслор Ақ теңізге қарай бет алды, ал қалған екі кеме Варзина өзенінің жанында қыстап қалды. 1554 жылы бұл кемелер өлі экипажбен (63 мәйіт) табылды. Зерттеушілердің айтуынша, экипаж адамдардың дайын болмауына байланысты қыстан аман шықпаған. Ченслорға келер болсақ, ол Холмогор маңындағы Николо-Карел монастырының пирсіне дейін жүзіп жеткен. Осы сәттен бастап Ресейдің Ұлыбританиямен алғашқы байланыстары басталады. Оның үстіне, шығындарға қарамастан, бұл экспедиция британдықтар үшін де, ресейліктер үшін де сәтті болды.
Роберт Ченслор Иван IV Грозныйдың аудиенциясына 1553 жылдың қысында қолжеткізді. Сол кезде ол одан Эдуард IV арналған хаттарды, грамоталарды алып, одан кейін дьяк Осип Непеймен Лондонға аттанады. 1555 жылы Ресейге оралып, тығыз сауда қарым-қатынастарын орнатады. Авантюристтердің кампаниясы «Мәскеу компаниясы» болып өзгертіледі, осыдан кейін Ресей мен Ұлыбритания арасында тұрақты сауда қатынастары басталды. Вологда, Холмогор мен Мәскеуде ағылшын сарайлары салына бастайды.
XVI ғасырдағы Ресей өте аз халқы бар және табиғи ресурстарға қатысты өте үлкен проблемалары бар өте кедей ел болғанын түсіну керек. Ресейде күміс ресурстары, монета металдары болмады, қол жетімді алтын ресурстары және тіпті темір ресурстары да болған жоқ, өйткені батпақты кеннен темір алу әдісі сол уақытқа дейін таусылған еді. Зерттеушілер Иван Грозныйға мықты армия керек болды, өйткені Мәскеу мемлекетінің өмір сүруі туралы мәселе өткір болды деп санайды. Иван IV жаңа типтегі армия құрды (атқыштардың жаяу жартылай тұрақты әскері), бірақ Ресей өнеркәсібі қару шығаруды қамтамасыз ете алмады. Неміс басшылары орыстардың қарулануына мүмкіндік бермегендіктен, Иван Грозныйға ағылшындармен сауда жасау өте қажет болды. Британдықтар орыстарға оқ-дәрі, сауыт, мушкет, темір сатты. Осының арқасында Ресей түбінде жеңіліп қалса да, ұзақ уақыт бойы Ливон соғысын жүргізді (1558-1583). Сонымен қатар, ағылшындар Иван Грозныйдың корсарларын ұйымдастыруға көмектесті. Олар дат кемелеріне корсарлық шабуылдар ұйымдастырып, швед және поляк кемелерін қолға түсіретін дат командирлерін жалдады. Әрине, жоғарыда айтылғандай, бұл үлкен өзгеріс әкелмеді, бірақ бұл Ресейге оқ-дәрілердің, қару-жарақтың қарсы жаққа жеткізілуіне жол бермеуге және жалдамалылардың ағынын азайтуға мүмкіндік берді.
Күміске келетін болсақ, Ресейде күміс кеніштері болған жоқ, яғни мемлекет сауда-саттықты, ішкі нарықты тек түсім арқылы ғана қамтамасыз ете алады. , монеталармен тек ағын арқылы қамтамасыз ете алады. Айта кету керек, Иван Грозныйдың кезінде және жалпы XVII ғасырда Ресей үшін сауда балансы оң болды, өйткені олар қарасора, құрылыс ағашын және астықты сыртқа шығара алды. Оларға оқ-дәрі, қару-жарақ, аз мөлшерде шарап және, әрине, британдықтар колониялардан қайта экспортталған монеталық испан күмісі әкелінді. Бұл зергерлік бұйымдар өндірісінің өсуін және орыс мемлекетінің бүкіл ақша айналымын қамтамасыз етті.
XVII ғасырда Англия мен Ресейде тағы бір экономикалық айналым болып, мануфактура өндірісі басталды. Бұл жерде британдықтармен бірге голландықтардың Ресейдегі сауда мануфактураларының ішкі нарығының дамуында маңызды рөл атқарғанын атап өту маңызды. Жалпы, Ресейде мануфактура өндірісі ағылшындықтардың арқасында пайда болды, бірақ ол, әсіресе, XVII ғасырдың басында енді ғана қалыптасып жатты. Мануфактуралық өндіріс ол кезде не дворяндар поместьелерінің жанында, немесе бұл сырттан әкелінген шикізат негізіндегі мемлекеттік қару-жарақ мануфактурасы болды. Сонымен қатар, Тула қару-жарақ зауытында ұрлықтар болып тұрды: білтелі мылтықтардың ұңғылары сәйкес келмеді, сауыттардың қалыңдығы сәйкес болмады, халыққа сатылатын құлыптар жасалды. Әрине, бұл үшін соттап, ал мануфактура қазынаға алынды. Еуропада сол кезде Бенедиктин техникалық революциясы болып, соның арқасында Ұлыбритания Ресейде әлі болмаған тұтас сауыттар мен қару-жарақ ұңғыларын соға алды. Сондықтан ағылшындар Ресейдің ішкі нарығына ашық түрде ақша салып, оны дамытты. Тіпті Ресейдің қару-жарақ палатасын алып қарасаңыз, ондағы бар қару-жарақтың шетелдік екенін түсінуге болады. Бұл Ресейде білікті қолөнершілер жетіспегендіктен емес, оларда шикізат болмағандықтан орын алды.
1690 жылы Ресейде небары 21 мануфактура болса, 1725 жылы олардың саны он есеге көбейіп, 220 мануфактура болды. Көп жағдайда бұл Орал кен алабын игерудің арқасында орын алды. Петр мұны қалай жасады? Тарихшылар «тақтағы большевик» деп атайтын Петр І өте радикалды әдістермен әрекет етті, егер 1790 жылы Ресей 150 тонна темір мен шойын балқытса, 1825 жылы - 800 тоннаға дейін өсуіне қолжеткізе алды. Егер Солтүстік соғысқа дейін Ресей Швециядан темір сатып алса (парадокс: Ресей өзі темір сатып алатын елмен соғысуға дайындалып жатқан), Солтүстік соғыстан кейін Ресей темір экспорттаушы үшінші ел болды және дамуын жалғастыра беріп, осы нарықта жетекші орынға ие болды.
Айтпақшы, Солтүстік соғыс туралы. Ұлыбритания Солтүстік соғыста Швецияның одақтасы болды, бірақ оның жеңілісіне назар аудармады. Содан кейін Англия жасаған жалғыз нәрсе - Ресейге флот жіберді, ол бірнеше демонстрациялар жасап, Кронштадттың салынып жатқан базасына оқ жаудырды да, кері қарай жүзіп кетті.
Дәл осы кезде Ресей өзінің шығысқа қарай қозғалысын бастайды. Бұған не себеп болды? Зерттеушілер мұның себебі алтын болғанын айтады. Ресейге зергерлік металл жетіспеді. Егер Петр I кезінде Ресейде күмістің екі шағын кен орны ашылғанымен, ол алтын өндірмеді. Оларға алтын керек болды, Ресей оны сатып алып жатты. Сондықтан Петрдің Бекович-Черкасскийге берген бұйрықтарының бірі - алтын кеніштерін ашу.
Осыған байланысты шығысқа қарай алғашқы қозғалыс басталды. Дәл осы қозғалыс Ұлыбританияны қатты алаңдатты, өйткені ол кезде Үндістан британдық отар ретінде қалыптасып үлгерген-ді, ал Ост - Үнді компаниясы Британ империясының тәжіндегі ең құнды гауһар тасы болды. Британдық биліктің алаңдаушылығы оңай түсіндіріледі: Ресейдің Үндістанға кез-келген көзқарасы Ұлыбритания парламентінің кеңселерінде өте қатты алаңдаушылық тудыратын, 1800 жылдардан бастап Англия өз саясатын шығыс бағытта ұстаған.
Бірақ ағылшын буржуазиясының алаңдаушылығына экономикалық негізі болған жоқ, өйткені Ресей империясы 1800 жылдарға дейін қажетті одақтас ретінде қабылданды. Неліктен? Мәселе мынада, XVII ғасырдағы ағылшын флоты мұхиттарда гегемонияны қамтамасыз ете алмады (бұл кейінірек, 17 ғасырдың соңы - 18 ғасырдың басында болды), ал XVII ғасырдан бастап Парсыға жол Еділ бойымен өтетін. Англияның Парсымен сауда-саттығының едәуір бөлігі осы Еділ жолы арқылы жүзеге асырылды. Сондай-ақ, навигациялық ағылшын актісі Ұлыбританияның сауда еркіндігін қамтамасыз етті және британдық тауарларды Британдық кемелерде және британдық экипажбен тасымалдауға міндеттеді, ал жалғыз ерекшелік Ресей үшін жасалды. Бұл Петрдің тұсында әскери-теңіз флоты өте күшті дамығанына қарамастан, Ресейдің азаматтық флотында Солтүстік пен Балтықтағы кемелерді қосқанда, жүзге жуық кемесі болғанымен түсіндіріледі.
Картадан қызыл түспен белгіленген аймақ 1819 жылға қарай Британдық Ост-Үнді аумағы екендігі айқын көрінеді. Бұл аумақ тікелей бағыну аумағы деп аталды. Сары және қызғылт түс жанама бағыну аймақтарын көрсетеді, онда жергілікті феодалдардың билігі сақталды, ал Британдық Ост-Үнді компаниясының өкілдері қаржыны иеленді. Яғни, Үндістанның түгелге дерлік аумағы не қаржылық бақылауда, не Британдық Ост-Үнді компаниясының тікелей бағынышында болды.
Бенгалиядағы аштық отарлаудың салдары туралы айта алады. Бұл ашаршылық Үндістанның он миллионға жуық халқының өмірін қиды, ал басқа мәліметтер бойынша, аймақ халқының үштен бірі қайтыс болды. Бұл орасан зор сан. Сонда не болды? Британдық Ост-Үнді компаниясы аймақтың барлық сыртқы саудасын өз бақылауына алды, яғни Британдық Ост-Үнді компаниясынан басқа ешкімге Үндістаннан ештеңе шығаруға болмады. Сондай-ақ, олар барлық сауда операцияларын бақылап, ішкі кеденді жүзеге асырды және тауарлардың қозғалысы кезінде баж салығын алды. Алайда, ашаршылықтың себебі бұл емес, оның себебі - Үнді қолөнершілері өз өнімдерін Британдық Ост-Үнді компаниясының өкілдеріне қатаң белгіленген бағамен беруге міндетті болды, ал азық-түлік саудасында баға белгіленбеді. Басқаша айтқанда, қолөнер бұйымдары төмен бағаланды, ал азық-түлік бағасы көтеріліп жатты.
Сонымен қатар, кейінірек Үндістанда Қытайға сату үшін апиын көкнәрі өсіріле бастады. Азық-түлік өнімдерінің өндірісі толығымен жойылды, ал босатылған жер апиын өндірісі үшін пайдаланылды. Бұл Бенгал, Дахор және Вижаянагардағы өндірісті толығымен жойды, азық-түлік бағаларын табиғи түрде көтерді, ал қолөнер мен апиын өнімдері қатаң белгіленген және өте төмен бағамен сатылды.
Айта кетерлігі, үнді буржуазиясы алғашында отарлаушыларды толығымен қолдады, бірақ кейін оны ағылшындар толығымен қысып тастады. Отарлаушылар тек феодалдық ақсүйектер өкілдерін қалдырды. Егер біз қазіргі үнді қоғамы туралы айтатын болсақ, онда үнділік билеуші ақсүйектер қауымы ежелден келе жатқан әулеттер, ал үнді капиталистері 1920 жылдардан басталады. Үндістанда үнділік касталар жүйесі британдықтарға үстемдік орнатуға көп көмектесті: британдықтар діни қызметкерлердің барлық артықшылықтарын сақтап қалды, яғни үнділердің діни қызметкерлеріне олардың барлық артықшылықтары қалдырылды, оларға көптеген жаңа құқықтар қосылды, ал олар ағылшындарды толығымен қолдады. Касталар жүйесінің өзі британдықтарға аз күшпен елге толық бақылау орнатуға мүмкіндік берді. Маңызды факт: Үндістанда шаруалар көтерілісі болған жоқ. Мұнда сипойлардың (жергілікті жалдамалылар), мұсылмандардың көтерілістері болды, бірақ негізгі қозғаушы күш үнді шаруалары болған көтерілістер болған жоқ. Ағылшындар қол тигізбеген Үндістанның касталық жүйесі басқарушы таптарға айтарлықтай қиын экономикалық жағдайда елде толық басқарылатын қоғамды ұстап тұруға мүмкіндік берді.
1714 жылы 2 маусымда Петр I "Дарья өзенінің сағаларын табу үшін капитан поручик Князь Алексей Бекович-Черкасскийдің Преображенский полкін жіберу туралы"жарлық шығарды. Алексей Бекович-Черкасский кабардин патшалары әулетінен шыққан. Ол христиан дінін қабылдаған, яғни Орта Азиядағы жағдаймен таныс адам жіберілді. Зерттеушілердің пікірінше, оны жіберу арқылы Петр I орыс азаматтығын қабылдаған бұрынғы мұсылман жергілікті билеушілермен тез тіл табады деп болжаған.
Ресейде Орталық Азиядағы жағдай туралы аз білетін. Онда әскерлердің жіберілуіне Хиуа ханы Амудария өзенінің сағасын жауып, табылған алтын кеніштерін жасыру үшін оны жаңа саға бойынша жібергені туралы жергілікті ақсүйектер өкілдерінің бірі айтқан әңгіме себеп болды. Ресей империясы үшін алтын мәселесі ерекше өткір болды, сондықтан 1716 жылы ақпанда Петр I Бекович-Черкасскийге нақты нұсқаулар беріп, алты мың адамнан тұратын отряд берді.
Отряд 1717 жылы көктемде Астраханнан шықты. Алдымен олар Каспий теңізінің жағалауымен, қазіргі Форт-Шевченко аймағында алғашқы отырықшы қоныстарды құрды, бекіністі орнатты және сол жерде гарнизондар қалдырды. Айта кету керек, жорық нашар жоспарланғандықтан, ал әскерлердің дайындығы төмен болғандықтан, ол өте үлкен қиындықтармен өтті. Отряд аймақтың ерекшелігін білмеді, нашар дайындалды және сумен және азық-түлікпенпен қамтамасыз етілмеді.
1717 жылғы сол қайғылы оқиғаларда, Хиуадан 120 км қашықтықта хиуалықтармен шайқас болған кезде, жасақ шамамен 2-2,5 мың адаммен келген еді. Хиуаға шемалы жер қалғанда Бекович-Черкасский отрядын Хиуа әскері мен Хиуа ханының отрядтары қарсы алды. Орыстар лагерьді нығайтты, олардың әскері тұрақты және дайын болғандықтан, шайқас шамамен үш күнге созылды. Екі жақ та жеңіске жете алмады. Үшінші күні Хиуа ханы орыстарға өз елшілерін жібереді. Олардың айтуынша, хан оларға Хиуаға кіруді ұсынған, онда оларға құрмет көрсетіледі екен. Ол Құранға қолын қойып, Петр патшаның адамдарына кісі өлтіру мен мазақ ету қаупі төнбейді деп ант береді. Бекович-Черкасский келіседі. Мұнда оның отрядтарының командирлері қарсы болып және сенбегендерін айту керек. Олардың арасында орыс қызметіндегі швед майор Фредиксон да болды. Оның айтқаны айдай келеді.
Бекович-Черкасский келіседі. Орыс әскерлері лагерьден шығып, Хиуаға қарай бет алады. Хиуаның шетінде хан оларды Хиуаның опасыз қонақтарының үстінен халық бас көтеруі мүмкін деп қорқып, оларды қалаға кіргізбейтіндерін айтады. Орыстарға Хиуаға жақын бес қыстаққа қоныстану ұсынылады. Әскери кеңес жасап, онда Бекович-Черкасский өз беделімен хиуа ханының ұсынысын қабылдау керек деп көндіреді. Орыс әскері бес қышлаққа орналасады. Түнде орыстардың тұтқындалып, бауыздалғандарын айту керек емес шығар. Сұлтанның көзінше Бекович-Черкасскийдің басы алынады, денесі сабанмен толтырылып, көрші ортаазиялық мемлекет басшысы, Бұқар ханына жолданады. Бұқар ханы бұндай сыйдан бас тартып, бірден Ресейге елшілік жібереді, Хиуаға және басқа мұсылман мемлекеттеріне бұндай сыйды қабылдай алмайтынын білдіріп жаршыларын жібереді, өйткені Құранмен берілген антыңды бұзу – қылмыс.
Ресейдің шығысқа қарай алғашқы қозғалысы осындай болды.
