Жылқыны қайтыс болған адамға арнау салты...
«Тенгрианство: мифы и легенды древних тюрков» атты О. Жанайдаровтың кітабынан, жылқы малына байланысты қазақтардың кейбір салт-дәстүрлері мен сенімдері.
М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясында өткен ғасырда қайтыс болған адамның жылқысын қаралы киімге жамылтқаны жайлы әңгімеленеді, және де бұл қазақтардың жерлеу салтының ажыратылмас бөлігі болған. Жылқыны қайтыс болған адамға арнау салты - Х. Арғынбаевтың көпшілікке танымал монографиясында және де этнографиялық зерттеулер мен әдебиеттерде жақсы зерттелген мәселелердің бірі. Х. Арғынбаев «Мал шаруашылығына байланысты қазақтардың салт-дәстүрлері мен сенімдері», М. 1975 ж.
Осы тұрғыдан қарағанда, біздің материалдар белгілі фактілерді толықтырады. В.А. Калоев жылқыны қаралы киімге және әбзелге жамылдыру мәнін осылай түсіндіреді: «... осы салт-дәстүрлер о дүниеге аттанған адамның жаны, қайтыс болған адам пайдаланған бүкіл игілікте мұқтаж болуымен түсіндіріледі. Марқұм болған адамның туысқандары оны киіммен, тамақпен, жүріп-тұру үшін атпен және т.б. қамтамасыз ету туралы қамқорлықтары түсіндіріледі...» «Осетиндерде жылқыны арнау салты», М. 1964 ж. Антропологтардың халықаралық конференцияларының материалдары.
Қайтыс болған адамның жылқысын күн бұрын дайындайды, ер тоқымын теріс салады, ат үстіне оның иесісінің киімін, қару-жарағын іліп қояды. Үсті жағына қайтыс болған иесінің бас киімін қойып, жылқыны оның үйінен (киіз үйінен кесіп алынған) арқанмен байлайды. Марқұмды жоқтап, жылқының құйрығы мен жалын қиып тастайды, ал жылқыны «қаралы ат» деп атайды. Осы атқа отыруға болмайды, оны 1 жылға табынға жібереді. Бір жыл өткен соң оны марқұмның құдайы тамағына сояды. Оны сойған кезде, Орта жүздің қазақтары қайтыс болғанға арнап айтылатын жоқтауды айтады. Қаралы атты ұрлықшылар да, барымташылар да ұрламаған, оның кесірі тиеді деп қорққан. Жылқысын қаралы киімге жамылдыру қайтыс болған адамға көрсетілген сый-құрмет деп саналған. ХІХ ғасырда қоқандықтарға тұтқынға түсіп, арғыннан шыққан Тәті би өз халқымен қоштасып, өсиет еткен:
Орта жүзден шыққан
Арғын ұлы Ақжолға
Менен сәлем айтыңдар.
Менің атымды
Қаралы етсін.
Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде және де қарақалпақтарда қайтыс болған адамның табытын «ағао ат» - ағаш ат деп атайды.
Халық әнінде былай делінген:
Ағаш атты ерттемегенше,
Тірімде тілім сөйле.
Шамасы бұл адам о дүниеге атты ерттеп барады дегенді білдірген, қайтыс болған адам салт атта жұмаққа тез барады дегенге сенім.
Қайтыс болған адамның жылына арнаған асында бәйгемен (ат шаптыру) аяқталады. Бұл «"??? бәйге» деп атаған. Осы ас кезінде ат шаптыру мен бәйгені өлген адам ат дүбірін естісін деп, мүмкіндігінше, міндетті түрде зираттың жанында өткізген.
XVIII ғасырдың аяғында өмір сүрген Орта жүзден шыққан керей Бұланбай-күресші өлер алдында өсиет еткен: «Мені аттар өтетін биік дөңде жерлеңдер, олардың тұяқтарының дүбірін естіп жатайын».
Сонымен, егер де қазақтар бала туған кезде Құнан-бәйге өткізсе (құнан – үш жастағы құлын), жылға арналған құдайы асында "??? бәйгемен" аяқтаған. Дала жылқысын көп уақыт бойы зерттеген А. Шмаков былай деп жазады: «...Қырғыз халқында бәйге үлкен мерейтой, олар бәйгемен тұңғыш баланың дүниеге келгенін, бәйгемен қайтыс болған адамның естелігін тойлап, бәйгемен атақты қонақты да қарсы алады...»
А.Шмаков, «Қырғыз даласындағы жылқы шаруашылығы және оның Ресей үшін мәні». СПБ. 1872 ж.
"Коневодство в киргизской степи и значение его для России". СПБ. 1872г.