Астана қаласы іргесі кеше ғана қаланған Қазақстанның саяси-әкімшілік орталығы ғана емес, тарихы ежелгі дәуірден бастау алатын және әр түрлі тарихи кезеңдерді қамтитын мәдени орталық болып есептеледі.
Астана аумағы тарихи тұрғыдан Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағында орналасқан, бұл жерде көне түрік тайпалары, соның ішінде қарлұқтар, қыпшақтар мен қимақтар мекен еткен.
Қазіргі Астана аумағындағы алғашқы қоныстардың бірі – ортағасырлық Бозоқ қаласы, ол Қыпшақ хандығының әскери ордасы болғаны айтылады. Бұл қала Астанадан небары 5 шақырым ғана жерде орналасқан және XVI ғасырда Сібір мен Орта Азияны байланыстыратын керуен жолының маңызды бөлігі болған ірі мегаполис болған.
1830 жылы Есіл өзенінің жағасында орыс әскери бекінісі ретінде Ақмола құрылды, бұл атау қазақтың «ақ күмбезді бейіт» деген сөзінен шыққан.
1862 жылы Ақмола ресми түрде қала мәртебесін алды, ал кеңестік кезеңде, 1961-1992 жылдары Целиноград деп аталды. Бұл кезеңде тың игеру науқанына байланысты қала маңызды ауыл шаруашылық және өнеркәсіп орталығына айналды. 1992 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін қала тарихи атауы – Ақмолаға қайта оралды, ал 1998 жылы Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен Астана деп аталды. 2019 жылы қала Нұр-Сұлтан болып өзгертілді, бірақ 2022 жылы қайтадан Астана атауы қайтарылды.
Ақмоланың тарихы тек саяси және әкімшілік өзгерістермен ғана шектелмейді. Бұл өңірде көне заманнан бері сақталған археологиялық және мәдени ескерткіштер бар, олар қазақ халқының бай тарихын және мәдени мұрасын көрсетеді.
Астана маңайындағы тарихи орындар мен көне ескерткіштер
Бозоқ қаласы
Астана маңындағы ең маңызды тарихи орындардың бірі – ортағасырлық Бозоқ қаласы. VII-VIII ғасырларда Түрік қағанаты мен Қыпшақ хандығы кезеңінде гүлденген бұл қала Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағында орналасқан. Археологиялық қазба жұмыстары 2000-2004 жылдары жүргізіліп, онда көне құрылыстар мен жәдігерлер табылды. Бозоқ қаласы Астананың тарихи түп-тамыры ретінде қарастырылады.
Бозоқ қаласы – Ақмола облысының мемлекет қорғауындағы тарихи-мәдени мұра нысаны. Қала аумағы туристік маршруттарға енгізілген және «Қасиетті Қазақстан» жобасы аясында насихатталады.
Археологиялық зерттеулер әлі де жалғасып жатыр, ал табылған құнды жәдігерлер Астанадағы музейлерде сақталады.
Бозоқ XVI ғасырға дейін Сібір мен Орта Азия арасындағы керуен жолдарының түйіскен жері болды.
Археологиялық зерттеулерге сәйкес, қалада қолөнер, сауда және ауыл шаруашылығы дамыған. Онда керамикалық бұйымдар, металл өңдеу және басқа да қолөнер түрлерінің іздері табылған.
Бозоқ қаласының орналасқан жері стратегиялық маңызға ие болған: Есіл өзенінің бойы сауда және қорғаныс үшін қолайлы болды.
Археологиялық зерттеулер
2000-2004 жылдары жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде қала қабырғаларының, тұрғын үйлердің және басқа құрылыстардың қалдықтары ашылды.
Табылған жәдігерлер (монеталар, қару-жарақ, керамика) Бозоқтың сол кездегі экономикалық және мәдени байланыстарын көрсетеді.
Қазба жұмыстары қала аумағында бірнеше тарихи кезеңнің іздерін анықтады, бұл оның ұзақ уақыт бойы маңызды орталық болғанын дәлелдейді.
Мәдени маңызы
Бозоқ – қазақ мемлекеттілігінің ежелгі орталықтарының бірі ретінде Астананың тарихи түп-тамыры болып саналады. Оның орналасқан жері мен тарихы қазіргі астананың таңдалуына да әсер еткен. Бозоқ қаласы қазақ халқының ортағасырлық мәдениеті мен сауда байланыстарын зерттеу үшін маңызды нысан болып қала береді.
Бозоқ қаласынан табылған археологиялық олжалар
2000-2004 жылдары жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде Бозоқтың тарихи және мәдени маңызын растайтын көптеген жәдігерлер табылды:
Қала құрылысына қатысты олжалар
Қамал қабырғалары мен құрылыс қалдықтары: Қазба жұмыстары кезінде қала қорғанысына арналған бекініс қабырғаларының іздері анықталды. Бұл қабырғалар күйдірілген кірпіштен және топырақтан салынған, бұл сол кездегі құрылыс технологиясының дамығанын көрсетеді.
Тұрғын үйлер мен қоғамдық ғимараттар: Қала аумағынан тұрғын үйлердің, шеберханалардың және сауда орындарының қалдықтары табылды. Бұл құрылыстардың орналасуы Бозоқтың жоспарлы түрде салынғанын дәлелдейді.
Сумен жабдықтау жүйесі: Кейбір деректер бойынша, қалада су әкелетін каналдар мен су қоймалары болған, бұл ауыл шаруашылығы мен күнделікті тұрмыс үшін маңызды болды.
Қолөнер және саудаға қатысты олжалар
Керамикалық бұйымдар: Қазбалардан әртүрлі пішіндегі және безендірілген керамикалық ыдыстар табылды. Бұл ыдыстардың кейбірі жергілікті шеберлердің жұмысы болса, кейбірі Орта Азия мен Сібірден әкелінген, бұл Бозоқтың сауда байланыстарының кең екенін көрсетеді.
Металл бұйымдар: Темірден және қоладан жасалған құралдар, қару-жарақ (жебелер, қанжарлар) және әшекей бұйымдар (сақиналар, білезіктер) табылды. Бұл металл өңдеу өнеркәсібінің дамығанын дәлелдейді.
Монеталар: Археологиялық қазбалардан табылған монеталар Бозоқтың Орта Азия, Қытай және басқа өңірлермен сауда қатынастарын растайды. Монеталардың материалы мен дизайны сол кездегі экономикалық байланыстар туралы мәлімет береді.
Мәдени және діни артефактілер
Тұрмыстық заттар: Күнделікті өмірде қолданылған ағаштан, сүйектен және тастан жасалған бұйымдар (мысалы, тарақтар, ине-жіптер) табылды. Бұл заттар сол кездегі тұрғындардың өмір салтын көрсетеді.
Діни және рәміздік заттар: Кейбір табылған әшекейлер мен шағын мүсіндер діни немесе рәміздік мағынаға ие болуы мүмкін. Бұл Бозоқ тұрғындардың рухани өмірі мен сенімдерін зерттеуге мүмкіндік береді.
Жазба ескерткіштері: Бозоқтан тікелей жазба табылмағанымен, жақын маңдағы түрік дәуірінің ескерткіштерімен ұқсастықтар бар, бұл қалада жазу мәдениетінің болғанын болжауға негіз береді.
Ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығына қатысты олжалар
Егіншілік құралдары: Табылған шалғылар, орақтар және басқа ауыл шаруашылық құралдары Бозоқ маңында егіншіліктің дамығанын көрсетеді.
Мал сүйектері: Археологиялық қабаттардан табылған жылқы, қой және сиыр сүйектері мал шаруашылығының қала экономикасындағы маңызын дәлелдейді.
Бозоқ қаласынан табылған археологиялық олжалар – керамикалық және металл бұйымдар, монеталар, құралдар және құрылыс қалдықтары – қаладың ортағасырларда маңызды сауда, қолөнер және мәдени орталық болғанын дәлелдейді. Бұл табылған заттар қазақ мемлекеттілігінің ежелгі тарихын, сондай-ақ Ұлы Жібек жолы арқылығы экономикалық байланыстарды зерттеуге мүмкіндік береді. Бозоқ Астананың тарихи мұрасының ажырамас бөлігі ретінде зерттеушілер мен туристер үшін маңызды нысан болып қала береді.
Астана – тек саяси орталық қана емес, сонымен қатар ұлттық бірлік пен тәуелсіздіктің символы. 1998 жылы ресми астана болып бекітілгеннен кейін қала тез дамыды, бірақ оның тарихы ежелгі Бозоқ қаласынан басталып, қазіргі заманғы мегаполиске дейін жалғасады. Астана маңындағы тарихи орындар мен ескерткіштер қазақ халқының бай мәдени мұрасын және мемлекеттілігін паш етеді.
Қала аумағында және оның маңайында орналасқан ескерткіштер туристер үшін де, тарихшылар үшін де маңызды. Олар ежелгі дәуірден бастап қазіргі кезеңге дейінгі тарихи процестерді зерттеуге мүмкіндік береді.
Бозоқ қаласы қаласы ғана емес, Керей мен Жәнібек хандар ескерткіші, Кенесары Қасымұлына арналған монумент және басқа да археологиялық ескерткіштер қазақ халқының ұлы тарихын бейнелейді. Ақмола облысының мәдени-тарихи мұрасы туризмді дамытуға және ұлттық мақтанышты нығайтуға ықпал етеді.
Керей мен Жәнібек хандар ескерткіші
Астанадағы Тұңғыш Президент музейі ауласында орналасқан бұл ескерткіш Қазақ хандығының негізін қалаушылар Керей мен Жәнібек хандарға арналған. Ескерткіш қазақ мемлекеттілігінің бастауын бейнелейді және ұлттық тарихтың маңызды символы болып табылады.
Кенесары Қасымұлы ескерткіші
1837-1847 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстың көсемі Кенесары Қасымұлына арналған ескерткіш Астанада орналасқан. Кенесары – қазақ халқының тәуелсіздік үшін күресінің символы.
Ұлы Отан соғысы жауынгерлеріне арналған ескерткіш
1995 жылы Жеңістің 50 жылдығына орай Жеңіс даңғылында орнатылған бұл ескерткіш соғыстан оралмаған жауынгерлерді еске алуға арналған. Бұл – Астананың алғашқы заманауи ескерткіштерінің бірі.
Астанада ұлттық мәдениет пен тарихтың маңызды тұлғаларына арналған көптеген ескерткіштер бар. Абай Құнанбай, Бөгенбай батыр, Құрманғазы Сағырбай, Жамбыл Жабай, Әлия Молдағұлова және Бауыржан Момышұлына қойылған ескерткіштер қала сәулетіне ерекше сән береді.
Ханшайым мүсіні
1998 жылы Астананың алғашқы мерейтойына орай әйгілі мүсінші Даши Намдаковтың «Ханшайым» мүсіні орнатылды. Бұл мүсін ұлттық рухани құндылықтардың қорғаушысы ретінде бейнеленген және Астананың мәдени мұрасының бір бөлігі болып табылады.
Ақмола облысының археологиялық ескерткіштері
Астана маңындағы Ақмола облысында көптеген археологиялық ескерткіштер бар. Мәселен, мезолит дәуіріне жататын II Виноградовқа тұрағы, неолит дәуірінің Тельман, қола дәуірінің Бірлік, Граф және II Петровка сияқты орындар, сондай-ақ ерте темір дәуірінің Ақ-Тау қаласы, Новоникольск, Обалы, Қара-Оба қорғандары археологиялық зерттеулер нәтижесінде ашылған. Бұл ескерткіштер Ақмола өңірінің көне тарихынан сыр шертеді.
Жалпы Ақмола облысында 900-ден астам тарихи-мәдени ескерткіш бар. Әрі олардың көпшілігі мемлекет қорғауында. Бұл ескерткіштер экскурсиялық бағдарламаларда кеңінен қолданылады. Облыста Көкшетау, Бурабай, Зеренді, Қорғалжын және Ерейментау аудандарындағы тарихи және киелі орындар бойынша 80-ге жуық туристік маршрут әзірленген, оның ішінде 8 маршрут «Қасиетті Қазақстан» картасына енгізілген.
Ақмола облысының археологиялық және тарихи-мәдени ескерткіштері:
Ақмола облысы ежелгі дәуірлерден ортағасырларға дейінгі бай тарихи-мәдени мұраға ие. Бұл аймақта жүргізілген археологиялық зерттеулер мезолит, неолит, қола және темір дәуірлерінің, сондай-ақ түрік және ортағасырлық кезеңдердің маңызды ескерткіштерін ашты.
Мезолит және неолит дәуірлері
Мезолит дәуірінің ескерткіштері арасында II Виноградовқа тұрағы ерекше орын алады. Бұл кезеңде кремний мен кварциттен жасалған қима, пластина сияқты құралдар кеңінен қолданылған. Талдыөзен, Курома және 4-Вишневка тұрақтарының тұрғындары негізінен балық аулау және аң аулаумен айналысқан. Неолит дәуірінің маңызды ескерткіштеріне Х Тельман тұрағы, Атбасар және Есіл өзенінің төменгі ағысында қалыптасқан Сарғара мәдениеттері жатады. Ашель кезеңіне тән Вишневка, Ақтас, 2-Ангренсор және 7-Батпақ тұрақтары да осы аймақта анықталған.
Қола дәуірі
Қола дәуірінің ескерткіштері арасында Бірлік, Граф және II Петровка тұрақтары ерекше назар аударады. Бұл кезеңде Петров, Алакөл, Федоров және Сарғары мәдениеттері қалыптасып, аймақтың мәдени-тарихи дамуында маңызды рөл атқарған.
Темір дәуірі
Ерте темір дәуірінде Ақ-Тау қаласы, Новоникольск, Обалы және Қара-Оба қорғандары сияқты маңызды ескерткіштер пайда болды. Сақ дәуірінің «патшалық» кезеңіне жататын 50-ден астам қорған тарихи-мәдени мұраны байыта түседі. Темір дәуірінің елеулі ескерткіші – 2004 жылдан бастап зерттеліп, 2007 жылдан қалпына келтіріле бастаған «Ақ Ирий» қалашығы.
Түрік және ортағасырлық кезеңдер
Ақмола облысы түрік және ортағасырлық кезеңдерде Түрік, Батыс Түрік және Қыпшақ хандықтарының құрамында болды. Бозоқ қалашығы, Абылай хан алаңы, Бөгембай мен Қабанбай ескерткіштері, сондай-ақ Қошқарбай ғұрыптық кешені (Қыпшақ кезеңі), Ботағай (11-12 ғ.) және Киікбай батыр (17-18 ғ.) кесенелерінің қирандылары осы кезеңдердің куәсі. Алайда, түрік кезеңі ескерткіштері жеткілікті зерттелмеген, ал ортағасырлық мұралардың басым бөлігі сақталмаған.
Ақмола облысының археологиялық және тарихи-мәдени ескерткіштері ежелгі дәуірлерден ортағасырларға дейінгі бай тарихты бейнелейді. Бұл мұраны сақтау және тереңірек зерттеу аймақтың мәдени-тарихи маңызын арттыра түседі. Алдағы уақытта түрік және ортағасырлық кезеңдердің ескерткіштеріне бағытталған зерттеулер тарихтың жаңа қырларын ашуы мүмкін.
