Астана (бұрынғы Ақмола) қаласы – қазақ тарихындағы ерекше мәнге ие мекен. Бұл өңірді болашақта елдің саяси-әкімшілік орталығына айналатынын көрегендікпен болжаған тарихи тұлғалар аз болмаған.
Сондай тұлғалардың бірі, поляк ұлт-азаттық қозғалысына қатысып, революциялық әрекеті үшін Сібірге жер аударылған Адольф Янушкевич 1843-1848 жылдары Қазақ даласында айдауда болды. Ол 1843 жылдың маусым айында алғаш рет қазақ сахарасына сапар шегіп, осы өлкеге ерекше ықыласпен қарай бастайды. Мұндай сапарлар уақыт өте келе оның өмірінің ажырамас бөлігіне айналады.
1846 жылы шекаралық бастық генерал Вишневский басқарған экспедиция құрамында Янушкевич Омбыдан шығып, терістіктен күнгейге дейінгі кең жазиралы қазақ жерін аралайды. Сол сапар барысында ол қазақ даласының географиялық кіндігі – Қараөткел екенін дәл аңғарады.
Адольф Янушкевичтің Ақмола (қазіргі Астана) туралы көреген пікірі – қазақ тарихы үшін аса маңызды, бірнеше қырынан бағалауға болатын тарихи дерек.
1848 жылдың 31 мамырында Аягөз қаласынан туған інісіне жолдаған хатында ол қазақ даласының болашағына қатысты ой-пікірлерімен бөліседі. Аягөз туралы қысқаша сипаттап өткеннен кейін, Янушкевич былай деп жазады:
«Ақмола – бүкіл қазақ даласының болашақ астанасы».
Ол сол кезеңдегі елді мекендердің қарқынды дамуын айтып, бұл құбылысты Солтүстік Америкадағы жаңа қоныстардың пайда болу үрдісімен салыстырады: «Бұл кең далада, меніңше, тек Солтүстік Америка Құрама Штаттарына тән ерекше құбылысты байқауға болады. Халқы тығыз орналасқан Ескі Еуропада кездесе бермейтін бұл көрініс – жаңа елді мекендердің саңырауқұлақтай қаптап өсуі. Ақтау, Атбасар, Көкпекті, Құсмұрын – бұлардың бәрі менің көз алдымда пайда болған тіршілік ошақтары».
Осыдан 150 жылдан астам уақыт бұрын айтылған сөздің кезінде Ақмола – шағын бекініс қана болатын. Оның осындай мардымсыз деңгейден ел ордасына айналатынын болжау – ерекше тарихи көрегендік деп тануға болады. Ал Янушкевичтің Қазақстанға отарлық мақсатпен емес, айдау жазасымен келген адам екеніне қарамастан, ол қазақ қоғамына, даласына, табиғатына ерекше ілтипатпен қарап, халқының тарихы мен болашағына шынайы қызығушылық танытты. Оның бұл көзқарасы сол дәуірдегі империялық өкілдер арасында сирек ұшырасатын құбылыс еді.
Бұл пікір Астананың кейінгі саяси, экономикалық және мәдени дамуына сай келіп, нақты өмірмен дәлелденді. Сондықтан Янушкевичтің сөзі – тарихи болжам емес, шынайы стратегиялық пайым ретінде бағаланады.
Шынында да Адольф Янушкевичтің бұл пікірі – Ақмоланың болашақта астанаға айналатынын алғашқылардың бірі болып дәл болжаған көреген көзқарастың жарқын мысалы. Бұл кейінгі ұрпақ үшін елдік санаға серпін беретін, отаншылдық рухты күшейтетін тарихи естелік. Ол өзге жұрт өкілі бола тұра, қазақ жерінің болашағына сенген.
Әйгілі орыс саяхатшысы, этнограф, фольклорист және публицист Григорий Николаевич Потанин (1835-1920) – қазақ халқының үлкен досы. Ұлт тарихы мен мәдениетіне өлшеусіз үлес қосқан Потаниннің атасы Илия Абылай ханмен хат алысып тұрған ірі мал саудагері болатын. Ал әкесі Николай географияны, әскери тарих пен ішкі саясатты ерекше білетін сауатты адам болған. Ол Шыңғыс Уәлихановпен тамыр болса, Григорий мен Шоқанның достығы аңызға айналды.
Григорий Николаевич Потаниннің Қараөткел (қазіргі Астана) туралы ойы – қазақ ұлтшылдығы мен Алаш идеясының дамуына ерекше серпін берген тарихи көзқарас. Оның бұл пікірінің қазақ тарихындағы маңызы зор әрі көпқырлы.
Г. Потанин: «Қазақты автономия қылсақ, Қараөткел Алаштың ортасы» – деп нақты пікір білдіреді.
Бұл — тек географиялық таңдау емес, саяси болашақты болжау. Потанин қазақ даласындағы бірлік пен ұлттың өркениеттік дамуында Қараөткелдің (Ақмола, кейінгі Астана) стратегиялық орталыққа айналатынын дөп басқан. Бұл көзқарас кейін Алаш арыстарының ұлтқа астана іздеуде осы мекенге ден қоюына себеп болды.
«Сонда (Қараөткелде) университет салып, қазақтың ұлын, қызын оқытсақ...» деген сөз Потаниннің ағартушылық ұстанымын көрсетеді. Ол тек автономия идеясы емес, сол автономияның өркениетті жолмен дамуын көздейді. Бұл – Алаш қозғалысының басты идеяларымен үндес.
Оның ұсынысы бойынша, болашақ астана – тек әкімшілік орталық емес, білім мен ғылым ордасы болуы тиіс. Бұл — бүгінгі Астананың университеттер мен академиялық мекемелер шоғырына айналғанымен тығыз байланысты идеялық негіз.
«Қозы Көрпеш – Баянды шығарған, Шоқан, Абай, Ахмет, Міржақыпты тапқан қазақтың кім екенін Еуропа сонда білер-ау» – деген сөзі қазақтың бай фольклоры мен ұлы тұлғаларын насихаттауға шақырады.
Бұл – отарлық түсінікке қарсы қойылған ұлттық мәдениет пен ғылымның күшін мойындату талпынысы. Потанин қазақты еуропалық өркениетке тәуелді емес, керісінше, мәдениеті бай, рухани терең халық ретінде көрсетуге тырысады.
Григорий Потанин Алаш зиялылары үшін еуропалық өркениет пен Шығыс руханиятын ұштастырған рухани тұлға болды. Оның пікірі мен өмірлік ұстанымдарын Алаш қайраткерлері үлкен құрметпен қабылдады, тіпті үлгі тұтты. Олар Қараөткелді ұлттық астана етуде Потаниннің сөзін негізге алған.
Григорий Потаниннің: «Қазақ автономиясы құрылса, Қараөткел оның орталығы болуға тиіс» деген пікірі кейін жиі Әлихан Бөкейханның сөзі деп қате танылып жүргені рас.
Алайда, шын мәнінде, бұл көзқарасты Ә. Бөкейхан Потаниннің сөзі ретінде 1915 жылы «Қазақ» газетінде шыққан «Григорий Николаевич Потанин» атты мақаласында жазып қалдырған. Бұл — тарихи әділет үшін маңызды дерек.
Мұндағы маңыз – Әлихан бұл пікірді өзі де шын көңілімен қолдады, әрі оны ұлттық болашақпен байланыстыра алды. Ақмола – Әлихан көкірегінде де ел астанасы болуға лайық мекен ретінде қалыптасты.
Республика астанасын қазақ даласының дәл ортасына көшіру идеясы
1920 жылдары совет үкіметі Қазақ автономиялық республикасының астанасын Орынбордан көшіру туралы мәселе көтергенде Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш зиялылары:
Ел астанасы – қазақтың дәл ортасында болуы керек деп есептеді;
Бұл – ұлт бірлігін сақтау, әкімшілік басқаруды жеңілдету және рухани орталық қалыптастыру деген үш стратегиялық мақсатқа негізделген;
Осы кезде Алаш идеясының жалғастырушылары – Смағұл Сәдуақасов, Әбдірахман Байділдин сынды жас қайраткерлер бұрынғы Ақмоланы (Қараөткелді) болашақ астана ету идеясын ұсынды. Бұл сөзсіз Алаш ұстанымының сабақтастығын көрсетеді.
Даланың саяси әрі діни жетекшісінің Ақмолаға көзқарасы тек географиялық тұрғыдан емес, ұлттық ұйысудың символы ретінде де маңызды болды. Ол:
Қараөткелді қазақ даласының кіндік мекені ретінде қарастырды;
Мұнда ұлттық университет, мәдени орталықтар салуды армандады;
Ақмола – отарлық шекарадан тыс, еркін болмысты аймақ ретінде көрінді.
Сондықтан Астана – жай ғана қала емес, Алаш идеясының жүзеге асқан кеңістігі.
Қаныш Сәтбаевтай ұлы ғалымның ғылыми-техникалық жетістіктері мен ұйымдастырушылық қабілетінен бөлек, оның стратегиялық саяси-географиялық ойлары да терең болатын. Осы орайда бір маңызды дерек – Қаныш Сәтбаевтың 1948 жылы-ақ Ақмола өңірін болашақ елорда ретінде ұсынғанын айтуға болады.
Иә, бүгінгі Астана – Еуразия төріндегі көрікті қала, елдің жүрегі. Оның дәл осы жерде орналасуы кездейсоқ шешім емес. Бұл — көреген ғұлама Сәтбаевтың тарихи-геосаяси болжамының жүзеге асуы. Ел ортасын әкімшілік, экономикалық және рухани басқару өзегіне айналдыру туралы идеяны Қаныш Сәтбаев ғылыми негізде тұжырымдады. Оның бұл ұсынысы Тәуелсіздік дәуірінде нақты жүзеге асып, ақиқатқа айналды.
Классик жазушы Оралхан Бөкейдің 1990-жылдар басындағы Ақмола туралы жазбалары — елорданың тағдырын айқындаған көреген пікірлердің бірі. Оның бұл тақырыптағы жазбаларына зер сала отырып, Ақмоланың болашақ астана ретіндегі рухани және саяси мәні туралы ойларын былайша тұжырымдауға болады.
Оралхан Бөкей 1992 жылы 17 шілдеде «Қазақ әдебиеті» газетінде жариялаған «Президенттің бір аптасы» атты очерк-эссесінде Нұрсұлтан Назарбаевтың сапарын баяндап қана қоймай, сол жолсапардағы Сарыарқа мен Ақмоланың киелі мағынасына терең тоқталады. Онда ол: «Президент аруақты жер Сарыарқаға арнайы бұрылып, ата-жұртқа тәу еткені, батырлар бас қосқан жерге табанын тигізіп, рухани қуат, медет алғаны еді», – деп жаза отырып, Ақмоланы жай ғана әкімшілік аймақ емес, ел рухының ордасы ретінде сипаттайды. Оның бұл пікірі – астананы көшіру мәселесінің тек геосаяси емес, ұлттық символдық астары бар екенін көрсетеді.
1992 жылғы 18 қыркүйекте «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған «Астананы Ақмолаға көшірсек» атты мақаланың жарық көруі – Оралхан Бөкейдің ел тағдырын болжаудағы көрегендігін көрсетеді. Бұл мақала арқылы ол сол кезеңде енді ғана көтеріліп келе жатқан елорданы көшіру идеясына қолдау білдіріп қана қоймай, нақты ұсыныс жасаған тұлға ретінде танылды.
Бұл – ақын-жазушының елдік мүддеге үн қосып, шығармашылықтың ғана емес, азаматтықтың биігінен сөз сөйлегенін дәлелдейді.
«Президенттің бір аптасы» очеркінің соңында жазушы: «Құдай-ау, бізді де әлем тани бастаған, әлем мойындай бастаған, егеменді ел болдық-ау, ұзағынан сүйіндірсін деп тіледік», – деп тебірене жазды.
Бұл – 1990-ншы жылдардағы ұлттың үмітін, егемендікке жаңа қадам басқан халықтың сенімін танытатын қуатты сөздер. Ақмоланы астана ету – осы ұлттық оптимизм мен тарихи әділетті қалпына келтіру жолындағы қадам ретінде көрінді.
Нұрсұлтан Назарбаевтың Астананы көшіру жөніндегі тарихи шешімі — тәуелсіз Қазақстанның алғашқы стратегиялық және символдық маңызы зор қадамдарының бірі болды. Бұл бастама елдің геосаяси жағдайын, ұлттық қауіпсіздігін, әлеуметтік-экономикалық даму үдерісін терең сараптаудан туған шешім еді. Назарбаев бұл идеяны алғаш 1992 жылы көтерді, ал 1994 жылы нақты ұсыныс ретінде ұсынды, кейін 1997 жылы іске асырды.
1992 жылы Ақмолаға сапары барысында ол Есілдің бойында тұрып, қала мен табиғат үйлесімін тамашалай отырып, болашақ астананың бейнесін елестеткенін былай еске алады:
«1992 жылы, Қазақстанның президенттігіне бүкіл халық болып сайланғаннан кейін мен Ақмолаға келдім. Есілден көлденең тартылған ескі көпірдің ортасында тұрып, өзенге қарадым. Маған қаланың ортасында ағып жатқан өзен болса, қашанда сол ұнайтын. Өзен қалаға ерекше бір көрік береді, мәртебесін көтереді…»
Назарбаев өз сөзінде әлем астаналарының көпшілігі өзен бойында орналасқанын атап өтеді — Лондон (Темзада), Париж (Сенада), Мәскеу мен Санкт-Петербург те өзендер жағасында салынған. Бұл тұрғыда Ақмоланың табиғи орналасуы да, геосаяси маңызы да ерекше болған.
Сонымен қатар ол Ақмоланың географиялық орналасуына айрықша мән берді:
«Ақмола — Қазақстанның ғана емес, бүкіл Еуразия кеңістігінің дәл орталығында орналасқан», – деп жазды Н. Назарбаев.
Бұл – елдің біртұтастығын сақтауға, өңіраралық теңдікті қамтамасыз етуге бағытталған шешімнің басты дәйектерінің бірі болды.
1994 жылғы 6 шілдеде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі мен Министрлер Кабинеті астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы қаулы қабылдады. Бұл шешім – егемен елдің дамуын жаңа деңгейге көтерген батыл әрі болашаққа бағытталған стратегиялық қадам еді.
1997 жылғы 20 қазанда ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы деп жариялау туралы» Жарлығы шықты. Ал 1998 жылдан бастап Ақмола ресми түрде жаңа астана ретінде қызметін бастады. Кейін қала атауы Астана деп өзгертіліп, Қазақстанның даму символына айналды.
