Баланы бесікке бөлеу – әлемнің көптеген халықтарына, соның ішінде қазақ халқына тән үрдіс. Климаттық, қоғамдық құрылысына т.б. факторларға байланысты бесіктің жасалатын материалы, пішіні, құрылысы әр түрлі болуы мүмкін. Қоғамдық құрылысына қатысты жағын тарқата айтқанда, көшпелі өмір салтын ұстанатын жұрттардың бесігі талдан иіліп, кішірек болса, отырықшы жұрттардың бесігінің сүйегі ауыр, көлемдірек келеді. Бесіктің көлемі шағын, талдан иілген болуы оның атқа өңгеріп алып жүруге қолайлылығын қамтамасыз етеді.
Бесік – қай халықтар болмасын, киелі зат болып есептеледі. Бос құндақталған балаға қарағанда бесікке бөленген баланың ұйқысы тыныш, бойы жылы, тәні таза болады. Қазақ халқы көшпелі тұрмыс барысында ғасырлар бойы тал бесікті пайдаланып, ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп келген. Қазіргі күні де бесік қолданыста жүр. Дегенмен, қазіргі таңда қазақтың қасиетті тал бесігі көптеген әулеттерде қолданыста болғанымен, оның заманмен үйлесімсіздігі туралы өзгеше пікірлер мен кереғар көзқарастар да кездесіп қалады.
«Бесік» деген сөздің өзі аталған мүліктің негізінен бес ағаштан дайындалатындығынан шықса керек. Бесікке қатысты сөздік қолданыстардың әрбірінде қазақ халқының үлкен философиялық мәнді ұғымдары жатыр. Атап айтқанда «туған жер – алтын бесік», «ана бір қолымен бесікті, екінші қолымен әлемді тербетеді», «есік көргенді емес, бесік көргенді ал», «ел болам десең, бесігіңді түзе», «бесіктен белі шықпай жатып», «тал бесіктен жер бесікке дейін» т.б. мақал-мәтелдер мен тіркестердің мәнін халқымыз ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып келе жатыр.
Қазақ халқының ежелгі замандардан бері қолданып, пайдаланып келген тұрмыстық бұйымының бірі ретінде бесіктің орны әрдайым ерекше. Бесік – өмірге келген шақалақтың қарақұлақтанып, айналаны танып-білуіне шейінгі ұйықтап демалатын төсегі. Өмірге келген баланы бірнеше күннен кейін бесікке салады. Қазақ халқында «баланы бесікке салу» – қуанышты да жауапты рәсім болып саналады. Өмірге келген бала бірнеше күн анасының баурында ұйықтап, жөргекке құндақталып ұйықтатылып, қоректендіріледі. Бұл кезеңде баланың үлкен-кіші дәреті жөргекті үнемі былғайтындықтан, сәбидің денесі үшін де, оны құрғатып, бағып-күтіп, тамақтандыратын анасы үшін де оңай болмайдық Сол себепті де баланың мазасы кетіп жыламауын, тоңбауын, ыстықтамауын, тағы басқа да жағдайларын ескере отырып, бесіктің гигиеналық, уақытты үнемдеу, қауіпсіздік және т.б. тұрғысында пайдалы екендігін білетін ата-анасы шақалақ нәрестені бесікке салу рәсіміне дайындалатын болған.
Кейбір өңірлерде қызы тұңғышын босанғанда төркін жұрты артынан бесік жасаулап апаратын дәстүр бар. Қазіргі күні осы дәстүр Қазақстанның көп өңірлеріне тарап келе жатқандығы байқалады. Қазақтың ежелгі «бесік тойы» да заман ағымына қарай түрленіп, жаңа сипатқа еніп келеді. Бұл бесіктің түркі халықтарының, оның ішінде қазақ үшін ешқашан өз маңызын жоймайтындығын көрсетсе керек.
Бала өмірге келгеннен соң бірер аптадан соң өтетін бұл жауапты рәсімге тек әйелдер мен оларға еріп келіп «тышты ма» жеуге жиналатын ұсақ бала-шаға ғана қатысатын болған. Бірақ бесікке салуда міндетті түрде тек әйелдер ғана қатысады деген қатаң орындалатын салт жоқ. Кейбір жағдайларда, егерде үй иелерінің әдейілеп қалауымен өтініш жасаса, немесе бұған дейін бала тоқтамай жүрген отбасы болса, жасы үлкен ер адамды да қатыстырып, бесікке салдыратын жағдайлар болады. Мұндайда бесікке салудың негізгі рәсімдерін сыйлы ақсақал немесе ел ағасы орындап, «тыштыманы» таратады.
Бесік ағашты дайындау әкенің міндеті болса, матадан тігілетін жабдықтарын дайындау – әженің немесе анасының мойнындағы міндетті шаруа болған. Бесіктің жабдығын дайындау – қазақ әлемінің әр түкпірінде әрқилы ерекшелікке ие. Кейбір өңірлерде бесікті баланың нағашы жұрты әзірлеп әкеледі. Баланы бесікке салардан бір күн бұрын көрші-қолаң, алыс-жуықтағы тиісті адамдарды арнайы адам жіберіп шақыратын, осы бір қуанышты күн үшін арнайы дастарқан дайындалатын дәстүр бар. Баланы бесікке салу рәсіміне келуге тиіс адамдарға арнайы шақыртып алған соң ғана негізгі бөлігі басталады. Бесікке салуға келген адамдар да өздерінің шашуларын, көрімдіктерін ала келуге тиіс.
Рәсімге шақырылған адамдар толық жиналып болған соң ортаға бесіктің ағашы (түрлі ағаштан қиюластырып жасалған) келтіріледі. Үй иесінің рұқсат-нитетінен соң, отырған әйелдер арасынан, ашық демократиялық түрде баланы бесікке салатын адамды өзара ортақ түрде ұсынып, ол адамның және өзге де үміткерлерге таныстыра отырып, рәсімді бастайды. Қазақ ырымында баланы бесікке салатын әйел заты негізінен көп балалы, жасы егделеген ақ самайлы әжелер болып келеді. Бұл жағдайдың мәнісі: «Бесікке салынған жас сәби осы кісі сияқты өсіп-өніп, ұрпағы мол болсын, ұзақ жасасын», - деген ниеттен туындаған. Немесе, елге белгілі өнер адамдары, қолында билігі бар тұлғалар да баланы бесікке салуы мүмкін. Бесікке салу жолы көбінесе ауылдағы ұлын ұяға, қызын қияға қондырған, өнегелі әжелерге, әйелдерге тапсырылады. Бір-екі келіншек бесікті түбек, шүмек, құс төсек, жастық, жөргек, қолбау, тізебау, тізе жастық, екі тартпасы сияқты бесікке тән керек-жарақтармен жақсылап жабдықтайды. Киізден жасалатын түбектің түбіне күл салып қоятын болған. Күл салудың оның бір себебі бесікті тербеткенде нәрестенің зәрі шайқатылмау үшін, ал екіншісі оның күлге төгіліп, жылы бу шығарып тұруы үшін жасалған тапқырлық. Шүмекті қойдың асықты жілігінен жасаған, ол айрықша аппақ болу үшін сүтке қайнатылған.
Бесікке салатын адам оны өзіне бейімдеп алған соң алдымен, бесікті отпен аластап алады. Сіріңке отымен аластауға болады немесе кейбір өңірлерде аршамен немесе адыраспанмен де аластайтын жағдайлар кездеседі. Бесіктің қажетті бау-шуларды, маталар мен өзге де заттар күні-бұрын толықтай әзірленеді. Бесік жабдықтарын біршама төсеп алған соң, «тыштырма» немесе «тышты ма?» рәсімін жасайды. Яғни, бесіктің түбек салынатын тесігінен өткізіп, аналарына ере келген балаларға тәтті үлестіріп беру осылай аталады. Бесікке салатын адамға үй иелері берген уыс-уыс кәмпит-тәттілерді үлестірер алдында бесікке салушы мынадай дәстүрлі моментке келеді. Ол былай деп дауыстайды:
- Тышты ма? Тышты ма?
Отырғандардың барлығы сол кезде, әсіресе, осы рәсімді сарыла күтіп жүрген балалар сол кезде:
- Тышты, тышты! - деп шулайды. Осылайша, үйде отырғандар кезек-кезегімен бесіктің тесігінен өткен «тыштыма» атты кондитерлік тағамдарды қос қолын төсеп, алуы, кәмпитті алуы тиіс. Бұл дәмді тек балалар ғана емес, ырым еткен үлкендер де алады. Қазақ ұғымында мынадай салт бар: «Бүгін осы отбасында тыштыма жесе, ертең өзінің үйінде де осы рәсім өтеді». Баланы бесікке салғандағы алқа-қотан отырып жасалатын тамаша «тыштыманың» бұл айтылғандардан өзге, біздің есте ұстауға тиіс тұрғысындағы негізгі мәні – дүниеге келген сәбидің болашақ достары – балаларға беріп жатқан алғашқы сыйлығы болса, екінші жағынан «осы бала болашақта бай болсын, бағлан болсын, еліне елеулі, халқына қалаулы болсын, тірлікте тапқан-жиғанын қажетіне қарай таратып жеберін кеңпейілді жан болсын» деген ниеттен шықса керек. Әрі бұл рәсімнің өзінше әзіл-күлкі тудырарлық сипаты да бар.
«Тышты ма» рәсімін жүргізіп аяқтаған соң бұған дейін шомылдырып, емізіп бесікке салуға дайындап қойған құндақтағы нәрестені алып келеді. Нәрестенің шошынып қалмауы үшін, жағымды үнмен еркелете айналып-үйіріліп отырып бесікке бөлеуді бастайды. Баланың құйрығына несеп тиіп ойып тастамасын деп, қойдың құйрық майымен сылап, жақсылап сіңіріп жағады. Баланың жөргегіне қыстың күні болса, жылы жатсын деп ертеде қойдың жабағы жүнін төсейді. Қазіргі күні қойдың жабағысын ғана салынсын деген ұстаным жоқ, қазақ аналар алуан түрлі заманауи, мақта мата талшықтары бар маталар мен шүберектерді пайдаланып жүр. Екі аяғының ортасы бір-біріне тиіп қалған себепті олар қажалып жылап қалмасын деп, башпайлары мен жіліншіктеріне мақта салып, оныңсыртын жұқа матамен орайды. «Аспандағы торғайдың көлеңкесі түскенде де Еңбегінен суық келмесін деп арнайы шүберекпен орап, қымтай жабады да, қолын осы шүберекке аса қаттылау емес жағдайда сәбиді жауып құндақтайды. Шүмегін баланың жыныстық ерекшелігіне қарай пайдаланып орнатады. Алдымен аяқбау, сосын қолбауды жайымен ғана тартып, бекітіп, баланы әлдилеп ұйықтатады. Ежелден бері келе жатқан діни наным-сенім бойынша бесікке баланы бөлеп болған соң бесіктің үстіне, баланы әруақтар желеп-жебеп қорғап жүрсін деген оймен, ата-бабадан қалған сырт киім, ел тізгінін ұстар азамат болсын деп, аттың жүген-шылбырын, ел арасында айбынды болсын деп, қамшы қояды. Бесіктің басына аюдың, қасқырдың тұяғы сияқты заттарды да ілуі мүмкін.
Қайсыбір өңірлерде бесіктің үстіне қадірлі, таза деп саналатын жеті түрлі заттарды іліп, жабады. Осыдан кейін «шағын көрініс» іспетті жағдай өтеді. Яғни баланы бесікке салған әже мұны орындайды. Бесіктің үстіне мініп алып, қолына қамшы ұстап, атпен шапқандай болып көрініс көрсетеді. Отырғандар: «Әже, қайда барасыз?» - деп сұрайды. Сонда, әжей оларға былай деп жауап береді: «Меккеге барамыз», «Астанаға барамыз!», «Байдың аулына барамыз», «Жеті қат аспанға, Күн астындағы Күнікей қыздың аулына қыз айттырып барамыз!» тағы сол сияқты сан түрлі қызықты жауаптар қайтарады. Осылайша қазақтың нәрестені бесікке салу рәсімі толып жатқан ойын-күлкі, тамашамен аяқталады. Бесікке жабылған таза маталарды үй иесі қатысып отырғандарға, олардың әрқайсысының өз-өздерінің орнына қарай үлестіріп, сыйға тартады. Бұдан соң жас аналар қосылып «Бесік жырын» айтады.
Қазақ халқында бесікке қатысты, баяғыдан келе жатқан көптеген ырымдар мен тыйымдар бар екендігі белгілі. Бесікке қатысты тыйымдар мен ырымдардың кейбірі мынадай болып келеді:
- Бос тұрған бесікті тербетуге, таянуға болмайды. Мұның мәнісі – баласы өліп қалуы мүмкін немесе бала болмауы мүмкін деген наным.
- Бесікті сатуға болмайды. Бесікті саудаламайды. Айтқан бағасына сатып алу керек. Бесікті істейтін шебер болмаса, үйде тұрған мүлікті сату – қазақ ұғымына жат әдет. Бесікті қажет етуші адамға соңынан қайтарып беретіндіг жөніндегі келісіммен береді. Ал баласын бесікке бөлеп, бесіктен шығарған адам өзі біліп ақысы ретінде сый ұсынуы тиіс.
- Кез келген адамға беруге болмайды. Бесікті туыс-туған, жақсы сыйласқан ауылдас-көрші т.б. жақын көрген адамдар болмаса, кез келген адамға беріп жіберу – жаман ырым болып саналған.
- Бесік киелі мүлік болғандықтан, оны аяқ астына тастауға болмайды. Бесік атадан балаға мирас болып келе жатқан киелі зат болғандықтан, оны қадірлеп, биікке іліп қойып құрметтеу қажет.
- Бесіктің өзін отпен аластап қояды. Ежелгі қазақтар отқа табынған. От – тазарудың, тазартудың нышаны болып саналғандықтан, бесікті отпен аластау арқылы ондағы жаман энергияны, сондай-ақ зиянды жәндіктер мен құрт-құмырсқаны да жолатпау мақсаты жүзеге асырылады.
- Бос бесікті еш уақытта жабусыз қалдыруға болмайды. Бос бесіктің үстіне ақ мата жауып қояды. Тым болмағанда ұршығына орамал байлап қою қажет. Мұның мәнісі – жоғарыда аталғанындай, зиянкес жәндіктер мен құрт-құмырсқалар бесіктің ішіне кіріп кетпеуден және бесіктің сұқ көздерден аулақ ұстауды қолай көргендіктен болмақ.
- Бесіктің теріс жағына отыруға болмайды. Бесіктің сол жағынан яғни жылқыға балап айтқанда мінер жағынан келіп отырады. Теріс жағынан келіп отыру – жаман ырымға баланады.
- Бесік жасайтын шеберлерге қатысты тыйым – олардан ынсапты болу талап етіледі. Бесіктің бағасын тым артық көтеруге болмайды, төккен тердің құнына пара-пар деп көрілген бағаны сұрауы тиіс.
Ауылдың ана-әжелерінің қатысуымен баланы Бесікке салу рәсімі өтілген соң, анасы баласын әрі қарай күнделікті бесікке бөлеп, әбден дағдыландырып үйретеді. Баланы бесікке бөлеген кезде оның назары анасына түседі. Алыстаса, ұйқыға батқанған дейін шырылдап жылауы мүмкін. Міне осы кезде ана тілінің, қазақ тілінде айтылатын бесік жырының қажеттілігі әбден туындайды. Бесік жырын әуендете отырып, баланың бесігін тербеткен кезде, ол тез ұйықтайтын болады. Әрі өзінің ана тілі туралы жырында:
«Сүйемін туған тілді – анам тілін,
Бесікте жатқанымда берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутымнан,
Құлағыма сіңірген таныс үнім», -
деп қазақтың әйгілі ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров жырлағанындай, болашақ азаматтың құлағына ана тілінің әуезі бала кезінен-ақ сіңіріле беруі керек. Сонда ғана ол өз ұлтын өгейсітпейтін, нағыз патриот азамат болып қалыптаспақ. Бесікке бөлеген кезде айтатын бесік жырының өзі мазмұны мен идеясы жағынан бірнеше бөлікке бөлінеді. Бесікке саларда шашамен мынадай жырлар әдетте көбірек айтылып келе жатыр:
Әй-әй бөпем, әй бөпем,
Ән тыңдашы жан бөпем.
Әлди, әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат, бөпем!
Жылама, бөпем, жылама,
Бесікті аластау кезінде де айтылатын арнайы жыр шумақтары қазақ фольклорында баршылық. Алтай өңірінің қазақтары әдетте бесікті аршамен аластап жатады.
Алас, алас, баладан алас,
Иесі келді, пәлесі көш!
Алас, алас, бәледен алас, -
Деп бесіктің ішін, сыртын үш айналдырып, аластап шығады. Осы әрекетті жасаған кезде баланың ұйқысы тыныш, пәле-қаладан аулақ болады деген сенімді серік еткен қазақ халқы ғасырлар бойы қолданумен келеді.
Аластау – тазарту ұғымы.
Аластау сонау ықылым замандардан бері келе жатқан ғұрып. Жаңадан отау құрып үй болған жас отаудың екі босағасын, өмірге келген жас сәбидің бесігін, отбасын құрған екі жастың төсек-орнын, отпен, қамшымен, қыраннның қанатымен т.б. аластап, кездейсоқ қатер ұшық пен сұғанақ тіл-көзден, жалпы алғанда жаман энергиядан тазарту, сақтану амалдары ертеден бар. Сонымен қатар жаңадан алып кигелі, тұтынғалы жатқан затты немесе түрлі бұйымдарды да міндетті түрде отпен аластайтын ғұрып ежелден бері бар. Бұл аталған әрекеттердің барлығы да сол нысандардағы кері энергетиканың күшін кері қайтару, олардың абайсызда еніп кетуінен сақтау, жолатпау, олардан барынша қашық болудың амалын жасау тұрғысындағы наным-сенімдерденен шыққан. Аурасы нәзік, иммунитеті әлсіз орындарды, денені иектеген пәле-жала, ауру-сырқат, жын-шайтан, тіл-көз болса кетсін деген наным-сеніммен жасалады. Аластау ғұрпы от тұтатып онымен бесікті, босағаны тағы басқа жерлерді аралата дұғалап, «алас, алас, ауру-сырқаудан алас», «тіл мен көзден алас» деген сияқты жалбарыну, тілек сөздермен жасалады. Мұны әдетте көпті көрген, әрненің жөнін білетін, ескілік ем-домнан да өзіндік хабары бар аналар, ақ жаулықты әжелер атқарады. Аластау рәсімі – сонымен бірге тазалық пен амандықтың да кепілі ретінде қолданылады.
Баланы бесікке баптап бөлеп болып, тербетіп ұйықтату үстінде айтылатын өлең шумағы шамамен мынадай болады:
Әлди-әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікте жат бөпем!
Жылама, бөпем жылама,
Жілік шағып берейін.
Байқұтанның құйрығын,
Жіпке тағып берейін.
Мұндағы «байқұтанның құйрығын жіпке тағып берейін» деген сөздің өзі бағзыдан келе жатқан өте көне ұғым болса керек. Бірақ бұл өлең кішкентай балалардың жаттап алуына қолайлы болуымен ерекшеленеді. Қазақ баласы осылайша өзінің келешек ұрпағын кішкентай кезінен ізгілікке, қарапайымдылыққа тәрбиелеген:
Әлди-әлди, аппағым,
Қойдың жүні қалпағым,
Жұртқа жаман болса да,
Өзім үшін аппағым!
Бұл да адамгершіліктің тұнып тұрған көрнекілігі. «Кірпі баласын жұмсағым, қарға баласын аппағым» дегендей, әркімнің өз баласы – өзіне ыстық. Анасы осыны әндете айту арқылы баласын ұйықтатады. Ұйқыға бірте-бірте батып бара жатқан сәбидің құлағында Абай өлеңінің балаларға арналған өлеңдерін ұсынса да әбден болады деп санағандықтан, мұндай жырлардың қаншамасы қазақтың бесіктегі сәбилерін әлдилеп келе жатыр.
Бесік жырында қазақ халқының ертеден бері өз ұрпағын болашақта осындай адам ретінде көрсем деген асыл арманы жатыр. Мұндай жырлар – өз дәуірінде қандай кәсіп немесе лауазым иелері ел ішінде беделді болғанынан анық хабар береді.
Қолымыздан іс алып
Мойыныңа күш алып
Бізді бағар ма екенсің?
...Жаудан жылқы айырып
Жігіт болар ма екенсің?
...Ақыры жауға тиісіп
Батыр болар ма екенсің?
...Түрлі ою ойысып
Шебер болар ма екенсің?
...Сөйлегенде сөз бермей
Шешен болар ма екенсің?
...Төрт құбылаң тең келген
Төре болар ма екенсің?
Атам заманнан бері қолданыста келе жатқан киелі мүлік бесіктің пайдалы тұстары туралы айтып жеткізіп, бүгінгі жас ата-аналарға айтып, түсіндірудің маңызы өте зор болмақ. Қазірде баласын тал бесікке бөлейтін ата-аналар саны біршама аз болуы мүмкін деп жоғарыда айтқан болатынбыз. Тіпті қазақ әлеміндегі көптеген адамдар: «Бесікке бөлеу жас балаға, оның физиологиялық өсіміне өте зиян, оны пайдаланғаннан болып, қазақ халқы аса зиян шегіп отыр», - деп босқа шаршап, өзге тілдің сойылын соғып жүрген адамдардыкі – өз ұлтының салт-дәстүрінен, тарихынан хабары жоқтықтың салдары, бұл – ұлттық құндылықтарды шетқақпайлап, ұмыттыруға бағытталған жатбауыр идеологияның сұрқиялық көзқарасы дегеннен басқа не деуге болады?
Кеңестiк дәуiрде мединституттың оқытушылары шәкірттеріне бесіктің пайдасын, жақсылық жақтарын әдейі нашар жағынан көрсетіп оқытатын арнайы тапсырма болған делінеді. Бесіктің бала ағзасына пайдасы ұшан-теңіз екендігін дәлелдеген отандық ғалымдар оның мынадай жғымды сипаттарын айқындаған:
Біріншіден – қол-аяғын ербеңдетіп бос жатқан сәбидің ұйқысы тыныш болмайды. Ұйқысы қанбаған баланың зердесі толық жетілмейді. Яғни, қолын таңып, бесікк бөлеу – тыныш ұйықтаудың кепілі.
Екіншіден – баланың мазасыздығы ананың психологиясына әсер етедi. Бұндай жайсыздық сүт арқылы сәбиге беріледі. Сондықтан бесікке жатпаған бала болашақта сабырсыздау болады. Бұл психологиялық тұрғыдағы ерекшелік болғандықтан, аталған сипаттың дұрыстығына күмәнмен де қарауға болады.
Үшіншіден – баланы бесiктен шешкен кезде сәби керiлiп-созылып, рахаттанады. Денесінің әртүрлі күйде болуы оған демалыс сыйлайды.
Төртіншіден – сәбидің тұлабойы таза болып, тазалыққа бойы үйренеді. Осы тұрғыдан алғанда айтқандарымен толық келісуге болады.
Бесіншіден – бесіктегі баланың денесіне дымқыл, сыз дарымайды. Құрғақ болады. Ол мықты денсаулық кепілі. Әрі қол-аяғы сыптай болып өседі. Расында да, баланың дәреті мен қиы түбекке барып түсіп отыратындықтан, қайта-қайта жаялық жуу, памперс ауыстыру сияқты жұмыстар қажет емес.
Алтыншыдан – бесік белгілі бір ритммен ғана тербетіледі. Баланың жүйкесі бір жүйе, тәртіпке түседі. Баланы ритммен тербету – болашақта теңізші болса, теңіз ауруымен ауырмаудың бір кепілі болатындығын орыс ғалымдары дәлелдеген екен.
Жетіншіден – бесіктегі балаға ана әлдиі әбден сіңеді. Қайырымды мінез қалыптасады. Бесік жырын тыңдаған баланың қанына ұлттық қасиет дариды. Яғни, бала «Сүйемін өз тілімді – анам тілін, бесікте жатқанымда-ақ берген білім», деп әйгілі ақын Сұлтанмахмұт Торайғыров жырлағанындай, өз ана тілін бесікте жатып-ақ игере бастайды.
Сегізіншіден – бесік сәбиді сырттан келетін кері энергия немесе тiл-көзден сақтайды. Сондықтан да бесіктің сыртындағы бесік жапқышқа үкі тағып қояды.
Тоғзыншыдан – бесіктің ішкі температурасы біркелкі болғандықтан, бала тоңып, немесе ыстықтап кетпейді. Кейде үйдегі өзге адамдар түтіннен болып, уланып қалған жағдайларда бесіктегі балаға ештеңе болмағандығы жиі кездесетін құбылыс. Анасы баласына аунап кетіп жастыққа тұншығып қалды ма екен деп алаңдай қоймайды.
Бесік туралы сөз еткенде, қазақтың бесікке салу ырымы жайлы айтып кету, әрине, парыз. Бесікке салу рәсіміне ауыл-үйдің әйелдері шақырылады, олар өздерінің шашуға деген кәделерін ала келеді.
Бесік – нағыз халық мұрасы, сәби анасының сүйеніші, балалар жырының ордасы, ғасырлар бойы ата-бабаларымыздың пайдаланған тұрмыс-тіршілігінің, өмір салтының түп діңгегі. «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» демекші, бүкіл тәлім-тәрбие, ұлттық ұлағат бесіктен басталған. Сан ғасырлық ұғымдарды, дүниетанымды сақтап алып бүгінге жетіп отырған бесік, расында да, ұлт руханиятының бастауы.
«Бесіктегі бала бес түлейді» демекші, нәрестенің көп өзгеріп, тез өсіп жетілетін шағы да осы бесікте жатқан кезі. Алайда, қазіргі кейбір ғалымдар мен дәрігерлер айтып жүргендей, бесік осылай бес түлеп, өсетін баланың ағзасына зиян емес. «Бесікке салған бала өспейді, оның бойында қан жүгірмейді, аяқ-қолы қисық болады» дегеннің бәрі бекер айтылып жүрген әңгіме. Бесік керісінше балаға әмбебап тазалық, алаңсыз ұйқы сыйлайды. Өзінің құрғақ, ұядай жылы жатын орнында сәби бесік жырын тыңдап өседі. Ал бесікке баланы қазақ ешқашан да күндіз-түні матап байлап тастамағандығын байқауға болады. Сондықтан да бесіктің пайдасы тұрғысында біржақты көзқарас ұстанбай, оның пайдалы тұстары көп екендігіне көз жеткізе отырып, осы заманғы материалдарды пайдалана отырып, қазақтың ХХІ ғасырдан ары қарайғы ұрпағын да бөлеуге болады.
«Ел боламын десең, бесігіңді түзе», - деп заңғар жазушы, академик Мұхтар Әуезов бекер айтпаған болар. Бұл біріншіден, баланы жастайынан тәрбиеле десе, екіншіден, тікелей мағынасында, баланы ұлтық салт ғұрпы бойынша бесікке салып, халықтық дәстүрге сусындатып өсір дегені болар. Бесікке жатпаған бала – жастайынан бойы да, ойы да еркін болады, бесікке жатпаған өзге халықтардың балалары кімнен кем, аяқ-қолы түп-түзу деген сияқты айтылып жататын пікірлерге уәж табу да оңай емес. Ұлттық дәстүрді сақтаймын деп нәрестені қолайсыз бесікке қозғалмастай таңып тастау – ол да дұрыс болмас. Қазіргі заманда осы екеуінің ортасынан, қолайлы жолды таңдап алып, бүгінгі отырықшылық өмір салтына қолайлы бесік жасап, жаппай сатылымға шығарып, бағзы дәстүрді жаңа заманға лайықтай білсек, дұрыс болар еді.
