1896 жылы Сібір өлкесі туралы сол кездегі бар ақпарат берілген «Сібір және Ұлы Сібір темір жолы» жинағы жарық көрді. Сол жылдары Қазақстан аумағының бір бөлігі Сібірге кіргендіктен, бұл жинақтың авторлары аймақтың дала кеңістігін де назардан тыс қалдырмады. Qazaqstan Tarihy порталы бұл жинақты зерттеп, Ресей империясының қазақ даласында графит, тұз, қант және асыл тастарды қалай өндіргендігі туралы әңгімелейді.
ХІХ ғасырдың аяғында орыс отарлаушылары тек қырғыз даласында ғана емес, сонымен қатар Енисей мен Иркутск губернияларында да графиттің бай кен орындары бар екендігі туралы білген. Сол кездегі қазақ даласындағы графит өнеркәсібі туралы мәлімет аз. Жинақта келтірілген ақпараттан Қазақстанда бірнеше графит кен орындары ашылды деп дәл айтуға болады. Олардың үшеуінде, Көкпекті және Сергиополь округтерінде, графит өндіріліп, кейіннен ол Пермь болат зеңбірек зауытына жеткізіліп отырған.
Батыс Сібірде, өңірдің оңтүстік бөлігінде, атап айтқанда Тобыл губерниясының оңтүстігінде, Томск губерниясының оңтүстік-батыс бөлігінде және Семей мен Ақмола облыстарында айтарлықтай кеңістікте шашырай орналасқан тұз байланатын көлдер ғана тұз өндіру көздері болды. Солтүстік ендіктің 47° және 55° және шығыс бойлықтың 63° және 73° аралығында орналасқан бұл аймақ ойпатты жазық болды. Барабин және Құлынды далаларын қамтыған осы тұзды бассейннің солтүстік бөлігіндегі тұз байланатын көлдерде ас тұзымен бірге басқа тұздардың, негізінен күкіртқышқылды натрдың едәуір қоспасы болды. Бұл дала аймағында таза ас тұзын беретін көлдер болған жоқ. Керісінше, мұнда глаубер тұзының бай кен орындары бар көптеген көлдер кездесетін. Ақмола және Семей облыстарының сусыз далаларын қамтитын сол тұзды бассейннің оңтүстік және оңтүстік-батыс бөлігінде көп жағдайда тұз байланатын көлдер ас тұзының жақсы сапасымен ерекшеленді және оны алудың ең маңызды қайнар көзі болды. Бұған жыл сайын тұздың жаңа қабаттарын түзіп тұратын тұздықпен жабылған ас тұзының едәуір шөгінділері бар көлдер кірді. Басқалармен салыстырғанда, бұл көлдер ең бай болды, ал олардың құрамындағы тұздың мөлшері жағынан өте маңызды болды. Бұл санаттағы көлдердің ішінде ең бастысы Семей облысында (Павлодардан 20 шақырым және Ертіс өзеніндегі Черноярск кемежайынан 28 шақырым) орналасқан Коряков көлі болды. Шамамен 20 шаршы шақырымды алып жатқан осы көлдің 9 шаршы шақырымында тұз кені болды. Онда жылына 1 миллион пұтқа дейін тұз өндірілетін. Коряков көлінің тұзы жоғары сапалы болды және бүкіл Сібірдегі ең жақсы тұз болып саналды.
1883-1896 жылдар аралығында Сібірдегі тұз өндірісі жеке губерниялар бойынша келесідей бөлінді:
Жоғарыда аталған тұз өндірілген аймақтар тізімінен Сібірдің кең алқаптарында өз тұзы болмағанын және сырттан әкелінген тұзға қанағаттанғандығын көруге болады. Бұл Жетісу, Ақмола, Приморск, Амур және басқа да облыстар болды. Бір қызығы, бұл жерлердің кейбіреулері азды-көпті ыңғайлы байланыс жолдарына ие бола отырып, бұл қолайсыздықты оңай айналып өткен, ал басқалары көбіне өте қиын жағдайға тап болған. Осындай жағдайлардың алдын алу үшін тұзбен қамтамасыз етудің тиімсіз жағдайында қалған Шығыс Сібір мен Амур аймағының тұрғындарын тұзбен қамтамасыз ету бойынша Ресей үкіметі қамқорлық жасауды өз қолына алды. Сонымен қатар, Үкімет Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарындағы қазақтарға қазақ даласының қазыналық көлдерінен тұзды тегін пайдалануға мүмкіндік беру мүмкіндігін мойындағаны белгілі
Бағалы минералдарға қатысты жинақта Алтай таулары Коргон жотасынан, Чарыш пен Алей жағалауынан, сондай-ақ Риддер кенішінің маңынан жеткізілетін порфирлерімен және түрлі-түсті яшмаларымен танымал болғандығы айтылған. Сол жерден минералдар Колыван өңдеу зауытына жеткізілді, ол жақтан өнімдер 4000 шақырым жердегі Санкт-Петербургке, Император сарайына жөнелтілді. Бұл фабрикада көптеген Император сарайларын безендірген және Санкт-Петербургтегі Император Эрмитажында сақталған көптеген керемет өнер туындылары шығарылды.
Жинақта алкоголь өнімдері туралы да айтылған. Мәселен, Батыс Сібірдегі алкоголь өндіретін 18 зауыттың 6 – ы Тобыл губерниясында, 11 – і - Томск және 1-і - Семей облысында орналасты. Мұнда қара арақ қайнататын зат ретінде бидай және бидай ұны, сондай-ақ картоп қолданылды. Бір пұт шикізаттан 41,44 градус спирт өндірілген. Жинаққа сәйкес Батыс Сібірдің халқы 4,5 миллионды құрайды, демек, Сібірдің осы бөлігінде жан басына шаққанда жергілікті алкогольді тұтыну жылына 10 градустан немесе тің төрттен бір шелек арақтан аспаған. Жинақта Сібір тұрғындары алкогольдің бұл мөлшерімен қанағаттанбағанын, сондықтан тапшылық алкогольді Еуропалық Ресейдің шығыс губернияларынан әкелу есебінен толықтырылғанын атап өтеді.
Аймақта арақ өндірісі өте нашар дамыған және негізінен тазартылған шарапты дайындаумен ғана шектелген, ал арақ өнімдерін өндіру екінші кезекте болған. 1894 жылы Сібірдегі 18 арақ зауытында тек 43 685 шелек түрлі сусындар дайындалған.
Сібірде сыра мен бал қайнату да нашар дамыған. 1894 жылы барлығы 47 сыра қайнату зауыты жұмыс істеді, оның ішінде 24-інде бал қайнатылды. Бұл зауыттар келесідей бөлінді: Шығыс Сібірде – 9, Батыс Сібірде – 22 және Приморск және Амур облыстарында – 16. Оларда қайнатылды:
Өндірістен қазынаға– ға 1893 жылы – 12 746 212 рубль, оның ішінде Шығыс Сібір бойынша – 5 144 238 рубль, Батыс Сібір бойынша – 5 348 958 рубль, Приморск және Амур облыстары бойынша-886 616 рубль және Ақмола, Семей және Жетісу облыстары бойынша-1 366 400 рубль акциздік алым түсті.
Ол жылдары қант өндірісі Сібірде мүлде жаңа іс болды. Жинақты құрастырушылар оның өздігінен пайда болуы мүмкін емес деп санады, сондықтан үкімет бұл істің Сібірдегі, сондай-ақ Түркістан мен Кавказдағы бастаушыларына жеңілдіктер беруді пайдалы деп тапты. Осы мақсатта 1884 жылы 1 мамырда бұйрық шығарылды:
1) Түркістан өлкесінде, Сібірде немесе Закавказьеде орналасатын және өз іс-әрекеттерін 1889 жылдың 1 тамызына дейін ашатын қызылша қант зауыттарынан әр аймақтағы алғашқы үш зауыт қант қайнатудың ретті тоғыз кезеңінде акциз төлеміндегі жеңілдіктерді пайдаланады. Бұл жеңілдіктер аталған зауыттардың әрқайсысына ол ашылған уақыттан бастап мынадай негіздерде беріледі: А) алғашқы төрт кезеңде зауыт оған бөлінген барлық қантт акцизінен мүлдем босатылады; б) келесі үш кезеңде белгіленген акциз бөлінген қанттың бестен бір бөлігі мөлшерінде алынады және в) соңғы екі жеңілдікті кезең ішінде акциз жарты мөлшерде алынады.
2) 1884-1885 және 1886-1887 жылдардағы қант жасау кезеңдерінде қант қызылшасын, құрамында қант бар өсімдіктерді қоспағанда, құмайдан қант, сироптар мен сірне және басқаларын акциздер мен патенттік төлемдерді төлемей алуға рұқсат етіледі. Бұл өндірісті соған арнайы дайындалған арнайы зауыттарда да, Қаржы министрлігі белгілеген ережелер бойынша қызылша қант зауыттарында да жүргізуге болады.
Осы өндірістердің барлығында, атап айтқанда: спирт өндірісінде – 1 936, ашытқы – 14, арақ – 120, сыра және бал - 254, қант – 78, темекі – 78 және сіріңке – 330 адам, жылына шамамен 3000 жұмысшы жұмыс істеді. 1893 жылы акциздер, патенттер, айыппұлдар және т. б. қоса алғанда, акциздік алым салынатын барлық өндірістерден қазынаға жалпы сомасы 13 245 996 рубль түскен, олар жекелеген елдімекендер мен өндірістер бойынша келесідей бөлінді:
Келтірілген кестеден Сібір фабрикалары мен зауыттарының жалпы өнімділігі 9,5 миллион рубльге жетпегенін және өңдеу өндірістерінің арасында бірінші орынды - ұн тарту (45%), екінші орынды - былғары және қой терісі (21%), содан кейін май қайнату және сабын өндірісі, металл өңдеу және т. б. өндірістер иемденгенін көруге болады.
1892 жылы жекелеген баптар мен губерниялар бойынша сауда төлемдерін бөлу келесі кестеде көрсетілген:
Егер ішкі сауда туралы айтар болсақ, онда Семей облысында ішкі сауда негізінен бір жағынан казактар мен шаруалар, екінші жағынан қазақтар арасында жүрді. Бірінші жағдайда, ол ақшалай, екінші жағдайда – айырбастау сипатында болды. Если говорить о внутренней торговле, то в Семипалатинской области внутренняя торговля происходила главным образом между казаками и крестьянами с одной стороны и казахами с другой. В первом случае она имела характер денежный, во втором – меновой.
Ақмола облысында негізгі сауда бұйымы мал және мал шаруашылығы өнімдері болды. 1889 жылы өткен 30 жергілікті жәрмеңкеде осы бұйым бойынша 8 миллион рубль айналым жасалды.
Сібірдің Қытаймен, Моңғолиямен және Манжуриямен шекарадағы сыртқы саудаға шолу жасай отырып, бұл бағыттағы сауда ежелден бері жүргізіліп келгенімен, жолдың болмауына байланысты сауда тек бір көлемде ғана жүргізілгенін, ал Амур бассейні мен Ұлы Мұхиттағы су жолдарының жандануымен құрлық жолдары арқылы сауда жасау азайғанын атап өткен жөн. Бұл бағыттағы ең маңызды жол Аспан империясының өнеркәсіп орталықтарын Урга мен Маймачин арқылы Кяхтамен және Иркутскімен, демек, Ұлы Сібір трактімен байланыстыратын қара жол болды. Басқа аса маңызды емес жолдар Батыс Қытайды Семей облысымен байланыстырды. Осы жолдармен Сібірден тауар жөнелту жылына 2-3 миллион рубльден аспады. Шығарылатын негізгі бұйым – мал шаруашылығы өнімі болса, кіргізілген бұйым – шай болды. Төмендегі кестеде әкелу және әкету құны бойынша жалпы қорытындылар келтірілген, бұл ретте Семей кеден округі Түркістан өлкесінің бір бөлігін алып жатқанын, аттас облыстың шекараларына толық сәйкес келмейтіндігін атап өту қажет. Нәтижесінде, тиісті сандар нақты сандардан біршама өзгеше болды.
