ХХ ғасырдың басында Сібір баспасөзі жазғандай, қазақ даласының өмірі Сібір және Ташкент магистральдарының және қоныс аударушылардың тұрақты ағынының ықпалымен өте қатты өзгерді. Революцияға дейінгі кезеңдегі орыс тарихшылары бұл күрделі эволюция жуық арада аяқталмады деп жазды, оның табиғи және дұрыс дамуы көбінесе далада қажетті земство мекемелерінің болмауынан және орталық бюрократиялық мекемелердің қамқорлығына байланысты кешіктірілгенін атап өтеді. Айтқандай, соңғылары, қазақ даласы қарабайыр күйінде қала береді, нәтижесінде кең-байтақ аймақтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға асығудың қажеті жоқ деген пікірде болды... Әрине, бәрі осы келтірілген көзқарасқа келіп тірелген жоқ. Ерекше атап өтуге болатын басқа да себепт ердің болғаны сөзсіз. Qazaqstan Tarihy порталы ХХ ғасырдың басында ресейлік шенеуніктердің қазақ көшпендісінің салықтарын не үшін және қалай жұмсағанын айтып бермекші.
Ресей тәжімен қабылданған және қолдау тапқан қоныс аудару бағыты Ұлы дала халқы үшін де, өмір бойғы жетіспеушіліктен құтылғысы келіп қазақ даласына қарай Ресей империясының еуропалық бөлігінен жыл сайын көшірілетін 600 000-ға жуық адам үшін де бірдей зиянды болғаны анық. Ол кезде Сібір мен дала аймақтары бюрократия мен орыс зиялылары ойлағандай жер аударулармен және әртүрлі сұмдықтармен елестетілмейтін болған.
1904 жылы ең жоғары бастама бойынша Сібірге земство мекемелерін енгізу туралы мәселе көтерілді. 1906 жылы бұрынғы Дала генерал-губернаторы И.П. Надаровтың бастамасымен земствоны далаға енгізу қажеттілігі белсенді түрде талқыланды, алайда бұл жүзеге аспады. Сонымен қатар, II Мемлекеттік Дума таратылғаннан кейін дала аймақтары дәл сол кезде, өз мүдделері мен қажеттіліктерін дұрыс қамтуды қажет ететін уақытта, өз мүдделерін қорғау құқығынан айырылды. Іс дұрыс жолға қойылмағаннан кейін, мүмкіндігі бола тұрса да, өлке де, халық та байымады да, дамымады да. Дала қажеттіліктеріне қатысты тәждің "қамқор" бюрократиялық саясатын земство міндеттерінің атақты сметаларынан артық ештеңе нақты сипаттаған жоқ.
Бұл сметалар бір жылға емес, бірден үш жылға дайындалып, бекітілетін. Жыл сайын жүз мыңдаған адам келетіндіктен, әр жылы елеулі өзгерістер болып тұрса да, орталық билік өзін мұндай мәселелермен «мазалағысы» келмейтін. Бірқатар сібір және дала сметаларын бекіте отырып, осы құбылысқа мән бермеген Мемлекеттік Дума да жазғыруға лайықты еді.
Сметаны жергілікті губерниялық немесе облыстық әкімшілік әзірледі. Орталық билік үнемдеуді талап етті.
Әбден сүзгіден өткен смета Петербургке келіп түсетін, бұл жерде оны қызметақылық алымдар департаменті директорының төрағалығымен «тиісті ведомстволар өкілдерінің» жиналысында талқыланатын. Жиналыс құрамына әскери және Синод өкілінен басқа министрліктердің барлығы кірді, бұл ретте ол жерде медицина мен ветеринарияның білікті қорғаушылары болмағанын да айта кету керек.
Міне, бір топ астаналық шенеунік, мүлдем беймәлім өлкеге (кейде "білгірлер" пайда әкелгеннен гөрі зиянды көбірек тигізетін), «қысқарту» ұранын ұстана отырып, белгісіз шет аймақтың жергілікті қажеттіліктерін талқылай бастайды. Іс қағаздарымен жұмыс істеу тәжірибесі сметаны қалай болғанда да қысқартуға мүмкіндік береді, нәтижесінде шет аймақ жолсыз, мектепсіз, көпірсіз, ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығына деген қажетті шығындарсыз, медициналық және ветеринариялық көмексіз қалып жатады.
Халық шаруашылығын қолдау мен дамыту халық тарапынан да, Үкімет тарапынан да шығындарды талап етті. Бұл орталық бюрократия қазақ даласына қатысты қыңырлықпен елемей келген аксиома, халықтың тиынын сақтамақшы болғанымен, кейін сол үшін халық қомақты сомасын шығаратын.
Содан кейін сметаны ақырғы болып қаржы министрі қарайтын, әдетте ол жиналыстың ұсыныстарына ешбір өзгеріс енгізбейтін, содан кейін Мемлекеттік Думаға, одан соң Кеңеске және бекітуге жіберілетін. Бұл операция 9-12 айға созылатын.
1910 жылы 1 қаңтарда Дала облыстарының 1907-1909 жылдарға арналған сметасының мерзімі аяқталған. Бұл Қаржы министрінің жобасына ешқандай өзгеріс енгізбеген Дума бекіткен алғашқы смета. Ол 1908 жылы маусымда жарыссөзсіз қабылданды, өйткені Дума мүшелері демалысқа шығуға асықты... 1910 жылдың маусымына қарай 1910-1912 жылдарға арналған 3 жылдық кезеңнің сметасын бекітуді күту керек болатын. Сол кездегі Сібір баспасөзі депутаттар бұл жолы көбірек қызығушылық танытып, шет аймақтың өнімді күштерінің қалыпты дамуына жол ашатын, қиындықтан шығатын жол табылар деп үміттенді.
Бұл араласуды күту кезінде «Сибирские вопросы» журналының беттерінде «Дала облыстарындағы земство міндеттерінің сметалары» (№10-11, 1910) мақаласы жарық көрді, онда ең маңызды деген қалыпсыздықтар көрсетілді. Айта кету керек, жиналыс журналы және Қаржы министрлігінің 1907-1909 жылдардағы Мемлекеттік Думаға ұсынысы бұрынғыдан гөрі құнтты және мұқият жасалды, бірақ бағыт өзгеріссіз қалды.
Ақмола, Семей, Орал және Торғай облыстарының земство шаруашылығының тез өсіп келе жатқан қажеттіліктерінің қаншалықты баяу қанағаттандырылғандығы туралы осы облыстардың 1907-1909 жылдарға арналған (жылына 1 068 251 рубль) бұрынғыға қарағанда (970 683 рубль) жылына небәрі 97 568 рубльге өскен сметасы айқын айғақтайды.
Бұл жерде Ақмола мен Семей облыстары сметаларының Петербургке жеткенге дейін Дала генерал-губернаторымен кейбір қысқартуларға түскенін, ал бұл инстанцияны (Дала генерал-губернаторлығы) өлке үшін пайдасыз ретінде бірнеше рет қысқартпақшы да болғандығын айта кеткен жөн.
Земство бюджеті мұнда негізінен көшпелі халықтан, яғни қазақтардың үй басынан жиналатын алым-салыққа негізделген. Бұл баптың мәні мен мөлшері туралы басқалармен салыстырғанда келесі мәліметтер айқындайды (1907-1909).
Қазақтар үй басына 4 рубльден қазыналық салық төледі, ал земство алымы 1891 жылғы Дала жағдайы бойынша алғашқы 6 жыл ішінде 1 рубль 50 тиын болуы керек еді. Мұндай жасанды фиксация негізсіз болып шықты да, 1900 жылдан бастап облыстар бойынша әр үй басына салық көлемі 1 рубль 70 тиыннан 2 рубль 50 тиынға дейін жетті. Бұл міндеттілік Дала генерал-губернаторлығына қарағанда Торғай мен Орал облыстарында жылдам өсті. Облыстар бойынша земство салығы қалыптандырылып, келесідей өсті:
Егер жиналған ақшаны айналымға шығаруды әдетке айналдырған жергілікті биліктің теріс қылықтары болмаса, Далада берешек деген нәрсе сирек болар еді. Мақала авторы далада болған ұзақ уақыты ішінде ешқашан да салық көлеміне қатысты шағым естімегенін, үнемі – оның дұрыс салынбағандығына қатысты наразылық естігенін айтады.
Сібір баспасөзі даланың солтүстігін басып алған қоныс аудару толқыны кезінде көшпелілердің земство шаруашылығының қажеттіліктеріне салық салуды еркін арттыруға болатынына сенімді болды, бірақ қалыптасқан жағдай бойынша қарапайым әділеттілік өсімнен бас тартуды талап етті. Өйткені бірте — бірте Даланы жаулап алған отарлау қазақтардан барлық жақсы жерлерді тартып алуды жалғастыра берді: өлкенің ең жақсы бөлігі - Ертіс бойындағы он шақырымдық жолақ казактарға өтті, ал қазақтар онда тек жалға алушылар болды. Сібір казак әскері өзінің ерекше шаруашылығын жүргізді, бұл ретте казактар барлық ауыртпалықты қазақтарға жүктеді және өздері содан біраз жақсылық көріп отырса да, жалпы земство шығындарына қатыспады. Жүз мыңдаған қоныс аударушы белгілі себептермен жергілікті земстволық қажеттіліктерге тек тиын ғана берді: 1907-1909 жылдары «шаруалардың пайдалануындағы қолайлы жерлерден» Ақмола облысында – 64 202 р., Семейде – 3 398 р., Оралда - 182 р. және Торғай облысында – 16 858 р., ал 4 облыс бойынша барлығы – жылына 84 640 руб. тағайындалды.
Қоныс аударушылар алғашқы 5 жыл ішінде ештеңе төлемеді, содан кейін келесі 5 жылда олардың пайдалануындағы ыңғайлы жерлерден алымның жартысын төледі. Бұл ретте Ақмола облысында алым мемлекеттік оброк алым-салығының 40% - ын (десятинасынан 15 тиын) және қалған облыстарда 30% - ын құрады. Сонымен қатар, егер шаруалардың жеңілдік мерзімі жаңа үш жылдық сметалық кезең басталғаннан кейін аяқталған болса, онда олар 5 жыл ішінде емес, тіпті 8 жыл ішінде ештеңе төлемеуге құқылы болды.
