1897 жылы Ресей империясының азаматтары мен жергілікті діни қауым мүшелерінің құрбандығы үшін салынған бес тараулы соборы ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында Қостанайда қиратылды.
Базар алаңындағы Қостанай қалалық соборы фотосуреттер бойынша шын мәнінде көрікті болды. Ол қазіргі орталық саябақтың орнында орналасқан болатын. Жергілікті өлкетанушылардың айтуы бойынша храмның қызыл кірпіштері Кеңестер Үйін құру үшін пайдаланды (енді Байтұрсынов ат. ҚМУ корпусы). Алайда бұл туралы мұрағатта ешқандай деректер табылмағаны күдік туғызады. Бұдан басқа соборды бұзу күні ешқандай басылымдарда келтірілмеген. Өлкетанушылардың айтуы бойынша 1936 жылы, тарихшылардың айтуы бойынша 1937 ж. мұражай жұмысшыларының айтуы бойынша — 1938 ж.
Үкімет қаланың дәл ортасында тұрған Қостанай соборын ескі қаланың символы ретінде бұзуға шешім қабылдады. Адамдарды ғана емес, сонымен қатар «жарқын болашақты» қабылдамау дереккөздерін-де репрессияға ұшыратты. Соборды жарған жоқ, оны кірпіш бойынша жете бұзды. «Сталинский путь» газетінің көмегімен бір қызықты дерек анықталды: 1937 жылы собордан алынған кірпіштердің біреуі Кеңестер Үйінің құрылысына жұмсалған жоқ. Құрылыс материалдарды балабақшалар мен № 24 мектептің құрылысына әкетіп отырды. 1937 жылғы 10 мамырдағы «Сталинский путь» газетінде «Қостанайдың құрылыс алаңында» айдарында (беттің «белдемесінде») «Соборды құлату» мақаласы жазылған. Дәйексөз береміз: Соборды құлату бойынша жұмыстар аяқталып келеді. Жоспар бойынша құлатуды мамырдың бірінші ортасында бұзу жобаланды. Қиыншылықтар собордың бірінші және екінші бөлігінде кездесті, онда ескі кірпіш бұзуға әрең беріледі. Собор мамырдың екінші жартысында бұзылуы керек. Собордың бұзылуы кірпішті табу мақсатымен іске асты. Осы кірпіштен толығымен № 24 мектеп құрылды. Мектептің құрылысына 500 мың кірпіш қажет. Соборды бұзуда осы санға жақындады. Қазір осы жерде 70 жұмысшы жұмыс істейді. Собордан босаған орын қалалық балақбақшаға кетеді».
Осы айдардың басқа үш сюжеттерінде былай айтылған: «Перзентхана мен бөбекхана — кірпіштің толық болмауынан құрылыс тоқтатылды», «Кеңестер үйі мен тұрғын үй. — Ештеңе істеліп жатқан жоқ. Кеңестер үйі үшін алаңның топтастыруы аяқталған жоқ, бөлек құрылыстан толық босатқан жоқ», «№ 30 мектеп. Бүкіл жұмыстар тоқтатылды. Іргетастың қалауы аяқталды, ал қабырғаларды қалау үшін кірпіш жоқ», «№ 24 мектеп. — 2–3 күн ішінде екінші қабаттың қабырғалары қаланады. Ол үшін кірпіштер жетеді». Осы жарияланымдар «Сталинский путь» газетінің редакциясында Қостанай құрылысшыларының кеңесінен кейін пайда болды. Екі күннен кейін 12 мамырда газетте қатысушылардың сөйлеген сөздерін басып шығарды. Олардың біреуі «Облтрест жабдықтау бастығы — Сова. Тұманды үміт». Жабдықтаушы жолдас Сова: «№ 24 мектеп және балабақша бұзылған собор кірпішінің арқасында салынып жатыр. № 30 мектепті бастапқы қалауы үшін азғана кірпіш қалатын шығар». «Кеңес үйі үшін алаңның бөлінуі аяқталған жоқ және бөтен құрылыстан толық босатқан жоқ». Яғни 1937 жылы мамырда бұзылған собордың барлық кірпіштерін таңдағанда,қабырғалардың қалануы қарастырылған жоқ. Кеңес үйі әлі бес жыл салады және 1941 жылдың соңында, Ұлы Отан Соғысы басталғаннан кейін пайдалануға береді.
(Облыстық мемлекеттік мұрағат және өлкетану мұражайының материалдары бойынша).
Дмитрий Легкий, тарих ғылымдарының докторы, А.Байтұрсынов ат. ҚМК профессоры
