Көшбасшының тұлғасы қазіргі тарихта, қазіргі уақытта үлкен рөл атқарады, кейде ол тек ел үшін ғана емес, сонымен бірге әлемдік орта үшін де шешуші рөл атқарады. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні қарсаңында Qazaqstan Tarihy порталы ресейлік тарихшы, Ресей Ғылым академиясы Ресей тарихы институтының бас ғылыми қызметкері, т.ғ. д. Д.А. Аманжолованың Елбасының егемен Қазақстанның қалыптасуындағы рөлі туралы пікірін жариялайды.
Ғалымға Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың қазіргі Қазақстанның қалыптасуы мен жасампаз дамуы кезеңінде даусыз көшбасшы ретіндегі рөлін талдауға қызығушылық заңды болып көрінеді. ХХ ғасырдың соңында Еуразия халықтары ең күрделі халықаралық жағдайларда өмір сүрудің ең өзекті мәселелерін шешу қажеттілігіне тап болды, алайда бұл соңғы 30 жыл бойы да солай болып қалып отыр. Бір жағынан, бұрынғы кеңестік республикалардың саяси басшылығы, Ұлттық элиталары кең мағынада экономика мен әлеуметтік өмірдің барлық салаларын басқаруда үлкен мемлекеттік тәжірибеге ие болды, ұқсас артықшылықтар мен проблемаларға ие жаңа мемлекеттілікті құруға кірісті. Екінші жағынан, әрбір жас мемлекеттің тағдыршешті сынаққа тап болғаны айқын болды. Ел басшылығына жаңа талаптарға сай келмейтін саяси жүйені барынша ұйымдасқан, жедел және барынша аз шығынмен қайта форматтауды жүзеге асыру қажет болды; дербес сыртқы саяси бағдарламаны қалыптастыру және іске асыру, елдің ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қолда бар шаруашылық, инфрақұрылымдық, сауда, ғылыми-білім беру және өзге де әлеуетті, оның ішінде бұрынғы кеңестік республикалармен өзара қатынастарда тиімді пайдалану; Қарулы Күштерді жаңа негізде құру, басқарушылық және өзге де кадрларды даярлауды өрістету( мысалы, мұрағатшыларды даярлау іс жүзінде жүргізілмеді, тіпті мұрағат ісінің оқулықтары да болған жоқ), мемлекеттің жұмыс істеуінің институционалдық және ұйымдық-саяси тетіктерін жаңарту және реформалау; қоғамға айқын, шынайы және көпшіліктің сенімін қамтамасыз ететін идеялар мен іс-әрекеттер бағдарламасын ұсыну; әлемдік аренада елді лайықты түрде таныстыру.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, өз елдері мен халықтарының бүгіні мен болашағы үшін жауапкершілікті өз мойнына алған бұрынғы кеңестік республикалар басшыларының көрнекті рөлін атап өткен жөн. Н.Ә. Назарбаевтың үлгісі ең өнегелі мысалдардың бірі болып табылады, өйткені дәл осы жасампаздық векторы оның өз еліне қызмет етуінде негіз қалаушы болды. 1991 жылғы 11 сәуірде Мәскеуден іске аспай қалған Одақтық шарттың параметрлерін талқылаудан оралғаннан кейін, Ақтөбе облыстық партия ұйымының партиялық-шаруашылық активінің жиналысында ол қоғам тап болған жағдайдың ауырлығын объективті түсінетіндігін көрсетті:
«Қазір біз бүкіл ел бойынша, саясатта және экономикада өміріміздің өте күрделі кезеңіне жеттік, дағдарыс өзінің шарықтау шегіне жетті деп айтуға болады».
Істің жай-күйін терең түсіне отырып, ол мемлекеттілікті құру кезінде тікелей немесе жанама әсер еткен ең елеулі проблемалардың ауқымы қандай болғанын нақты көрсететін бірқатар міндеттерді сипаттады. Мысалы, өндіріс деңгейі сақталғанымен дүкендердің бос болуы, жеткізушілердің көлбеу байланыстарының бұзылуы, экономиканы басқарудағы хаос, сатып алу бағаларының негізсіздігі, «функцияларды бөлу жоқ, меншікті бөлу жоқ», бұларсыз жекешелендіру жүргізу мүмкін емес еді. Назарбаев егемендіктің құнын жақсы түсінді: «экономиканың 70 пайызы бір-бірімен ықпалдас болып тұрған кезде, әр республиканың бөлінуі көп қаражатты талап етеді» (осыдан өз ұлттық валютамызды жасау қажеттілігі туындады). Сонымен бірге ол бүкіл КСРО-ның тағдыры туралы ойланды, атап айтқанда: «егер экономика төмен қарай құлдырайтын болса, онда біз ұлтаралық қақтығыстарды одан да кең ауқымда күтуіміз керек». «Проблемалар шоғы» туралы айта келіп: «Бүгінгі күні мемлекет жоқ» деді де, «мемлекеттік жүйе әділ болуы керек» деп баса айтты.
Осы жерде «Менің ойымша, ең бастысы - адамдардың өмірін жақсарту», «біз нарыққа шығуымыз керек. Бірақ нарыққа көшн салысымен бірден капиталистік өмір туады дегенге, әсіресе біздің Қазақстанда, ешқашан сенбеңіз» деген сияқты негізгі идеялар қаланды. Қоғам мен ғалымдарға бағытталған тағылымды ой да - осы жерде: «Отбасындағы әрбір қазақстандықтың бос ақшасы жоқ, біз есептегенде орташа есеппен 3 мың 300 рубльден, әрбір жұмыс істейтін адамға 1300 рубльден келеді. Сондықтан біздің еліміз социализмде өмір сүрді ме әлде жақсы өмір сүріп көрген жоқ па, мұны тарихшыларымыз анықтауы керек». Ол жекешелендіруге қатысты мысалдар келтіріп, қарапайым адамдардың шешімі билікке байланысты өзекті мәселелерін сипаттап берді.
«Қоғамның, партияның, қозғалыстардың демократиясына келетін болсақ, мен бұл демократиямен келісемін, тек осы партиялар мен қозғалыстар митингілерден бағдарламаға көшсе. Егер оның бағдарламасы менікінен жақсы болса, халық оны талқылап, соның соңынан ерсін. ... Мен барлық демократиялық қозғалыстардың заң шеңберінде жұмыс істеуін жақтаймын». «...осындай қиын-қыстау кезеңде бізге сабырлық, ұстамдылық сақтау керек. ... көпұлтты Қазақстанда сабыр сақтау, бірігу, ұстамдылық, ұлтаралық қатынаста қандай да бір сәттерге жол бермеу керек». «Жұмыс істейік, жігіттер. Жұмыс». Билік пен қоғамның өзара іс-қимылы туралы: «Мемлекеттің проблемаларын түсіну керек».
Н.Ә. Назарбаевтың еуразияшылдықты жандандырудың бастамашысы болғаны кездейсоқ емес. Идеялар жиынтығы ретінде еуразияшылдық көптеген маңызды проблемаларды талдау және шешу үшін бай шығармашылық әлеуетке ие. Атап айтқанда, еуразиялық парадигма өткен және қазіргі заманғы жағдайларда іргелі мән – жайларды - әлеуметтік топтар мен жекелеген тұлғалардың мәдени күрделілігінің нысаны мен мазмұны бойынша тұрақты түрде өсіп келе жатқан және серпінді дамып келе жатқан мән-жайларды түсінуге, тануға және құрметтеуге негізделеді. Сонымен қатар, жекелеген топтар мен тұлғалардың мәдени құрамдас бөліктерінің белгілі бір нақты тарихи жағдайларда өзара қиылысуы мен таңысуы бізді олардың уәжі мен іс-әрекетінің, ынтымағы мен адалдығының, қарама-қайшылығы мен ымырашылдығының нәзік нюанстарына назар аударуға мәжбүр етеді. Еуразияшылдықтың негізін қалаушылар еуразиялық геомәдени кеңістіктегі халықтар мен мәдениеттердің алуан түрлілігінде құндылығы берік біртұтастығын қорғай отырып, осындай көзқарас үлгісін көрсетті.
«Қазақстан - еуропалық және азиялық тамырлар тоғысатын Азиядағы бірегей мемлекет. Әр түрлі халықтардың өкілдері әртүрліліктегі бірлікті құрайды. Түрлі мәдениеттер мен дәстүрлердің үйлесуі бізге Шығыс пен Еуропаның, еуропалық және азиялық мәдениеттердің үздік жетістіктерін сіңіруге мүмкіндік береді». Қазақстанның орны ерекше - ел «еуразия материгінің жүрегінде» орналасқан.
Назарбаев ұсынған еуразиялық парадигма бүгінгі күнге дейін өзекті ережелерді қамтиды: ландшафттың әр түрлі түрлерінің комплементарлығы (толықтырылуы) және олармен байланысты адамдардың әртүрлі қауымдастықтарының симбиозы; этномәдени әртүрлілік және байлық; түркі, ислам, славян және Батыс Еуропа өркениеттері элементтерінің синтезі; экономикалық прагматизм; мемлекет - кеңістікте әрекет ететін басты күш; өзара тиімді интеграция; өркениетаралық және кең полимәдени ынтымақтастық; әлемге және сындарлы ынтымақтастыққа, оның ішінде Батыспен ашық болу.
Мұндай жобаның Ресейде қолдау тапқаны әбден түсінікті. Ресей Федерациясының президенті В.В. Путиннің айтуынша:
«табиғи ресурстарды, капиталдарды, күшті адами әлеуетті қосу Еуразиялық одаққа индустриялық және технологиялық жарыста, инвесторлар үшін, жаңа жұмыс орындары мен озық өндірістер құру үшін жарыста бәсекеге қабілетті болуға мүмкіндік береді. біздің интеграциялық жобамыз сапалы жаңа деңгейге шығады, экономикалық даму үшін кең перспективалар ашады, қосымша бәсекелестік артықшылықтар жасайды. Мұндай күш-жігерді біріктіру бізге жаһандық экономика мен сауда жүйесіне еніп қана қоймай, ойын ережелерін белгілейтін және болашақтың бедерін анықтайтын шешімдерді әзірлеу үрдісіне қатысуға мүмкіндік береді. Еуразиялық одақты құру, тиімді интеграция — бұл оның қатысушыларына ХХІ ғасырдың күрделі әлемінде лайықты орын алуға мүмкіндік беретін жол екендігіне сенімдімін».
Еуразиялық интеграцияның 2025 жылға дейінгі даму стратегиясы осы уақытқа дейін одақ шеңберінде тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, капиталдың, жұмыс күшінің ортақ нарығын, сондай-ақ бірыңғай цифрлық кеңістікті қалыптастыруды аяқтауды көздейді. Ресей ұсынған қауіпсіздік, экономикалық және гуманитарлық өзара іс-қимыл саласында үлкен еуразиялық әріптестік құру идеясы Н.Ә. Назарбаевтың посткеңестік кеңістікте «барынша жігерлі және тиімді» ілгерілеткен бастамасын одан әрі дамытуға бағытталған.
Біз ТМД құрылғаннан бері іс жүзінде ортақ бай тарихқа, оның ішінде аға ұрпақтардың бірлескен күш – жігерімен құрылған мәдени мұраға, әсіресе сындарлы және комплиментті мәдениетаралық диалогтың ұлы дәстүрлерінде елеулі артықшылығымыз бар екенін әділ атап көрсетеміз. Сонымен қатар, қазіргі жағдай біздің байланыстарымызды жан-жақты нығайтып, барынша көпжоспарлы ынтымақтастық пен өзара түсіністікті жандандыру қажеттілігін талап етіп отыр. Бұл посткеңестік жаңғырудың басты сын-тегеуріндерінің бірі, ал оны мемлекеттік институттар мен біздің елдеріміз қоғамының бірлескен күш-жігерімен іске асыруға болады. Өткенге құрметпен қарауды және мәдениетаралық қатынастардағы сабақтастықты қалыптастыру ТМД елдерінің, әсіресе біртұтас кедендік және перспективада экономикалық, ең бастысы тарихи – мәдени кеңістікке кіретін елдердің бәсекеге қабілеттілігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді.
Біздің бірлескен тарихымызда идеологиялық манипуляцияның объектісіне айналатын күрделі, тіпті қайғылы-қасіретті беттер көп. Бірақ біз бірге мақтана алатын және өзара қарым-қатынасымыздың негізінде жатқан нәрселер әлдеқайда көп. Заманауи әлеуметтік-мәдени ахуалдың қауіпті тенденцияларына қарсы тұрудың тиімді құралдарының бірі – адамгершіліктің, азаматтық ынтымақтастықтың озық үлгілерін жандандыру, аға ұрпақтың даңқты ерліктерін жадыда жаңғырту. көтеретін жадының қуатты асылдандырушы және топтастырушы ықпалы. Н.А. Назарбаев шынайы патриотизм мен ел тағдыры үшін жауапкершіліктің тең құқылы және өзара тиімді мемлекетаралық ынтымақтастыққа, азаматтық диалогқа және халықтарымызды біріктіретін жақсыны құрметтеу саясатына қайшы келмейтінін өз үлгісімен дәлелдеп отыр.
