Биыл егеменді еліміздің жергілікті өкілді органдары – мәслихаттарға 30 жыл толып отыр. Қазақстанных осы жылдары тұрақты дамуына елеулі үлес қосты деп айтуға толық негіз бар. Жергілікті халықтың демократиялық принцптермен сайланған, мемлекет пен қарапайым халықтың арасындағы өзара әрекеттесетін жалғыз өкілетті органы.

1991 жылы Қазақстанның егемендік пен мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізуі қазақ жеріндегі жергілікті өкілді жүйесін дамытудың ұзақ, күрделі процесіне жол ашты. Қазіргі уақытта Қазақстандағы жергілікті басқару құқықтық негізі еліміздің Ата заңы, «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы болып табылады».

 2007 жылғы конституциялық реформа елімізде жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың арақатынасын өзгертті. Жергілікті Әкімдермен, Мәслихаттардың мәртебесі өзгерді. Олар жергілікті өзін-өзі басқару және мемлекеттік басқару органдары ретінде танылды, бұл жергілікті өзін-өзі басқарудың ең оңтайлы моделін іздеудің заңды нәтижесі болды. 

Қазақстанда жергілікті өкілеттілік тарихы көптеген ғасырлардан бастау алады. Оның негіздері рулық және тайпалық қауымдардың пайда болу дәуірінде, көшпелі өмір салты қалыптасқан кездеде жүргізілген. Ру старшиналары мен тайпа көсемдері құрылтайларда және көшпенділер жиындарында сайланған [2]. Белгілі тарихшы Б. Аяғанның «История Улуг Улуса-Золотой Орды» туындысына сүйенсек «...1206 жылы Ұлы Құрылтайды өткізу кезінде Темужинді сайлағанда, оған «құпия аңыз» жасағы бойынша белгілі тұлғалардан бес мыңдай тайпалар қатысты: «Қоңырат тайпасынан үш мың, бес мың онкүт, Жалайыр Мұхали.тайпаларынан[2]. Осылайша, XVIII, XIX және XX ғасырдың басында, тіпті патшалық автократияның отарлық саясаты жағдайында да Қазақстанда Далалық, ұлттық демократия өмір сүріп, дамыды. Кеңес өкіметі Қазақстанда әкімшілік-аумақтық қайта құруды жүргізе отырып, патша үкіметі сияқты мақсатты көздеді – орталықтың міндеттері мен талаптарына сәйкес орталықтандырылған тиімді басқаруға көшті. Қазақ ССР Конституциялары ЖӨБ дамуына жол бермеді. Тіпті кеңестердің өздері де нақты өкілді билікке айналған жоқ. Тұтастай алғанда, бұрынғы кеңес, казіргі ТМД елдерінің көпшілігінде жергілікті басқару органдарына келесі проблемалар тән: бюджет теңгерімінің жеткіліксіздігі, жекешелендіру салдарынан мемлекеттік және муниципалды меншіктің көптеген әлеуметтік маңызды объектілерінің жоғалуы, коммуналдық меншік корпусының толық қалыптаспауы, бюджетте қаражаттың аздығы, меншікті өкілеттіктерді жүзеге асыру үшін материалдық базаның болмауы, жергілікті мәселелер бойынша шешімдер қабылдау процесіне халықтың кеңінен қатыспауы.

Шартты түрде осы жылдардағы Қазақстандағы жергілікті органдарының қалыптасуы мен дамуын 4 кезеңіне бөлуге болады.

1-кезең (1990-1993 ж.ж.) – Жергілікті кеңестерді реформалау кезеңі. Бұл кезеңде Қазақ КСР-інің Мемлекеттік Егемендігі туралы декларация және «жергілікті өзін-өзі басқару және Қазақ ССР Халық депутаттарының жергілікті кеңестері туралы» 15.02.1991 жылғы заң қабылданды; Қазақ КСР Конституциясына басқаруды демократияландыруға, қоғамдық-саяси өмірдегі компартияның монополиясын жоюға, өз аумағындағы экономикалық және әлеуметтік мәселелерді шешудегі барлық деңгейдегі жергілікті кеңестердің рөлін арттыруға бағытталған өзгерістер мен толықтырулар енгізілді; Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды. 1992 жылы атқарушы комитеттерді алмастыратын, тура тағайындалатын және өкілетті органдарға тәуелсіз жұмыс істейтін жергілікті әкімдер институты құрылды; оларға бағынышты атқарушы аппараттан айырған жергілікті өкілетті органдар Кеңестер айтарлықтай әлсіреді.

2-кезең (1993-1995 ж.ж.) өтпелі. Бұл кезеңде тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы қабылданды; жергілікті Кеңестердің жаппай таратылуы орын алды; 1993 жылғы 10 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының жергілікті өкілді және атқарушы органдары туралы» Заң қабылданды, оған сәйкес жаңа сайланбалы өкілетті органдар – Мәслихаттар-депутаттар жиналыстары және жергілікті әкімшіліктер құрылды.

3-кезең (1995 – 2007 ж.ж.) осы кезеңде ҚР Конституциясына өзгерістер енгізіліп, "ҚР-дағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Заңы қабылданып, мәслихаттар мен әкімдіктер жергілікті мемлекеттік басқару органдары ретінде айқындалды. 

4-кезең (2007-қазіргі уақытқа дейін) 2007 жылғы конституциялық реформа ҚР-дағы жергілікті және мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың арақатынасын өзгертті. Мәслихаттар мен әкімдіктердің мәртебесі өзгерді. Олар жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдары ретінде танылып, мемлекет пен қоғам алдында тұрған жаңа міндеттерді ескере отырып, олардың мәртебесі мен құзыреті бекітілді.

Елімізде жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару облыс, аудан, қала, қаладағы аудан, ауылдық округ, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кент пен ауыл шегінде жеке жүзеге асырылады. Облыстың, ауданның, қаланың, қаладағы ауданның, ауылдық округтің, ауылдық округтің құрамына кірмейтін кент пен ауылдың әкімі Мемлекеттік басқару құзыретімен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын да жүзеге асырады.

Жергілікті өзін-өзі (бұдан әрі – ЖӨБ) басқару жүйесінің негізгі өзегі жергілікті өкілді органдар – мәслихаттар болып айқындалған, олар тиісті әкімшілік-аумақтық халқының еркін білдіреді және жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып, оны іске асыру үшін қажетті шараларды айқындайды, олардың жүзеге асырылуын бақылайды. Мәслихаттар жергілікті деңгейде халық пен билік арасындағы өзіндік көпір болып табылатынын айтуға болады. Олар өз өкілеттіктері шеңберінде көптеген маңызды мәселелерді және жергілікті қоғамдастықтың жинақталған проблемаларын шешуге ықпал етеді [3]. Жергілікті өкілді, органдарда осы қоғамдастық халқының күнделікті, өмірлік мәселелерін шешу үшін ұйымдастырушылық және заңнамалық мүмкіндіктер қарастырылған [4 ].

Белгілі заңгер А.О. Қопабаевтың анықтауы бойынша «Мәслихаттардың мәртебесі халықтың мемлекеттік билікті жүзеге асыру институты ретінде анықталады және сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың субъектісі болады» [5]. Мәслихаттар негізінде ЖӨБ-нің дамуы елдің эволюциялық мемлекеттік және саяси дамуы қажеттілігінен туындаған болуы мүмкін. Күшті мемлекеттік басқару жүйесінен жергілікті өзін-өзі басқару моделіне көшу өтпелі кезеңмен жүзеге асырылуы тиіс. Біздің ойымызша, мәслихат жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асырудың осындай ымыралы тетігі болып табылады. Транзиттік кезеңде өзін-өзі басқарудың бұл моделі ақталған және орталық пен жергілікті қоғамдастықтардың мүдделерін оңтайлы ескеруге мүмкіндік береді деп болжанады [6]. 

Танымал қазақстандық және шетелдік зерттеушілер бұл ұстанымды қолдайды. Профессор Г. С. Сапарғалиев «жергілікті мемлекеттік басқаруды өзін-өзі басқарудан формальды түрде ажыратуға болады, ал іс жүзінде мұны істеу мүмкін емес»деп санайды. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қолданыстағы заңнамаға сәйкес мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру берілуі осыны дәлелдейді. Осыған байланысты мәселе барынша орынды болып көрінеді: неліктен мәслихаттар біздің республикамызда жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастырудың негізіне айналуда, өйткені бұл жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқарудың іс жүзіндегі бірлестігі ғой. Біріншіден, көптеген ғылыми зерттеулер мемлекеттік билік пен өзін-өзі басқару жүйелеріне қарсы тұрудың негізсіздігін растайды. Сонымен, белгілі ресейлік саясаттанушы аймақтану саласындағы сарапшы Туровский А.В. (РФ). ол жергілікті өзін-өзі басқаруды қалыптастыруға саяси мағынаны емес, тек функционалды мағынаны салу керек дейді. ЖӨБ дамыту мәселесін саясаттандыру орынсыз екені анық, біз прагматикалық ойларды басшылыққа алуымыз керек. Шынында да, қандай модель жүзеге асырылса да, ол ең алдымен, жергілікті қоғамдастықтың тиімді басқару жүйесіне айналуы керек. Әрине, жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттен белгілі бір автономияны сақтайды. Сонымен қатар, ЖӨБ негізінен, мемлекеттік биліктің жалғасы екенін ескеру қажет [7].

 Сонымен қатар, ол жергілікті халықтың қатысуымен жүзеге асырылады, сондықтан ол қоғамдық сипатқа ие. Демек, мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқару органдары ретінде екі функцияны орындайды-мемлекеттік және қоғамдық [8]. Сондықтан елімізде мемлекеттік өкілеттіктер мен қоғамдық функциялардың үйлесімді үйлесуі өзін-өзі басқарудың тиімділігін нақты арттыруға мүмкіндік береді. 

Л.Т. Жанұзақова, А.Н. Сағындықова мәслихаттардың өкілеттіктерінің алты тобын шартты түрде бөліп көрсетеді: 1) ұйымдық-кадрлық өкілеттіктер; 2) аумақты дамытудың әлеуметтік және экономикалық мәселелері; 3) бақылау өкілеттіктері; 4) азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, құқықтарын қорғауға бағытталған өкілеттіктер; 5) жергілікті қоғамдастықты аумақтық ұйымдастыру жөніндегі өкілеттіктер; 6) салалық өкілеттіктер [9]. 

Л.Н. Бурлаков мәслихаттардың аса маңызды функциясы – әкімшілік жергілікті өкілді органдар ретіндегі аумақтық бірлік тұрғындарының мүдделерін білдіру деп есептейді. Осы функцияны іске асыру үшін мәслихаттарға заңнамалық өкілеттіктер берілді. Бұл ретте жергілікті халықтың мүдделерін білдіре отырып және өз құзыреті шегінде жергілікті маңызы бар мәселелерді шеше отырып, мәслихаттар ұлттық мүдделерді ескеруге міндетті [10].

Елдің Негізгі Заңына енгізілген соңғы түзетулер елді мекендердің әкімдеріне мемлекеттік өкілеттіктерді жүзеге асырумен қатар, жергілікті қоғамдастықтың проблемаларын заңды түрде шешуге мүмкіндік береді. Айта кету керек, ауыл әкімдері өзін-өзі басқару құрылымдарының болмауына байланысты бұл міндеттерді іс жүзінде атқаруда, сондықтан бұл өзгерістер қалыптасқан қатынастарды заңнамалық түрде нығайтты [11].

Жергілікті өкілетті органды мәслихаттарды - жалпыға бірдей, тең, төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге халық сайлайды. Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы осы органның депутаты болып сайлана алады. Республика азаматы бір мәслихаттың ғана депутаты бола алады. 

Заңнама бойынша мәслихаттар облыс (республикалық маңызы бар қала және астана), аудан (облыстық маңызы бар қала) деңгейінде қалыптасады. Әкімшілік-аумақтың үшінші деңгейінде – селолық округтерде, кенттерде және аудандық маңызы бар қалаларда мәслихаттар құрылмайды. Басында мәслихаттардың конституциялық мерзімі төрт жыл болғанын айта кеткен дұрыс болады. 2007 жылы қабылданған конституциялық реформа нәтижесінде бұл мерзім өзгертіліп, бес жылды құрайтын болды. Бірінші деңгей Облыс (17) Республикалық маңызы бар қала (2) және астана (1) Екінші деңгей Селолық аудан (166) Облыстық маңызы бар қала (38) Қалалық аудан (20) Үшінші деңгей Селолық округ (2283), село (82) Кент (26) 60.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы аумағында әртүрлі деңгейдегі 223 мәслихат жұмыс істейді. Тиісті мәслихат депутаттарының санын Орталық сайлау комиссиясы нормативтік шектерде белгілейді. 

Қазақстан Республикасындағы жергілікті мәслихаттардағы депутаттар саны Әкімшілік-аумақтық бірлік және олардың саны Депутаттар саны Облыстық, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихаттары – 20 бірлік 50-ге дейін Облыстық маңызы бар қаладағы мәслихаттар – 38 бірлік 30-ға дейін Аудандық мәслихаттар – 166 бірлік 25-ке дейін.

Заңнамада «мәслихат» – облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Астананың немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және ҚР-ғы заңнамаға сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды айқындайтын және олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган» деп анықтама беріледі [12].

Заңға сәйкес, олардың функциялары бірнеше бағытта жұмыс істейді: біріншіден, олар барлық жоспарларды, аумақты дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің жобаларын бекітеді. Екіншіден, мәслихаттар облыс орталықтарынан басқа барлық дерлік аумақтық бірліктерді салудың жоспарлау схемалары мен бас жоспарларының жобаларын бекітеді. Олар еліміздің жер заңнамасына сүйене отырып, жер қатынастары мәселелерін реттейді, жылыту маусымдарын дайындау және өткізу, жасыл екпелерді күтіп-ұстау және қорғау, елді мекендерді абаттандыру, үй жануарларын ұстау және қаңғыбас жануарларды аулау қағидаларын бекітеді. Үшінші ден, мәслихаттар дамудың барлық әлеуметтік жоспарларын, оның ішінде жергілікті қоғамдастық азаматтарына әлеуметтік қолдау көрсету қағидаларын бекітеді. Төртіншіден, мәслихаттар әкімдік құрамын келіседі, жергілікті полиция басшысын бекітеді, сенаторларды ҚР Парламенті Сенатына сайлайды. Бесіншіден, мәслихаттардың өнеркәсіп, құрылыс, көлік және байланыс саласындағы, кәсіпкерлікті дамыту және экономиканың басқа да салалары бойынша өкілеттіктері ҚР басқа да салалық заңдарымен бекітілген. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, халыққа сауда қызметін көрсету саласындағы жергілікті өкілді органдардың өкілеттіктері өте ауқымды топты құрайды. Бір қарағанда, олардың өкілеттіктері шағын және өкілдік болып көрінеді, бірақ депутаттардың бекітуінсіз әкімдіктердің түрлі даму бағдарламаларын іске асыруға немесе бюджетті игеруге, сондай-ақ әкімдіктің жауапты қызметкерлерін тағайындауға көшуге құқығы жоқ екені маңызды. Әкімдер де өз лауазымдарына жергілікті мәслихаттардың келісімімен тағайындалады [12]. 

Мәслихат депутаттарының жалпы санының кемінде бестен бірінің бастамасы бойынша әкімге сенімсіздік білдіру туралы мәселе қойылуы мүмкін. Бұл жағдайда мәслихат өз депутаттарының жалпы санының көпшілік даусымен әкімге сенімсіздік білдіруге және оны қызметінен босату жөнінде тиісінше Республика Президентінің не жоғары тұрған әкімнің алдына мәселе қоюға хақылы. Облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдерінің өкілеттігі жаңадан сайланған Республика Президенті қызметіне кіріскен кезде тоқтатылады [12].

Мәслихаттар қызметінің негізгі нысаны жалпы отырыстар болып табылады. Депутаттар өз өкілеттіктерін сессияларда жүзеге асырады. Сессияда мәслихат қарауына жатқызылған мәселелер шешіледі Депутаттар жыл сайын кемінде төрт міндетті сессияны өткізуі тиіс, бірақ кезектен тыс сессияларды өткізуге құқылы, олар өткізілгенге дейін бес күн бұрын жариялануы тиіс. Сондай-ақ, заңда әкімнің мәслихат депутаттары мен депутаттардың халық алдындағы жыл сайынғы есебі қарастырылған. Депутаттар өз функцияларын қоғамдық негізде жүзеге асыратынын атап өткен жөн. Қолданыстағы заңды талдаудан көріп отырғанымыздай, депутаттың сайлаушылардың өзекті мәселелерін шешуде жергілікті қоғамдастықтың өкілі ретіндегі рөлі зор. Сондықтан жергілікті қоғамдастықтың кәсіби және жан-жақты дайындалған белсенді көшбасшылары өкілді биліктің депутаттары болып сайлануы тиіс. 

2021 жылғы сайлау нәтижесі бойынша жетінші шақырылымдағы мәслихат депутаттары тек партиялық тізім бойынша сайланды. Партияда жоқ азаматтар сайлауға қатыса алған жоқ. Конституцияға сәйкес, мәслихаттар жергілікті өзін-өзі басқару органдары болып табылғандықтан тұрғындардың барлық топтарының мүддесін білдіруге тиіс екеніне қарамастан оған тәуелсіз кандидаттар қатыса алған жоқ. 

Мәслихаттар сайлауы пропорционалдық жүйе бойынша өткендіктен, сайлауға қатысқан 5 партия мәслихаттардағы 3 755 орынды бөліске салды. Нәтижесінде басым көпшілік 3 085 орынды «НұрОтан» партиясы иеленді. «Ауыл» – 268, «Ақжол» – 267, «Қазақстан халықтық партиясы» – 107, «Адал» партиясы – 30 орынға ие болды [13].

2022 жылғы 16 наурыздағы Қазақстан халқына жолдауында Қ. Тоқаев саяси жаңғырудың басты мақсаты – азаматтардың мемлекетті басқару ісіндегі рөлін арттыру екенін айта отырып, партияда жоқ азаматтар Мәжіліске ғана емес, жергілікті өкілді органдарға да сайлана алмайтынын көрсетті. Осының салдарынан халықтың сайлау науқанына қызығушылығы күрт төмендегенін және жұрт депутаттарды аса тани бермейтінін ашық айтты. Осыған байланысты аралас сайлау жүйесіне көшуді ұсынды [14]. 

Сайлау заңнамасына енгізілген өзгерістерге сәйкес, облыстық және республикалық маңызы бар қалалардың мәслихаттары 50% пропорционалдық ал 50% - мажоритарлық жүйе бойынша, ал аудандық және облыстық маңызы бар депутаттар толығымен мажоритарлық жүйе бойынша сайланатын болды. Императивті мандатқа көшу депутаттардың сайлаушылармен өзара байланысын нығайта түсуге мүмкіндік береді. Ал сайлау алдында берген уәдесін орындамаған депутатты кері қайтаруға тетіктері ойластырылды. «Сайлау туралы» Контитуциялық Заңға сәйкес сайлаушылар бір мандатты округ бойынша сайланған депутатты, егер ол азаматтардың сенімін жоғалтса, сайлау бағдарламасын орындамаса, кері шақырып алуға бастамашы бола алады. 

Мәслихаттардың құрамына сайланатын депутаттардың құрылымына қарайтын болсақ, біркелкі емес екенін байқаймыз. 2016 жылы 6-шы шақырылымда сайланған депутаттар құрамында мысалға, Қарағанды облысының әртүрлі деңгейдегі мәслихатар құрамын сандық және сапалық зерттеулер нәтижесінен көргеніміз, жастық, гендерлік және кәсіби топтардың қатысуы біркелкі емес екенін байқаймыз. Осы мәслихаттардың құрамындағы 35 жасқа дейінгі жастардың үлесі 1%-ға да жетпеген [15]. 

Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің екінші отырысында сайлауға ұсынылатын партиялық тізімде жастар мен әйелдердің қатысыуының 30%-дық міндетті квотасын енгізуді ұсынған болатын [16]. Осыған байланысты «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңына 2020 жылдың 25 мамырында енгізілген өзгерістерге сәйкес, сайлауда ұсынылатын партиялық тізімде әйелдер мен жиырма тоғыз жасқа толмаған адамдардың саны оған енгізілген адамдардың жалпы санының кемінде отыз пайызын құрауға тиіс [17]. 

Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару туралы» Заңына сай мәслихаттар өз жұмысын тұрақты комиссия мен өзге де жұмыс топтарының негізінде атқарады. Мәслихаттар жылында кем дегенде бір рет халық алдында өздерінің атқарған жұмысы, тұрақты комиссияларының қызметі бойынша есеп береді. 2022 жылы заңнамаға енгізілген өзгерістерге сәйкес, мәслихат хатшысының лауазымы мәслихат төрағасы лауазымына ауыстырылды, бұл көп жылдар бойы шешілмей жүрген мәселені мемлекет басшысынң қолдауымен жүзеге асырылды.

Мәслихаттардың өкілді органдар ретіндегі мақсатына атқарушы және өкілді органдар арасындағы міндеттер мен функцияларды ажырату қағидаты негізінде қол жеткізіледі, бұл жергілікті өкілді және атқарушы органдардың өкілеттіктерінде көрініс табады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес мәслихат құзыреттілігі үш жағдайда тоқтатылады:

1. ҚР Конституциясы белгілеген тәртіпке сай мәслихаттар өкілеттілігі мерзімі аяқталған жағдайда. 2. ҚР-сы Президенті мерзімнен бұрын тоқтатқан кезде. 3. Мәслихат өзін-өзі таратқан жағдайда. 

Е.Б. Айтқазинов өз зерттеуінде мәслихаттар өкілді орган бола отырып, атқарушы билік, яғни әкімдіктер жанындағы консультативтік-кеңесші органға айналғанын жазады. Сондай-ақ, автор Заңда және мәслихаттар регламентінде әкімді жауапкершілікке тарту шарттары мен тәртібін регламенттеу жоқ екенін және бұл сенімсіздік вотумын іске асыру тәжірибесіне әсер етуі мүмкін екенін атап өтеді. Мәслихаттың сенімсіздік білдіру туралы шешімі әкімді қызметтен дереу босатуға әкеп соқтырмайды, тек осы мәселені ҚР Президентінің қарауы үшін негіз болады.

ҚР Президенті өз кезегінде: өкілді органның бастамасын қолдауға немесе мәслихатпен келіспеуге шешім қабылдайды. Сайланған депутаттардың өздері бұл өкілеттікті пайдалануға асықпайды, жергілікті өкілді органдардың көптеген депутаттары кәсіпкерлер болып табылады, сондықтан әкім мен оның командасының қысымынан қорқады, сонымен қатар кейбір депутаттар тиісті аймақтың бюджетінен қаржыландырылатын мекемелердің басшылары немесе қызметкерлері болып табылады. Басқаша айтқанда, олар атқарушы билікке тікелей тәуелді. Сондай-ақ, автор жергілікті өкілді органдар кадр саясаты арқылы атқарушы биліктің басқарушылық шешімдерін қабылдау процесіне әсер етуі керек деп есептейді [18].

Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев 2020 жылғы 1 қыркүйектегі «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты халыққа жолдауында мәслихаттардың мәртебесін функцияларын кеңейтуді тапсырды. Мәслихаттар өкілді орган ретінде өңірлік қаражатының тиімді жұмсалуын бақылауға жауаптылығын және тексеру комиссияларын да күшейту қажет деп атап көрсетті. Сонымен бірге мәслихат отырыстарының міндетті онлайн көрсетілімдерін енгізу қажеттігі туралы айтқан болатын [16]. 

Президент 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауында саяси жаңғыру аясында мәслихаттар жергілікті ЖӨБ негізгі буыны болуға тиіс. Бүгінде олар гибридті сипатқа ие, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті басқару институты болып табылады. Сондықтан мәслихаттардың өкілеттіктерін нақты белгілеу қажеттігін атап өтті [92]. Осы Жолдауларда көрсетілген мәселелер мәслихаттардың жұмысын жетілдіру және мәртебесін жоғарылату қажеттігінен туындайды.

Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының 2022 жылдың тамыз айында барлық 17 облыс пен республикалық маңызы бар 3 қалада жүргізген өңірлік әлеуметтанулық мониторинг нәтижелері бойынша мәслихаттарға респонденттердің жартысынан сәл көбі – 52,8% сенім артады [19].

 Осыған байланысты мәслихаттарға жергілікті тұрғындардың сенімін одан әрі арттыру өзекті мәселе болып отыр. Р. Асаубаев өз зерттеуінде келесі пікірді келтіреді: «Мәслихаттар негізінде жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту елдің эволюциялық және саяси даму қажеттілігінен туындады. Жалпы мемлекеттік басқару жүйесінен күшті өзін-өзі басқару моделіне көшу белгілі бір «аралық» кезеңмен жүзеге асырылуы керек. Жергілікті өзін-өзі басқаруды іске асырудың осындай тетігі мәслихат болып табылады. Транзиттік кезеңдегі өзін-өзі басқарудың бұл моделі негізделген және орталық пен жергілікті қоғамдастықтардың мүдделерін оңтайлы ескеруге мүмкіндік береді деп болжануда» [20].

 Саясаттанушы Б. Нұрмұхамедовтың пікірінше, «мәслихат депутаттары өз міндеттерін мүмкіндіктеріне қарай орындауға тырысады, бірақ қарым-қатынастың қолданыстағы моделін ескере отырып, мұны толық орындау мүмкін емес. Субъективті фактор бар, әкімдер мәслихаттардағы басым көпшілікті құрайтын партияның (Аманат партиясы) аймақтық филиалдарының төрағалары болып табылады, олардың мүшелері мәслихаттарда отырады. Басым көпшілік сол партиядан болғандықтан мәслихат депутаттары бақылауда болады. Сондықтан Президенттің әкімдер партиясына мүшелігін тоқтата тұру туралы шешімі депутаттардың дербестігін арттыру және өздерінің көзқарастары мен ұстанымдарын білдіру тұрғысынан үлкен маңызға ие болады» деп санайды. 

Саясаттанушының пікірінше мәслихаттардың толық көлемде жұмыс істеуіне мүмкіндік бермейтін объективті жағдайлар да бар. Депутаттар санының аздығын, сайлаушылардың санына сай біркелкі емес деп санайды. Мысалы, халқының саны 800 мыңдай адамды құрайтын Маңғыстау облысының мәслихаттардың барлық деңгейдегі – облыстық, қалалық және аудандық депутаттарының саны 100-ден асады. Бұл ретте облыста барлығы 400 мыңға жуық сайлаушы бар. Сонымен қатар, 2 млн астам тұрғыны бар Алматы қаласында оның 1 млн 200 мың сайлаушысына қалалық мәслихаттың 40 депутаты ғана келеді. Депутаттар санының жетіспеушілігі биліктің атқарушы және өкілді тармақтары арасындағы теңдік туралы айтуға мүмкіндік бермейді [21].

Қазақстанда өкілді органдардың дамуының тарихи ерекшеліктерін талдай отыра, ұлы дала демократиясынан бастап еліміздің тәуелсізідк алған жылдарына дейін жүргізілген жергілікті басқару жүйелерін және егеменді унитарлы мемлекетіміздің 30 жылда осы мәселе бойынша атқарған шараларын зерделей келе келесі қортындылар шығаруға болады. 

Қазақстанда жергілікті өкілді демократия саласында ұлттық ерекшеліктердің бар екенін, Конституциямен, қолданыстағы Заңда Еуропалық хартиясының талаптарына сай елімізде ЖӨБ нақты институтының қалыптасу мәселесі жалғасуда. Қазақстанда тәуелсіздік жылдары ЖӨБ демократиялық дамытудың Тұжырымдамасы қабылданып, олар іске асырылуда. Алда бекітілген Тұжырымдамаларды іске асыруда келесі мәселелер күтіп тұрғанын атап өтуге болады.

1. Қолданыстағы заңда жергілікті мемлекеттік басқару мен ЖӨБ айырмашылықтары анықталмаған. Заңда Мәслихат бір мезгілде жергілікті мемлекеттік басқару органы және ЖӨБ жүзеге асыратын орган болып табылады, әкімдік-әкім басқаратын, өз құзыреті шегінде тиісті аумақта жергілікті мемлекеттік басқаруды және өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын алқалы орган. Бұдан басқа, заңда әкімдік аппараты да, мәслихат аппараты да «мемлекеттік мекеме» болып табылатыны айқындалған. Заңда ЖӨБ органдарына не жатады, ал мемлекеттік билік органдарына не жатады деген мәселе соңына дейін толық шешілмеген. 

2. Төменгі деңгейде-ауылдық округтер, аудандық бағыныстағы қалалар және ауылдық округтің құрамына кірмейтін ауылдар деңгейінде жергілікті биліктің өкілді органдары жоқ. Әкімшілік-аумақтық бөлінісіне сәйкес ауылдық округтер аудандардың құрамына кіреді. Сондықтан көбінесе ауылдық округтың өкілетілігін аудандық мәслихатта бір депутат білдіреді, кейде бір депутат бірнеше ауыл, селолардың өкілі ретінде мәслихат сессияларында жергілікті қоғамның атынан қатысады.Ал қалалық жерлерде, аудандарында өкілді органдар қарастырылмаған. Сондықтан үлкен қалаларда халықтың мүддесін, үнін жеткізетін демократиялық процестер тежеулі. Алайда бекітілген Тұжырымдаға сәйкес ауылдық, селолық жерлерде жергілікті өкілді орган кеңестер қарастырылған. Жергілікті өкілді органдардың (кеңес, мәслихат) сайланбалылығы оның өкілдік сипаты сияқты маңызды белгісінде көрініс табады, бұл олардың өзін-өзі басқару табиғатын көрсетеді. Халықтың сайланған органдары бола отырып, олар тиісті аумақта тұратын азаматтардың мүдделерін білдіруге және қорғауға құқылы. Осы мақсатта оларға қажетті өкілеттіктер берілген [9]. Сондықтан бұл мәселелерде жергілікті өкілді органдардың депутаттары маңызды рөл атқаруға тиіс. Депутаттар өз өкілеттіктерін қоғамдық негізде атқарса да, жергілікті қоғамдастықтың сайланған өкілдері ретінде заңмен және Конституциямен белгіленген мәртебесі аясында жергілікті қоғамдастықтың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы оң өзгерістерді жүзеге асыруда және сайлаушылардың өмірін жақсартуда көшбасшы болуы керек. 

Бауыржан Рахимғалиұлы Шериязданов, 

Мемлекет тарихы институтының жетекші ғылыми қызметкері, саяси ғылымдар кандидаты

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Конституция Республики Казахстан. // Информационно-правовая система нормативных правовых актов Республики Казахстан [электронный ресурс]. URL:http://adilet.zan.kz/rus/docs/K950001000(дата обращения: 23.02. 2024).

2.      Аяган Б. История Улуг Улуса – Золотой Орды. Курс лекций.  – Алматы: Литера-М, 2020. – 224 с. – C. 40 -55

3. Баймаханова Д.М., Жатканбаева А.Е. Роль маслихатов (местных представительных органов власти) в решении проблем социального развития территорий в свете реформы МСУ 2007 года в Республике Казахстан. // [электронный ресурс]. URL: http://naukarus.com/rol-maslihatov-mestnyh-predstavitelnyh-organov-vlasti-v-reshenii-problem-sotsialnogo-razvitiya-territoriy-v-svete-reformy (дата обращения: 23.02. 2021).

4. Мацупа Л.В. Маслихаты Институционализация: десять лет становления и развития – Костанай: Ассоц. депутатов маслихата РК, 2004.- 163 c. – С. 115

5. Копабаев А.О. Конституционно-правовой статус маслихатов. - Алматы: Жеті жарғы, 2000. Алматы: Жеті жарғы, 2000. – 88 с. – С.8

6. Жангазы Р. Проблемы становления и развития местного самоуправления в Казахстане. // сайт: «Yvision.kz» [Электронный ресурс]. URL: https://yvision.kz/post/116295 (Дата обращения: 20.12. 2023 г )

7. Шериязданов Б.Р. Местное самоуправление Казахстана и России (Сравнительный анализ) // «Казахстан-Спектр» научный журнал – С. 63-75

 8.      Законопроект о местном самоуправлении разработали в Казахстане //[Электронный ресурс] https://mail.kz/ru/news/kz-news/zakonoproekt-o-mestnom-samoupravlenii-razrabotali-v-kazahstane#hcq=9tFm5Fs (Дата обращения: 7 декабря 2023)

9. Сагиндыкова А.Н., Жанузакова Л.Т. Компетенция местных представительных органов Республики Казахстан и проблемы ее совершенствования // Правоведение. – 2005. – №4. – С. 13-35.

10. Бурлаков Л.Н. Государственное и местное управление: учеб. пос. – Астана, 2017. – 560 с.

11. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын

бекіту туралы. 2012 жылдың 28 қарашада, №438 бекітілген // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1200000438. 10.01.2023.\

12. Қазақстан Республикасының Заңы. Қазақстан Республикасындағы

жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы: 2001 жылдың 23

қаңтары, №148-II қабылданған // https://adilet.zan.kz/kaz/docs. 11.01.2023.

13. Сколько мандатов получили партии в местных Маслихатах // https://turantimes.kz/politika/22880-skolko-mandatov-poluchili-partii. 24.11.2022.

14. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К. Тоқаев. Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы: Қазақстан халқына жолдауы // https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart. 10.11.2022.

15. Жұмағұлов Е.Т., Көпежанова Д.Е. Мәслихаттардың құрамын сандық

және сапалық талдау (Қарағанды облысының мысалында) // Мемлекеттік басқару және мемлекеттік қызмет. – 2020. – №3(74). – Б. 15-22.

16. Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К. Тоқаев. Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі: Қазақстан халқына жолдауы // https://ortalyq.kz/010920200015-2/. 22.11.2022.

17. Қазақстан Республикасының Заңы. Қазақстан Республикасындағы

сайлау туралы: 1995 жылдың 28 қыркүйекте, №2464 қабылданған // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z950002464_.11.01.2023

18. Айтказинов Е.Б. Правовые проблемы взаимоотношений региональных представительных и исполнительных органов власти РК //

Вестник МОСК. УНТА. – 2010. – №3. – С. 94-105.

19.  Қоғам келбеті: Қазақстандықтар қандай саяси институттарға көбірек сенім артады? // https://kisi.kz/kz/blogs/kazakhstandyqtar. 22.03.2023.

20. Асаубаев Р. Местное самоуправление – потенциал развития и текущие проблемы. – Алматы, 2016. – 84 с.

21. Как улучшить работу маслихатов? // https://turanpress.kz/politika-ivlast/1898-kak-uluchshit-rabotu-maslihatov.html. 25.03.2023