Бүгінгі таңда тарихи-этнографиялық мұражайларда
сақталған сәнді бұйымдар, теңге-моншақтар, алтын, күміс және асыл тастардан
жасалған құнды зергерлік бұйымдар халық шеберлері қалдырған баға жетпес асыл
мұра болып табылады.
Он саусағынан өнер тамған шеберлердің жасаған зергерлік бұйымдары күні бүгінге дейін өз құнын жойған емес, керісінше күннен-күнге ұлттық зергерлік бұйымдарға деген қызығушылық пен сұраныс өсе түсуде. Оған әр аймақтарда өтіп жататын халық шеберлерінің көрмелері мен жәрмеңкелері куә бола алады.
Қазақ жерінде болған саяхатшылар мен қазақ даласын зерттеуге келген орыс әскери шенеуліктері қазақтарда зергерлік өнердің өте ертеден келе жатқандығын жазып кеткен (И.Г. Андреев, А.К.Гейнс, А.И.Левшин т.б. зерттеушілер).
Зергерлік өнерде әртүрлі сәндік-әшекей бұйымдар жиі кездеседі. Әшекейдің мағынасына тоқталар болсақ, ол киімге, тұрмыстық бұйымдарды безендіруге пайдаланылатын, сәндік үшін жасалынатын бұйымдар және заттың бетіне салынатын ою-өрнек түрі. Мұндай әшекей-нақыштар жүннен жасалатын бұйымдардың (текемет, сырмақ, алаша, қоржын т.б.), киіз үйдің бау-басқұрларының, ат жабдықтарының (былғары тоқым, кежім, жабу), құрылыс-сәулет орындарының (есік, маңдайша, жақтау, дуал және т.б.), киім-кешектердің, ыдыс-аяқтар пен жиһаздардың, қару-жарақтардың т.б. байланысты қолданылады. Қазақта әшекейленбеген зат, бұйым жоқ деуге болады, себебі қазақ қолөнер шеберлері ұлттық нақыштағы әшекейлерді өңдеп, түрлендіріп, жетілдіріп қолданып отырған. Кәсіби деңгейдегі шеберлер қазақ даласының әр өңірінде болған. Шеберлердің талғампаздығы мен дарындылығы, тудырған дүниесінің жасампаздығы мен жаңалығы жасаған өнімдерінің сұранысынан көрініс тапқан. Қазақ шеберлері технологиялық тәсілдерінің жеңілдігі мен құралдарының қарапайымдылығына қарамастан, зергерлік әшекей бұйымдарының үздік үлгілеріне жататын өнер туындыларын жасаған.
Әшекей тағылатын түрлеріне қарай бірнеше топтарға бөлінеді. Басқа тағатын әшекей түрлері: шеке, самай, маңдай, құлақ, мұрын, бұрымға тағылатын әшекейлік заттар. Шекеге тағылатын әшекей түрлері: шекелік[1]. Самайға тағылатын түрлері: сырғалық, айшық[2], жақ моншақ[3], сырға. Маңдайға тағылатын әшекей түрлері: күміс теңгелер, шырмауық[4]. Құлаққа тағылатын әшекей түрлері: сырға, бет моншақ[5]. Мұрынға тағылатын әшекей түрлері: зере[6], зерен[7], зейір[8], зер. Бұрымға тағылатын әшекей түрлері: шашбау[9], шашқап[10], шолпы[11], шашқа тағатын түйреуіштер, шашмоншақ[12]. Мойынға тағылатын әшекей түрлері: алқа[13], бойтұмар[14], моншақ, тұмарша[15], әйкел[16], ділда алқа[17], тұмар[18]. Кеудеге тағылатын әшекей түрлері: өңіржиек[19], түйреуіш. Қолға тағылатын әшекей түрлері: білезік, мөр[20], сақина[21], балдақ[22], жүзік[23]. Киімге тағылатын әшекей түрлері: түймелер, қапсырмалар[24], белдік, белбеу[25], тана[26], танакөз[27], тал моншақ[28][1, 82б].
Ертеде қазақтар әшекейленген шытыра, зерен сырға, зер, тұмар және т.б. зергерлік бұйымдарды мал бойына және ер-тұрмандарына да таққан.
Тас дәуірінен жалғасқан тасшылық өнері қола дәуірінің осы өркениетіне тоғысып, гауһар, жақұт, алмас, қас тасы, меруерт сияқты аса бағалы тастардан көз орнатқан сәндік жабдықтарды, әсемдік бұйымдарды жасау технологиясын қалыптастырды. Мәселен, қазақтар ағашқа, ер-тұрманға асыл тасты не тассыз күміс әшекейлі шытыраны[29]пайдаланған. Ал зейірді қойдың мұрнына өткізілетін зерлі шығыршық ретінде таққан. Ертеде қазақтар тіл-көзден сақтасын деген мақсатта жүйрік аттарының мойнына әйкел таққан. Зергерлер әшекейленген тұрмыстық бұйымдар алтын аяқ, жағдан[30], адалбақан[31], алтын ер[32], пышақ және т.б. адамдар күнделікті тұрмыста жиі қолданған.
Әшекей түрлері негізінен қоғам мүшелерінің әлеуметтік мәртебесін айқындайтын қызмет атқарады. Қазақ шеберлері зергерлік бұйымдар жасауға қажетті материалдарға алтын, күміс, бақыр, мыс, жез, темір, қалайы, қорғасын, ақық, березе, алмас, гауһар, зуһра, көк тас, лағыл, маржан, меруерт, інжу сияқты асыл тастарды пайдаланған.
Қазақ зергерлері алтынмен аптау, алтынмен булау, алтын шабу, күміспен күптеу, қақтау, көз орнату, сымға тарту, қара ала жүргізу, сымкәп жүргізу, ою салу сияқты әшекейлеу, өңдеу тәсілдерін жиі қолданған. Байлар шеберлерге арнайы тапсырыс беріп сырға жасататын болған.
Әшекейді ерекшелеп, айшықтап ондағы әртүрлі заттарды әдемі, сәнді көрсететін үкі, шоқ, әдіп, алтын-күміс ілгектер, шытыралар, салпыншақтар, қоңыраушалар сияқты құрамдас бөліктер де бар. А.Шевцованың пікірі бойынша Сыр өңірінің зергерлері алтынға қарағанда күміс қол жетімді болғандықтан жиі пайдаланған, сонымен қатар мысты да әшекей бұйымдарын жасауға қолданған. ХІХ ғасырдан бастап қазақ халқы металдың сыртынан алтын немесе күміс жалату тәсілін қолданған[7,146]. Ал халық ауыз әдебиетінде Дәуіт пайғамбарды - тұңғыш ұста әрі зергер, шеберлерді жебеуші рух ретінде көрсеткен. Оның есімі металл, әсіресе алтын мен күміс өндірудің басталуымен, кәсіпшіліке байланыстырылады. Дәуіт пайғамбардың қолы отқа күймеген, балға мен қысқышты пайдаланбай-ақ темірді ие беретін болған деп жазған. Зергерлік өнер туралы академик саяхатшы П.С.Паллас өзінің 1776 жылғы «Путешествие по разным провинциям Российской империи» деген еңбегінде: «...қазақтарда ұсталар да зергерлер де бар», - деп жазады[18, 63].
1803-1804 жылдары қазақ арасында тұтқында болған Савва Большой деген адам да қазақтарда зергерлік өнерінің өте ертеден бастау алғанын жазған. Революцияға дейін жарық көрген «Обзоры Акмолинской области за 1904 год» атты жинағында «.....У казахов существуют особые художники и золотых дел мастера» деп атап көрсеткен. Ақтөбе облысының батыс жағында тұрған А.К.Гейнс 1892 жылы «Литературный сборник» атты еңбегінде «қазақтар күмісті балшық тостағанға салып, жуан қаңбақ түбірінен жаққан көмірге қыздырып қорытады» деп жазды[20]. Қазақ халқының қыз-келіншектері сырға, сақиналарды жоғарғы талғаммен таққан. Ертеде қазақтар әйелдің қолында не жүзігі, не сақинасы болуы керек деп санаған, ол болмаған жағдайда дайындаған тағамын арам деп білген. Күмістен сақина, жүзік салған әйел дайындаған сусынды қонақ адал деп сүйсініп ішкен. Мысалы, орыс зерттеушісі: И.Г. Андреев былай деп жазады: «Қазақ әйелдері әшекейлерді кеудесіне де тағады. Бастарына жаулық салып, оның үстінен маңдайға дейін түсетін жамылғы киеді де, оған жіпке тізілген маржан інжу қадап қояды. Кейбіреулері мұрнына кішкентай күміс сырға тағып жүреді, осы арқылы әкесінің ең сүйікті қызы екенін аңғартқан. Саусақтарына жүзікті молынан салады: ал құлақтарына көбіне інжу қадаған ұзынша сырғалар тағады[1, 45].
Орыс зерттеушісі А.И. Левшиннің «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацских, орд и степей» атты еңбегінде қазақ әйелдері қолдарына сақина, жүзік, білезіктер, сонымен қатар құлақтарына сырға, кеудесіне күмістен айылбас және түрлі тастармен безендірілген өңіржиектер тағынып жүргендігі жайлы мәліметтер берілген [14, 308].
Осы деректерге қарағанда қазақ шеберлері зергерлік өнерді көне заманнан білгендігі даусыз. Бірақ олар алтын-күмісті өздері қорытып, өндіре алмаған. Сондықтан оларды көрші орыс мемлекеттерінен сатып, айырбасқа алып отырған. Кесек күміспен алтын оңайлықпен табылмағандықтан ол кездегі зергерлер алтын мен күміс ақшаларды қайта балқытып немесе сол күйінде соғып пайдаланған [17].
Қазақ тілінде алтын, күміс, жез, мыс сияқты түсті металдардан жіңішкелеп суырылған жіптерді зер деп атайды да зерлі тон, зерлі шапан, зерлі кимешек және т.б. сөз тіркестері жиі кездеседі. Сондай-ақ зер, зерделі деген сөз асыл, таза жігер, намыс деген ұғымдарда да қолданылады. Зергерлер мен темір ұсталары бұйымдарын металдан, негізінен алғанда күміс пен мыс, темірден жасаған. Зергерлік өнер атадан балаға мұра болып, ұрпақтан-ұрпаққа қалып отырған. Ұсталықпен ер кісілер айналысу шарт болса, зергерлік өнермен әйелдер де, көбінесе зергердің әйелдері айналысатын болған. Егер зергер кісі дүниеден қайтып, оның жолын қуар балалары болмаса, кейбір кезде оның зергерлік қызметін әйелі атқаратын болған. Зергерлер негізінде кез-келген бұйымды тапсырыс берушінің өз материалынан жасайтын болған. Олар әр түрлі құрал саймандарды пайдаланған. Сәндік қолөнер халықтың мәдениеті мен өнерінің айқын көрінісі болып табылады. Қошқар мүйіз ою өрнегі тоқыма бұйымдарға ғана арналған. Зергерлік тақырыбы, туынды көлемі мейлінше ықшам болып келеді. Оның үстіне зергерлік өнердің өзегі халық әшекейімен, дәстүрімен сабақтасып жатуы керек.
Қызылорда облысындығы құнды бұйымдарды жасайтын кітапқа түсірілген зергерлерге тоқталсақ:
Алданазаров Әлімбет - 1904 ж Қызылорда обл, Жанақорған ауданында туған. Әлімбет өз әкесі Алданазардан теміршілік, зергерлік өнерін он жеті жасына дейін үйреніп, ата баба кәсібін халық игілігіне жұмсаған, елден кесіп ақы сұрамаған, ел ішінде кәделі ұста, атақты өнер иесі болып, дүкені қазіргі кезге дейін үлкен лабораторияға айналған, ежелгі халық өнерін қастерлеген.
Аманжолов Қобан – 1897 ж Қызылорда қаласында дүниеге келген. Әкеден жастай жетім қалған Қобан атақты зергер Қарамырзаның көрігін басып, көмірін жаға жүре, зейінділік пен зерделіктің нәтижесінде бұл өнерді үйреніп алып, он тоғыз жасынан өз алдына дүкен құрып, көрік басын халық арасында атағы шығады. Алғашқы сақина, жүзіктен бастаған Қобан Ақмешіт төңірегінде белгілі зергер атанды. Қазақтың ұлттық ою өрнегін жете білетін Қобан оларды өз ісіне орынды қолданып, барлық қалыптары мен аспаптарына дейін өзі қолдан жасап алған. Қобан ақсақал, алғашқы ұжымдық шаруашылықты өркендетуге атсалысқан.
Берсүгіров Палжігіт 1900 жылы Қызылорда облысы, Шиелі ауданы «Коммунизм» колхозында туып өскен. Палжігіт жас шағынан өнерге бір табан жақын жүріп, әйгілі зергер Жолтайдан он екі жасында зергерлік өнерін үйреніп шығады. Ол келе-келе ою өрнектерді өз ойынан шығаратын болды. Мысалы «орақ пен балға, бес жұлдыз сырға, мөрше» қалып өрнектерін пайдаланды. Қыз-келіншектердің тағар бұйымдары алқа, сырға, білезік, шашбаулар мен жүзіктерге соғылатын неше түрлі қалып үлгілерін де өз ойынан қисындырып, қолдан өзі жасап алып отырған. Ондай қалып үлгілері: күмбез түйме қалып, кәтеп қалып, тұмар қалып, білезік қалып, қозы қалып т.б болып бөлінеді. Бұдан басқа теміршілік, үйшілік, музыкалық аспаптар жасау саласынан білмейтіні жоқ бес аспап шебер атанған. Темір дүкен ұстаған кеншар ұстасы болған [19, 85] беттен тұрады
Таңабаев Жүсіп 1904-1969жж Қызылорда облысы Шиелі ауданының Ортақшыл ауылында туған. Өнер жолына алғаш шаң қобыз жасаудан бастап, зергерлік атағына ие болған. Жүсіп жас шағында қыпшақ ауылынан шыққан атақты зергер Ысқақтан үйреніп он бес жасынан бүкіл Сыр еліне белгілі бес аспап ұста атанады. Соңғы кезге дейін ағаштан, темірден түйін түйген, тігіншілік, етікшілік, ершілік, үйшілік өнерінен бастап зергерлік өнерін жете меңгерген. Бүкіл Сыр еліне әйгілі Жүсіп ұста Жүсіп зергер атанған теміршілік-зергерлік өнерді бұлжытпай бүгінгі кезге ұштастырушы шебер[19,90 б].Енді сырғаларға жеке тоқталар болсақ.
Сырғалар. Сырға - әйелдердің құлағына тағатын әшекейлі, сәнді зергерлік бұйым (кейбір елдерде сырғаны ерлерге де тағатын болған). Қазақ әшекейлерінің мән-мағынасына тоқталсақ, онда этнографиялық бұйымдардың қасиеттілік астарының бар екенін білеміз. Сонымен қатар, сырғаның ғұрыптық та мән-мағынасы бар, ол құлаққа дүлей күштерден сақтау мақсатында тағылатын болған. Сырғаның тұтас тұрпаты да, жекелеген бөлшектері, материалы мен ою-өрнегі де белгілі бір мән-мағынаны білдіреді. Көз қондырылған бұйымның көз тиюден алдын-ала сақтайтын киелілік және емдік қасиеті бар деген ұғым қалыптасқан. Қазақтар үзбелі салпыншақтар сылдырымен жын-шайтанды үркітіп отырады деп түсінген.
Мұндай ұғым басқа халықтарда да кездеседі. Якуттарда сырғаны бесікті қорғау үшін ілетін болған.
Бұл зергерлік бұйым жынысты анықтау аспектісінде де маңызды болып табылады. Қорым мен көктаста сырғаның бейнеленуі қайтыс болған адамның әйел екендігін білдіреді. Сондықтан да әйел адамдар сырғаны үнемі тек түрін өзгертіп ғана тағатын болған.
Ол неолит заманында сүйектен, мүйізден, қола дәуірінде металдан жасалған. Б.з.б. ІІ ғ -.б.з.ІІ ғ-нан алтын мен күміске асыл тас орнатылып жасалған, сырғаның өте сәнді түрлері шыға бастаған.
С.П.Толстов жетекшілігімен Хорезм археологиялық этнографиялық экспедициясы 50-60жж және қазіргі кездегі Ж.Қ. Құрманқұловтың жетекшілігімен Шірікрабат археологиялық экспедициясының Шірік-рабат мәдениетінің ескерткіштеріне жүргізген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде б.з.д ІV және ІІ ғасырларда өмір сүрген осы аймақтың халықтары арасында коралдан жасалған салпыншағы бар, маржан моншақтармен безендірілген алтын сырғалардың кең таралғандығын көрсетіп отыр[1-сурет]. Атап айтқанда Бәбіш-мола 2 мавзолейінен, Шірікрабатқала қорымында орналасқан ғибатханадан,Шірік 2 жерлеу құрылысынан[21, стр. 166, 2 сурет,] және Шірік Рабат ескерткішінен шығысқа қарай 7км жерде орналасқан мавзолейден[ ] аталмыш алтын сырғалар табылған. Осындай сырғалар Жетісу өңірінде орналасқан б.з.д. ІV-І ғғ. мерзімделетін Көктума обасынан да табылған[22 К.Акишев,1983].Осы ескерткіштерден табылған әшекейлер асқан шеберлікпен жасалғанымен ерекшеленеді.
Археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде табылған жәдігер ортағасырлық Жанкент қаласынан табылған шыныдан жасалған қанық көк түсті моншақты айтуға болады[13,56].
Орта Азия елдерінің ішінде қарақалпақтарда мұрынға сырға тағу кең таралған және кейбір өңірдегі қазақтарда кездеседі және оны арабек немесе әребек деп атайды[8, 15]. Болашақ нәрестенің жынысын анықтауда егер жүкті әйел немесе оның жақындары түстерінде сырға көрсе, міндетті түрде қыз туылатын болған.
Қазақта ертеректе қыз баланы қырқынан шығара салып, құлағының сырғалығын (құлақтың етегін сырғалық деп атайды) тары дәнімен уқалап, етін өлтіріп, отқа қарылған инемен тесіп, оған жібек жіп өткізіп, тұйықтап байлап қоятын. Құлақтың тесігі бітеліп қалмауы үшін кейінірек кішірек күміс сырға тағатын. Ол «жас нәрестеге тіл - көз тимесін» деген тілектен туындаса керек. Р. Карутцтың мәліметі бойынша «Баласы болмай келген немесе кеш босанған әйелдер, балаларының құлағын уақытынан бұрын, ұзақ өмір сүрсін деген ниетпен, үш жасында тескізген»[5,11]. Қыз балаға құлақ тесу міндетті болып саналады, мәні жағынан сүндеттеумен теңестірілген. Сондықтан да халық арасында «құлақ тесу - қыздың сүндеті» деген сөз кездеседі. Қазақтармен қатар Орта Азияның басқа халықтарында қыз баланың дүниеге келуі аса қуаныш тудырмаған. Бұл ғұрып Тува халықтарында да кездеседі[4, с.172 ]. Бұрын ер баласы тұрмай жүрген немесе баланы өте кеш көрген ата-аналар ырым етіп қартайғанда көрген осы ұлымыз тұрсын, тіл-көзден, әртүрлі жаман күштерден аман болсын деген мақсатпен оны ұл емес қыз, деп құлағына сырға тағып қоятын болған. Ал өзбек халқында баланы сақтап қалу үшін көп балалы жеті әйелдің әшекейлерінің сынықтарын балқытып сырға жасатқан. Ер балалар бұл сырғаны қазақтарда бес жасқа дейін, ал өзбектерде үйленгенге дейін таққан[6,378]. Баланың буыны бекіп ер жете бастағанда ғанаата-анасы ауыл-аймағын шақырып той жасап, сол той үстінде бозбала жігіттің құлағынан сырғасын алады.Қазақта осы тойды сырға той деп атаған. Ел арасында мұндай ғұрып ХХ ғ.басына дейін сақталып, тіпті сирек те болса ХХ ғ. 40-50 жж. дейін кездеседі.
Қазақ халқында қызды бесіктегі кезінде немесе ол бой жете бастаған кезде атастырған. Атастырылған қыздың құлағына сырға салу, сырға тағу (кейде үкі қадайды) рәсімі бар. Сондықтан да құда түсу рәсімінде сырғаны, басқа да бағалы заттармен бірге сый ретінде әкелу міндетті болып саналған. Бұл дәстүр Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде жақсы сақталған. «Қалыңдық» мағынасындағы сырғалы қыз немесе сырғалы атауы осыған байланысты шыққан. Алтай тілінде де қалыңдықты «сырғалы», «сырғалық» деп атайды. Яғни сырғасы бар деген мағынада[6, 379]. Осы әдетке қатысты қырғыз тілінде сөйке салды тіркесі жұмсалады. Қырғыз тілінде сырғаны сөйке дейді. Қырғыздардың әдетінде жігіттің әке-шешесі қыздың үйіне алғаш рет келген кезде болашақ келінінің құлағына өздері алып келген сырғасын тағады. Оның жанында басқа да сыйлықтары болады [12, 658-659]. Осыған байланысты кішігірім той жасалған. Бұл той қырғыз тілінде де сырға той деп аталған.
Қазақ дәстүрінде қызға тағатын сырғаның орнына басқа да үкі (қасиетті саналатын құстың бір шоқ үлпілдек қауырсыны), жүзік, білезік, тана (әдемі ақық түйме)[33], моншақ т.б. әшекей бұйымдары қолданылады. Сондықтан қазақ тілінде «құда түсіп, сырға тағып кетті» деудің орнына «үкі (тана, моншақ) тағып кетті» деп те айта берген. Кей жерде «жіп тағып кетті» дейді. Жоғарыда айтылғандай, мұндай заттармен бірге күйеу баланың ата-анасы тарапынан қыздың ата-анасына берілетін сый-сияпаты қоса жүреді. Ол сыйлық мал немесе күміс жамбы, ақша түрінде беріледі. Күйеу жағының осындай сыйлық апару кәдесі алғашында құда түсу рәсімін білдіретін атаулармен аталып бата аяқ, сырға тағар, тана тағар, құлақ моншақ тәрізді фразеологизмдер пайда болған. Ертеде, құлақ моншақ деп сырғаны айтқан. Қырғызстанның оңтүстік диалектісінде сырғаның бір атауы құлақ моншақ [4, 532].
Этнографиялық деректер бойынша, көптеген түркі халықтарында қыздардың құлағын тесіп, сырға тағып қою өте ерте жастан басталады. Ертеде қыздың басы бос, атастырылмаған болса, керегеге, кілемге, тіпті бақанға сырға іліп қою салты болған. Үйге келген қонақ немесе жолаушы ілулі тұрған сырғаны көрсе: «бұл үйдің бойжетіп келе жатқан немесе бойжетіп отырған қызы бар екен, ата-анасы әлі ешкіммен құда болмапты, қыздың басы бос екен», - деген ой түйген.
Жасалған материалы мен жасалу тәсіліне қарай алтын сырға, күміс сырға, лағыл сырға[34], шытыра сырға[35], қолқа сырға[36], қозалы сырға[37], үзбелі сырға[38], күмбезді сырға[39], қоңырау сырға[40], ай сырға[41], ақық сырға[42], иінді сырға[43], лағыл сырға[44], гауһар сырға[45], айшықты[46], тұмарлы[47], салпыншақ[48], жапырақты сырғалар[49], шұбыртпа сырға[50] адай сырға[51], айбалта сырға[52] т.с.с. кете береді. Аты айтып тұрғандай зер сырға-алтын сымынан нәзік те, әшекейлі етіп жасаған сырға түрі, сояу сырға-сүйектен жасалған сырғаның түрі. Бұған қоса асыл тастардан көзі бар сырғалардың түрі көп: маржан сырға, меруерт сырға, лағыл сырға аталған тастардан көз қойған сырғалар.
Салпыншақты сырғалардың да түрі көп: қозалы сырға-шар тәрізді металл салпыншақты сырға; сирақты сырға-бірнеше салпыншағы бар түрі (оны салпыншақтың санына қарай атай да берген: үш аяқты сырға, жеті аяқты сырға), тамшылы сырға-майда қозалары мол, салпыншақты сырға, құрылымы күрделі сырғалар, жұмыр сырға-іші қуыс; төбе сырға, сабақ, сабақты сырға-өзі үлкен, салмақты, салпыншағы мол сырға түрлері, үш буынды сырға, үш шолпылы сырға - үш салпыншақпен әшекейленген сырғалар, ал сырғаның салпыншағы аса мол, көп әшекейлі болса, оны қырық буынды сырға деп атаған. Мысалы, оның қатарына Солтүстік Түгіскеннен табылған үш конусты сырғаны жатқызуға болады. Оның бір ерекшелігі салпыншақтары ағашқа орнатылған. Ілгегі бар алтын қалқаншаға ағаш негізге қапталып, астыңғы жағынан үш конус кигізілген. Ортаңғы конустың сыртына айналдыра спираль тәрізді сызықтар түсірілген. Ал екі жағындағы конустар толықтай сақталмаған, ол күміс болуы мүмкін. Бұл конустар Орта Азия және Қазақстан территориясына кең тараған Андронов мәдениетінде кездесетін конусты білезіктерді еске түсіреді[4, 98].
Жасалу жағынан ерекшелігі сабақты сырғалар көлемді, әрі ұзын, әшекейлерін мол етіп жасаған. Кейбір сабақтардың салпыншақпен жалғасатын алақанының өзі бойжеткен қыздардың алақанымен бірдей жасалған. Оны құлаққа салса, жырып кететіндіктен, жіппен, ширатылған күміс сыммен көтермелеп, шашқа, бас-киімге, сәукелеге байлап бекіткен. Кейде екі сырғаны моншақты жіппен байлап таққан. Мұндай сырғаны сәукеленің самай тұсынан ілмелеп байлайды. Оның көне аты төбе сырға - баскиімге, шашқа байланатын сырға түрі, оның төгілме төбе сырға деген атауы да ұшырасады[8, 24].
Зергерлік өнерінде бұйымдардың сыртқы пішінін, бет-бедерін ай, күн, жұлдыз сияқты аспан шырақтарынан ұқсас космогониялық өрнектерімен безендіру жиі ұшырасатын құбылыс және толып жатқан жақсы сенім-ырымға негізделген түсініктер бар. Ол халықтың өте ерте замандардан қалыптасқан сенім-нанымы, әдет-ғұрпы, салт-санасына байланысты туған. Қазақ сырғаларының құпиясы символикалармен күшейе түседі. Олар күн, ай, бұрама формалы болып келеді. Үшбұрышты тұмарша тәріздес сырғаларды жасы үлкен адамдар әлі күнге дейін киелі санайды.
Сырға түрлерінің ажыратылып аталуы олардың сыртқы пішінінің ою-өрнекті, бірақ салпыншақсыз, жарты ай бейнелі күміс ай сырға (кей өңірлерде айшық; айшықты сырға деп те атайды) сырға; ертедегі соғыс қаруына ұқсатып айбалтаның жүзі жарты ай түрінде жасалған айбалта сырға түрі; дөңгелек формалы - алқа сырға; шеңбердің ортасында бес тармақты жұлдызы бар - жұлдыз сырға; сопақ, жұмыр, домалақша келген собық сырға және т.б.
Ерекше нақышпен жасалған ерекше дара сырғалардың түрлері де киіммен қоса тұтынғанда адамның ажарын ашып, әр беріп тұрады. Ондайлар қатарында бетіне күмістен қойылған шошақ әшекей, томпақ көзі бар кейде оның бетіне бүршік, сірке салған күмбезді сырға; салпыншақтарын шұжық тәріздендіріп жасаған шұжық сырға; күміспен күптелген үкі аяғынан жасалған шар тәрізді салпыншақтары бар үкі аяқ сырға. Ал салпыншақтарына қоңыраушалар бекітілген қоңырау сырға нұсқасының шеңбері кең, салпыншақтары мол, күміс қоңыраушалары бар сырға сыртқы жарасымдылық берумен бірге сыңғырлаған нәзік дыбыс шығаратын сырға сирек те болса кездеседі [8, 80].
Сыр өңіріндегі кездесетін сырға түрлері таға тәріздес, ілмек түрінде жасалып, көзіне бағалы тастар орнатылған. Мұндай ай тәріздес сырғаны алтыннан және кейде күмістен жасаған, сонымен қатар оны немерелі болған әжелер таққан. Жасы 45-тен асқан әйелдер дәстүр бойынша кимешек кигендіктен, сырға тағудың қажеттілігі болмаған, сондықтан сырғаны көбінесе бойжеткен қыздар мен келіндер таққан. Әйелдердің кимешек киюі - сырғаның әйел әшекейі ретінде дамуына ықпал ете алмады. Мұражай қорларындағы қазақ сырғаларының санының аз болуы осыған дәлел бола алады.
Ақық (ақық тасы) - қымбат тас, жылтылдап тұратын, түсі әртүрлі (қызғылт күлгін, қызыл, күрең қызыл) түсті асыл тас. Бұл бағалы таспен ақық көзді қапсырма, ақық моншақ, ақықтан көзі бар сырға т.б. зергерлік өлшемі бар бұйымдар жасалады. Ақықтың түсі қоңыр қызыл немесе ақпен қоңыр қызыл түстердің кезектесіп түсетін жолақты, ал кейбіреулерінің түсі ақшыл болады. Орыс тілінде агат, сердолик, халцедон деп аталатын тастардың баламасы ретінде қолданылады. Ақықтан моншақ тізіледі, онымен зергерлік бұйымдар мен ер-тұрман сияқты ат жабдықтары әшекейленеді[1, 138].
Халық түсінігінде сырға құлақты негативті энергия, жаман сөздерден, өсек-аяңнан қорғаған. Әйелдердің өзара әңгімелесуі кезінде кәмелетке толмаған еріксіз отырған балаларға «құлағына алтын сырға» деп айту ғұрпынан кейін балалар «саңырау» болып, қажетсіз мәліметтерді қабылдамауы тиіс болған.
Сырға – әйелдің сыртқы беделін көрсететін атрибут, яғни сырғалардан жеке кісінің иелігін немесе оның жас мөлшерін, шыққан тегін, өскен ортасын білдіретін қасиеттер де байқалып тұрады. Материалына сай ісі де, көркемдік шешімі де жоғары болып келеді. Алтынмен қапталып, асыл тастардан көз қондырылады. Орта Азия әйелдері көлемі үлкен сырғалар таққан. Көлемі ұлғайған сайын сырға бағалы әрі әсем болып табылатындықтан әйел мәртебесін асқақтата түскен. Бұндай ауыр күміс сырғаларды жиын тойларда ғана таққан[7, 149]. Қыздардың сыртқы әдемілігінің қалыптасуына және оның әйелдік қасиетінің жетілуіне әсер етеді. Бұл бұйым болашақта бала туу қызметінің жетістігінің кепілі болып саналады. Қалыңдық жасына жеткен қыздардың сырғаларында күннің, жұлдыздың, айдың, ал салпыншақтарында тұқымның, гүл жапырақшаларының, дәндердің болуы репродуктивтілікті көрсетеді. Бұл өзінен тарайтын ұрпақтың көп болуын меңзейді. Дәстүрлі тұрмыста әлі күнге дейін сырға, сақинасыз жүру ерсі болып табылады. Қазіргі кезде ол жыныссыздықты білдіреді. Қазақ ертегілерінде уақытша қыздың сырғаға айналуы бұл бұйымның әйел жынысының белгісін көрсетеді және асыл тастар сияқты қазақ эпосындағы әйел кейіпкерлерінің әдемілігі ретінде қабылданған.
Қайтыс болған әйелдің барлық әшекей бұйымдарын шешіп алып, шашын өріп қойған. Тек сырғасын ғана қалдырған, өйткені сырғасы жоқ әйелдің құлағына жылан кіріп кетеді деген түсінік халық арасында қалыптасқан. Егер сырғасыз жерлейтін болса, онда міндетті түрде құлақтың сырғалығын жырту керек болған.
Табаридің мәліметтері бойынша б.э. 728-729 жж және б.э. 738-739 жж. Түріктер соғыста қайтыс болған қолбасшыларын жоқтағанда, құлақтарын кесіп, беттерін тырнап жылаған. ХХ ғасырдың басына дейін қазақтар мен қырғыздардың жесір қалған әйелдері үшін бетін тырнап, өзін-өзі азаптау қатаң ереже болып табылған. Бұл түркі халықтарына тән дәстүр Пенджикент ғибадатханасында жоқтау кезінде құлақтарын кесу сәті көркем суреттерде бейнеленген. Бұл әрекеттің мәні өлімді имитациялау, қайтыс болған адамның артынан о дүниге кетуге даяр екенін көрсетеді. Жыртылған құлақтың сырғалығы жыланның бәлелі пиғылдарын сақтандырған, сонымен қатар қайтыс болған әйелдің сырғасын қарапайым әдіспен шешіп алуға болмайтындығын білдіреді. Жақын адамы қайтыс болған кезде өзін-өзі азаптау ғұрпы әлемнің көптеген халықтарында кездеседі[10,379]. Матадан жасалған бұйымдарда сырға және үшбұрышты бойтұмарлар тәрізді өрнектердің кездесуі, қазіргі кезге дейін үлкендер арасында тіл-көзден сақтау мағынасында қолдынылады.
Қорыта айтқанда, қазақ халқының зергерлік өнері өте ертеден, қазақ халқының құрамына кірген тайпалар мен халықтардың зергерлік өнерінен бастау алады. Ұлттық зергерлік әшекей бұйымның түрлерінің көрнекілігін олардың Орта Азия, Шығыс Түркістан, Еділ бойы және Сібір халықтарында кең таралғандығынан көруге болады. Осы халықтарды әшекей бұйымдарында ортақ белгілер мен элементтер, аталуында да ұқсастықтар көп кездеседі. Мұндай ұқсастықтар зергерлік өнердің тек ертеден бастау алатындығын ғана көрсетіп қоймай, сондай-ақ, ерте замандардан үзілмей келе жатқан этникалық мәдени сабақтастықты да көрсетеді.
1. Андреев И.Г. Описание Средней орды киргиз-кайсаков. Алматы: Ғылым, 1998.
2. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. А-Д. 1 том.А, 2011.
3. Львова Э.Н., Октябрьская И.В., Сагалаев А.М., Усманова М.С. Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири: Пространство и время. Вещный мир. Новосибирск, 1988;
4. Баялиева Т.К. Доисламские верования и их пережитки у киргизов. Фрунзе, 1972.
5. Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке. Пер с нем. Спб. 1910
6. Тохтабаева Ш.Ж. Обряды и обычаи казахов, связанные с произведениями прикладного искусства//Обычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем. Сборник статей. Алматы «Ғылым», 2001. С.378.
7. Шевцова А. Казахский народный орнамент: истоки и традиция. М., 2007.
8. Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. – Алматы, Ғылым, 1991.
9. Қазақтың зергерлік әшекейлері. Алматы «Өнер», 1985ж.
10. Шаханова Т.Ш. Обычи и обряды связанные казахов прикладного искусства//в прошлом и настоящем. Алматы 2001ж.
11. Диваев А.А. Древнекиргизские похоронные обычаи // ИОАИЭ. 1897. Т. 15. Вып.1.
12. Кисляков Н.А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана. Л, 1969.
13. Курманкулов Ж., Ж.Жетібаев, Ж. Утубаев, Д. Байтілеу, А. Искаков. Чірік-Рабат ескерткіштер кешені мен оның айналасындағы ескерткіштерге жүргізілген археологиялық зерттеулер. Мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасы бойынша археологиялық зерттеулер жайлы есеп. А, 2005.
14. Левшин А.И. «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацских, орд и степей». А «Санат» 1996.
15. Попова Л.Ф. Ювелирные украшения в культуре казахов Актюбинской области(нач.ХХІ века)//«Арало-Каспийский регион в истории и культуре Евразии»: Материалы ІІ Международной научной конференции. Алматы; -Ақтөбе, 2011. С.220-224.
16. Итина М.А., Л.Т. Яблонский. Мавзолей Северного Тагискена. Поздний бронзовый век Нижней Сырдарьи. М., 2001.
17. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987.
18. Паллас П.С. Путешествие по разным провинциям Российского государства. Часть 3я. Вторая половина 1772 и1773 годов. СПб, 1788. -480 с. с табл.
19. Ә.Тәжімұратов. Шебердің қолы ортақ. Алматы, Қазақстан, 1977.
20. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. Т. І. Дневник. Мотивированная временная инструкция уездный начальником Тургайской области. СПб: Тип. М.М. Стасюлевича, 1898. 589с
21. С.П. Толстов. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962; Л.М. Левина, Б.И. Вайнберг. Чирикрабатская культура: Низовья Сырдарьи в древности. Вып.І.М., 1993.
22. К. Акишев. Древнее золото Казахстана. А.Өнер, 1983
[1] Шекелік – екі шеке самай тұстан бас киімге, шашқа тағатын салпыншақ әшекей. Негізінен Қаззақстанның оңтүстігі мен батысында кең таралған.
[2] Айшық – ай жұлдыз суреттері салынатын яки ою-өрнексіз болып келетін, әйелдердің жаулығына тағатын жарты ай бейнелі күміс әшекей.
[3] Жақ моншақ – алтын, күміс қозалармен, асыл тастармен бұршақтап, үзбелестіріп жасаған салпыншақты бас киім әшекейі.
[4] Шырмауық- көне сөз, ілгекті бас киім әшекейі, ілгекті оқа.
[5] Бетмоншақ – сәукеленің екі жағына, маңдайына салбырата қадап қоятын бірнешке қатар төгілмелі моншақ. Оны сәукеленің бетмоншағы деп атайды. Бетмоншақ белге дейін, тіпті одан два төмен түсіп тұрған. Моншақтың саны, ұзындығы қыз әкесінің дәулетіне байланысты болған.
[6] Зере көне сөз- шығыршық формалы мұрын сырғасы.
[7] Зерен – ерте кезде әйел мұрнының желбезегіне «зерен» деген зер салған
[8] Зейір – көне сөз, қойдың мұрнына өткізілетін зерлі шығыршық.
[9] Шашбау – шашқа тағатын, шашқа қосып өретін әшекейлі бау, шашқа байлайтын алтын, күміс әшекей.
[10] Шашқап – шан тозаңнан шашты қорғайтын матадан тігілген бұйым.
[11] Шолпы – алтын не күміс теңгелерден немесе қақталған алтын мен күмістен ою-өрнектеп, тізбелеп жасаған, шашқа тағатын моншақты қоңыраулы әшекей.
[12] Шашмоншақ қөне сөз – бұрымның ұшына тағатын, шашқа тағып әшекейлейтін моншақ.
[13]Алқа. Қыз келіншектер, әйелдер мойнына, омырауына тағатын сәндік бұйым. Ол көбінесе асыл тастардан тізіліп жасалады. Парсы тілінде «дөңгелек» деген мағына береді.
[14] Бойтұмар – мойынға тағылып, кеудеде салбырап тұратын ұзын, әрі үлкен, оның үстіне түрлі салпыншақтармен безелген тұмары бар зергерлік бұйым; әр түрлі формадағы әшекейлі тұмар түрі.
[15] Тұмарша – асыл тасты күміс өңіржиек, алқа. Оны қыздар ғана таққан.
[16] Әйкел- мойынға тағатын асыл тастасдан жасалған бұйым
[17] Ділда алқа – алтын; алтын өңіржиек.
[18] Тұмар – ішінде дұға жазылған қағазы яки киелі саналатын түйенің түбіті бар үш бұрышты, төрт бұрышты немесе цилиндр формалы, күміс шынжырлы, салпыншақты, үзбелі бауы бар мойынға, киім сыртынан омырауға, қолтыққа тағатын алтын не күміс әшекей.
[19] Өңіржиек – көйлек сыртынан немесе кәжекейдің өңіріне, омырауға тағатын тақталы, топсалы, шынжырлы, салпыншақты күмі не алтын жалатқан әшекей, алқа.
[20] Мөр – металл бұйым, әшекей үстіндегі бұдырлы безек, таңба, дақ.
[21] Сақина – сәндік үшін саусаққа салатын әшекей, балдақ, шығыршық.
[22] Балдақ – алтыннан немесе күмістан соққан, көзі жоқ сақина. Жүзіктен айырмашылығы онда асыл тастан көз орнатылмайды.
[23] Жүзік – саусақ сұғатын шеңбері таза алтын күмістен соғылып, саусақ сыртына қараған бетіне асыл тастан көз салынған сақина.
[24] Қапсырма – асты ілмекті, үсті ою-өрнекті, киімнің екі өңірін қаусырып, іліп тұратын күміс яки алтын ілгек.
[25] Белбеу – былғасыдан, қайыстан, металдан жасалған, киім сыртынан буынатын зат, белдік.
[26] Тана – көбінесе ақықтан жасалатын, кейде алтын мен күмістен соғылатын, омырауға, бас киімге сәндікке қадалатын үлкен, дөңгелек, жарқырап тұратын түйме. Жергілікті тілде көйлекке қадайтын үлкенді-кішілі түймелер ді де тана дей береді.
[27] Тана көз- мөлдіреген дөңгелек көз. Тана тағар. Құда түскенде сырғаның орнына тана тағуға байланысты соның қасына ілесе жүретін жігіт жағаның беретін сый малы.
[28] Тал моншақ – қатар-қатар тізілген моншақ.
[29] Шытыра – бас киім мен аяқ киімге қадайтын, омырауға түймелікке қадайтын, ағаш бұйымның бетіне әшекейлейтін шеттіктің үлкендеу түрі.
[30] Жағдан – алтын шеккен түйе қомы, сәнді жабу.
[31] Адалбақан – көп ашалы ағаштан жасалған киім ілінетін зат.
[32] Алтын жалатып істелген ер түрі.
[33] Тана -дөңгелек формалы асыл тасты күмістен немесе таза күмістің өзінен жасалған түйме тәрізді зат. Ол кейде танакөз деп аталады. Қыздардың тақиясына, бөркіне, омырауға, жағаға да тағыла береді.Күйеу келтір, қыз ұзат, тойыңды қыл: Әдеби- этнографиялық таным (Құраст. Б.Әлімқұлов, Е.Әбдіраманов). – Алматы, «Санат», 1994. 95 бет
[34] Лағыл сырға – лағыл тастан әшекейленген көзі бар сырға.
[35] Шытыра бас киімге қадайтын, түймелікке қадайтын асыл тасты бұйым.
[36] Қолқа сырға- іші қуыс қолқа сырға.
[37] Қозалы сырға – бір-біріне ілмектеп жасалған бірнеше буынтықты сырға.
[38] Үзбелі сырға- бір-біріне ілмелеп жасаған бірнеше буынтықты сырға.
[39] Күмбезді сырға - екі мағынада қолданылады. күмбезі бар, салпыншықты сырға; бүршік, сірке салған сырға.
[40] Қоңырау сырға- қоңырауы бар сырға; шеңбері кең, салпыншақтары мол, аяқтарына ұсақ қоңыраушалар бекітілген сырға.
[41] Ай сырға- ою-өрнекті, бірақ салпыншақсыз болып келетін жарты ай бейнелі күміс сырға.
[42] Ақық сырға- ақықтан көзі бар сырға.
[43] Иінді алтын сырға- иіні кең сырға түрі.
[44] Лағыл сырға- лағылдан көзі бар сырға.
[45] Гауһар сырға- қырлап, өңдеп көз ретінде орнататын інжу тасты сырға.
[46] Айшықты – формасы жарты ай бейнелі яки дөңгелек болып келеді. Көбінесе күмістен соғылады.
[47] Тұмарлы- тұмар тәрізді үш бұрышты, төрт бұрышты немесе цилиндр формалы күміс яки алтын шынжырлы, салпыншақты сырға.
[48] Салпыншақ сырға- жиегі алтын, күміс жалатылған салпыншақ сәнді шынжырлар, түрлі түсті шашақтар арқылы жасалған сырға түрі.
[49] Жапырақ сырға – жапырақ бейнелі сырға.
[50] Шұбырпа сырға– күміс бауы бар үзбелестіріп жасалған сырға түрі.
[51] Адай сырға - сопақ ұзын келген, жіп байлап шашқа бекітілетін немесе құлаққа ілінетін сырға түрі. Мұның сабақ, аяқсыр сабақ, аяқты сабақ деп аталатын түрі де кездеседі
[52] Айбалта сырға – ертедегі соғыс қаруының бірі айбалтаға ұқсатып жасалған сырға түрі. Алақаны айбалта пішінінде жасалады да оның жоғарғы жағының орта тұсында тойнақ орнатылып, оған құлақтың сырғалығындағы тесікке кіргізілетін ілгек бау орнатылған.
