Орта Азия мен Кавказ халықтарының тұрғын үйінде тоқыма материалдарын пайдалану бірқатар факторларға: көшпелі және отырықшы өмір салтына, жылыту сипатына, жиһаздың қабылданған биіктігіне және жалпы алғанда оның бар болуына, этникалық дәстүрлерге, т.б. байланысты болды.
Орта Азия, Қазақстан халқы, Солтүстік Кавказдың ноғайлары мен түркімендері Оңтүстік Кавказдағы күрдтердің бір бөлігі көшпенділері көшіп-қону кезінде де қажетке жараған аспалы тоқыма дорбаларды, қаптарды, қаптамаларды кеңінен қолдану болды. Бұл заттарды дайындау техникасы этникалық немесе жергілікті дәстүрлермен анықталды.
Сонымен, түркімендерде олар матаның бетіндегі түгі техникасымен, қазақтар мен ноғайларда көбіне киізден, жартылай көшпелі өзбектерде үй жағдайында тоқылған жүн матадан дайындалды. Солтүстіктегі қырғыздар киізді сатып алынған маталармен, ең алдымен қара түсті мақта-мата барқытпен жабуды қолданды. Заттардың осы санаттарын сан алуан нұсқада – күдеріге, киізге, үй жағдайында тоқылған матаға немесе сатып алынған матаға кесте сала отырып, құрақ техникасында тегіс палас және түк тоқымашылығы техникасында дайындаған оңтүстік қырғыздарының дәстүрі өте бай болды. Киіз үйде үйдің ішкі көрінісіндегі доминанттың бірі жұбайлардың төсегін бөліп тұратын шымылдық, отбасының өсіп-өнуіне оның сиқырлы әсері бар деп болжаған. Перде сатып алынған қымбат матаның қиындысынан жасалуы мүмкін, алайда, әдеттегідей оны құрақпен құраған немесе құрақтан тіккен. Қырғыздарға асхананы тасалауға арналған қалқа қызметін атқаратын өрнекті ши тоқыма – ашкана – киіз үйдің ішкі жабдықтарының міндетті элементі болды. Кілемдер мен киіз текемелерді еденге төсеу үшін қолданған. Орта Азия егін шаруашылығы алқаптарының отырықшы қонысының ішкі көрінісінде тоқыма бұйымдардың рөлі мен орны оны жылыту тәсілдеріне тікелей байланысты болды. Егер баспана Хорезмдегідей немесе Оңтүстік Тәжікстандағыдай от жағып жылытылған жағдайда үйдің ішін сәндеп безендіруде ойып өрнек жасалған ағашқа негізгі екпін жасалған. Едендегі арнайы қуысқа орналастырылған алауошақтың немесе көмірдің көмегімен жылытқанда үйдің төбесімен қабырғаларын бояумен бояп, оюлы немесе құюлы гипспен безендірген, сонымен қатар тоқыма әшекейлерді кеңінен пайдаланған.
.jpg)
Солтүстік Кавказ тау адамдарының тұрақты баспанасында ашық ошақтың болуы төсек-орын жабдығы мен ыдыс-аяқ сөрелерін жауып тұратын ши тоқымалар мен киізді пайдалануға кедергі болған жоқ. Дәстүр бойынша ортаазиялық қоныстарда жиһаз мүлдем болмағандықтан, еден әрі үстел, әрі төсек ретінде пайдаланылды. Сондықтан еденге төселетін төсеніштің маңызы ерекше болды. Жүннен жасалған жергілікті бұйымдар болмаған жағдайда алқап тұрғындары оларды көшпелі халықтан сатып алған. Қазақ және қырғыз текеметтері, ал Ферғана жазығында, сондай-ақ кашғарлық ақ түсті және оюлы текеметтер өте жоғары бағаланды. Жартылай көшпелі өзбектер мен арабтардан әдетте жолақ суреттері бар гилем паластарын алған. Тек ауқатты отбасылар ғана түкті кілемдерді – аса қымбат түркімен халқы кілемін немесе өзбектің барынша қолжетімді ұзын түкті джульхырс кілемін сатып алған.
Кіші Азиядан Гундукушқа дейінгі дейінгі тау алқабында еден төсемдерін тағы бір мақсатта пайдаланған: үй иесі бала-шағасымен бірге кілемдер мен маталарды өшірілген ошаққа қондырылған, отырғышы жоқ орындықты еске түсіретін құрылғыға қойып түнде жамылған. Негізгі түрлері мақтадан жасалған матрастар – көрпеше, көрпе немесе жастық болып келетін төсек-орын мәдениеті барлық жерде өте жоғары болды, өйткені бұл заттар үй иелерінің мүлікті деңгейін айқын сипаттаған. Сонымен бірге, этикеттік нормалар қымбат жібек және жартылай жібек ортаазиялық маталармен жабылған көрпелерге жайғастырған қонақтарды лайықты күтіп алу деңгейін талап етті. Көшпелілер мұндай көрпешелерді базарлардан сатып алды, бірақ шұға мен барқыттан өздері шағын көрпелер дайындады, оларды көбінесе кестемен көмкерді. Аймақта сиқырлы қорғаныс құралы ретінде саналатын құрақ техникасында тігілген көрпеше айрықша сәнімен ерекшеленді. Шұрат тұрғындары тысы да қымбат матадан тігілген мақта жұмыр жастық – луланы ұнатады. Бұқарадағы жастықтардың арнайы сәндік шашақтары болуы мүмкін.
Көшпелі халық тікбұрышты тікбұрышты ұзын жастықтарды пайдаланған, өйткені ұйықтайтын төсек орын жиынтығы – жүктен бір шеті ғана көрінетіндіктен, олардың тек тұсы ғана безендірілген. Жастықтың осы бөлігі құрақтан жасалған немесе кестеленген.
Ұлы Жібек жолы бойындағы Орта Азия және Оңтүстік Кавказ халықтары баспанасының ішкі көрінісі ұқсастығының тағы бір ерекшелігі: көрпе, кілем, киіз және т.б. жиынтығының болуы еді. Кез келген үйдегі көз түсетін жерге орналастырылған жүк жиынтығының жағдайына интерьердің көрнекі бөлігі ретінде назар аударылды.
Орта Азияның бірқатар жерінде ұзын жолақтар-фриздер зардевор түріндегі қабырғаға арналған арнайы әшекейлер кездесті. Интерьерде тоқыма бұйымдарын барынша белсенді қолдану әзербайжан баспаналарын Кавказдың көрші халықтарымен салыстырғанда ерекшеленді.
Әртүрлі мөлшері, саны екіден сегізге дейін ауытқитын қуыстар әзербайжан үйін Орта Азияның отырықшы өмірде қолданатын баспанасымен жақындастырды. Мақта-мата және бөз кездемемен жасалған сүлгілер Батыс Грузия үйлері ішкі көрінісінің бір бөлігі болды, әсіресе төрт еннен тұратын абхаз сүлгілері аса ерекше.
Интерьердің тоқыма бұйымдарының рөлі барлық халықтың күнтізбелік мекемелерінде, үйлену тойларында, мұсылмандардың сүндет тойларында айтарлықтай артты.
Суреттер spynet.ru сайтынан алынды
