Төлеңгіттердің қазақ тарихындағы рөлі

Төлеңгіттер өз алдына этникалық немесе рулық топ болмағанымен, хан-сұлтан, би-байларға қызмет ететін арнайы әлеуметтік топ ретінде танымал. Олардың қызметі мен міндеттері, құқықтық мәртебесі және күнделікті өмірі қазақ тарихында айрықша орын алады. Осы мақалада төлеңгіттердің пайда болу тарихы, қалыптасу кезеңдері және қазақ тарихындағы рөлі туралы мәселелер кешенді түрде қарастырылады.

Төлеңгіт атауы және оның шығу тегі

Қазақша уикипедия дерегінде: «Төлеңгіт - қазақ қоғамындағы ру. Ол қазақтың үш жүздің ешқайсысына кірмейді. Қазақ мемлекетінде хан билігінің ерекше кастасы мен сенімді қолдауы болды» деген дерек келтіреді. 

Шынында да төлеңгіттер түркі әлемінде ежелден қалыптасқан рулардың бірі. Бұлардың түп негізі ғұндардың бір әулетінен таралады.  Қытай деректерінде «гаогүй» аталған «Теле» тайпа бірлестігінен бастау алады. Жарақты әскері бір түмен, яғни бүкіл төлеңгіт – 10 мың шаңырақ, 50 мың жан шамасында болған. Ғұн ұлысына жалғас Ұлы Түрік қағанаты кезінде тоғыз-оғұз құрамындағы саны мол әрі жауынгер, негізгі рулардың қатарында, Толы өзенінің аңғарында жасапты. Алып мемлекет екіге бөлінгенде Көк Түрік – Шығыс қағанат құрамында қалады. Сол уақытта төлеңгіттер Моңғолияның орталығындағы Завхан өзенінің бойын мекендейді. Бірақ алып түрік мемлекеті ыдыраған уақытта жан саны азайып, қуаты кеміп, Байкал көлі мен Саян тауларына қарай ығысады. Осылайша олардың бір құрамы түркі халықтарының бір тармағына кіріп, бір тармағы өз алдына дербес әлеуметтік иерархияны иеленіп қалады. Ортағасыр кезенінің білгір тарихшысы, Рәшид-әд-Диннің деректерінде, он ата жалайырдың үлкен бір тармағы төлеңгіт аталады. Рәшид-әд-Дин шежіресінде төлеңгіт аталары таратылмайды. Жаңа замандағы деректер бойынша, Алтай өңіріндегі, оқшау отырған, яғни өзінің әуелгі қалыбына жақын төлеңгіт жұртында: мұндұс, тодош, ырғыт, көбек, сағал, тоғұл, тонжон, орсақ деген және қыпшақ, алмат (ежелгі керейдің бір бұтағынан), найман, төлес, меркіт есімді тармақтар бар екен. Бұлардың бастапқысы – төлеңгіттің өзіне ғана тән деп шамаласақ, соңғылары – кейінгі жаңқа-жарқадан қосылған жұрт деуге тиіспіз. 

Қазақша уикипедия дерегінде: қазақ төлеңгіттері туралы төмендегідей деректер келтіреді: «қазақтағы төлеңгіт: мамадайыр, құсшы, қалмақ, дейіт, табын, найман, жемет, қара ешкі, уанас, жалаң, таз, жөлке, оңажыт, боран, телеу деп жіктеледі. Тек бір ғана сөз – мұндағы «қалмақ» – кәдімгі қалмақ емес, XV–XVI ғасырлардағы Дәшті-Қыпшақ көшпенділері құрамында аталатын рудың бір ұшқыны, немесе әуелгі біртұтас төлеңгітпен бірге келген аттас қауым болса керек. Төлеңгіт шежіресінде қалмақ табы Желден деген кісіден тарайды. Бұл желден және табын, телеу, таз бен жалаң Алтайдағы төлеңгіт руының ішіндегі кіші аталардың қатарында саналады» деп жазады.

Төлеңгіт сөзіне қысқаша шолу

Төлеңгіт атауы тарихи деректерде теленгут, теленгит, теле, толонко, доланьге деген атаулармен айтылып жүр. «Төлеңгіт» атауының түп-төркіні туралы бірқатар көзқарас бар. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, «төлеңгіт» сөзі түркі тілдерінде кездесетін «теленгит», «теленгіт» ұғымдарымен сабақтас болуы мүмкін. Моңғол тілінде де «төлөнгид», «толыңғыт» деген сөздер бар екені айтылады. Кейбір тарихшылар мұны «күзетші», «қызметші» мағынасына жуықтайды деп есептесе, енді бір зертеушілер бұл сөздің нақты этникалық тамыры бар деп болжайды. Дегенмен, қазақ даласында «төлеңгіт» ұғымы көбіне хандар мен сұлтандардың айналасындағы қызметші, оққағар, күзетші, тәртіп сақтаушы, елшілік қызметті орындаушы әлеуметтік топ ретінде танылған. Бұл – «төлеңгіттердің» нақты этнос немесе ру болуынан гөрі, олардың атқаратын функциясына байланысты қалыптасқан атау екенін меңзейді.

Оқи отырыңыз: Төлеңгіттер... олар туралы не білеміз?

Төлеңгіттер және дәстүрлі қазақ қоғамындағы мәртебе

Қазақ қоғамында жекелеген адамдардың әлеуметтік статусы олардың тегімен немесе рулық шығуымен ғана емес, кімге және қандай қызмет атқарғанымен де анықталған. Төлеңгіттер өздігінен билеуші әулеттің, яғни хан-сұлтандардың, билердің, байлардың қарамағында болған. Олар көбіне хан ордасын күзету, тапсырмаларын орындау, керек кезде әскери қолдаушы болу сынды міндеттерді атқарған. Төлеңгіттер «еркін адамдар» (қазақ қоғамындағы қара қазақ, әртүрлі ру-тайпа өкілдері) және «құл немесе күң» (толық құқықсыз адамдар) арасындағы аралық топ болғанын да атап өткен жөн. Олар белгілі бір жағдайда еркіндікті де, белгілі бір жағдайда тәуелділікті де сезінген. Бұл олардың қазақ қоғамындағы өзіндік ерекшелігін көрсетеді.

Төлеңгіттер институтының қалыптасу кезеңдері

Төлеңгіттер тарихын зерттеу – қазақ даласындағы мемлекеттік институттардың, әскери салт-дәстүрдің, әлеуметтік қатынастардың және саяси мәдениеттің даму үдерісін терең түсінуге көмектеседі. Олардың атқарған міндеттері мен орны қазақ қоғамының ішкі бірлігі мен тәуелсіздігін қамтамасыз етудегі маңызды тетіктердің бірі болған. Жаңа замандағы тарихи өзгерістер төлеңгіттер институтын әлсіреткенімен, қазақ тарихының мәні бар құбылысы ретінде ғылыми тұрғыдан бағалауға әбден лайық.

Төлеңгіттер институтының алғашқы белгілері Қазақ хандығы дәуірінде пайда болды деп есептеледі. Хандық басқару жүйесінде сарай маңындағы қызметшілердің, нөкерлердің, күзетшілердің болуы – сол заманның саяси-әлеуметтік сұранысынан туған қажеттілік.

- Хандардың төлеңгіттері: Олар ханның күнделікті өміріндегі қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, елшілік, жаугершілік замандарда жаудың келе жатқанын бақылау сияқты тыңшылық қызметті қоса атқаратын.

-  Сұлтандар мен билердің төлеңгіттері: Ұлыстың ішкі басқаруында, түрлі дау-шарды шешуде, қажет кезде сұлтанның немесе бидің әскери күшіне айналатын топ болған.

Абылай хан кезеңі және төлеңгіттердің нығаюы

XVIII ғасырда Абылай хан билік құрған заманда төлеңгіттердің рөлі айтарлықтай арта түсті. Мемлекеттің ішкі тәртібін қамтамасыз ету мен сыртқы саясатты жүргізуде ханның қасында мықты, сенімді адамдар тобының болуы өте маңызды еді. Абылай ханның “Орта жүз төлеңгіттері” көбіне Абылайдың жеке күзеті, түрлі дипломатиялық миссияларын атқарушы қызметші топ ретінде көрінді. Сол кездегі деректерде төлеңгіттердің саны біршама өскені, олардың арасында ірі тұлғалардың қалыптасқаны айтылады.

ХІХ ғасыр және Ресей империясының ықпалы

ХІХ ғасырда Ресей империясы қазақ жеріне кіріге бастаған шақта төлеңгіттердің мәртебесі де белгілі бір өзгеріске ұшырады. Патшалық әкімшілік жаңа басқару жүйесін енгізе отырып, қазақ хан-сұлтандарының билігін шектеуге тырысты. Осы кезде төлеңгіттерге байланысты екіұдай саясат қалыптасты: Бір жағынан, Ресей отаршыл билігі төлеңгіттердің хан-сұлтандарға тікелей бағыныштылығын әлсіретуге мүдделі болды. Екінші жағынан, далалық өмірді тәртіпте ұстауда патшалық әкімшілікке жергілікті биліктің сенімді адамдары – сол төлеңгіттер керек болды. Осының нәтижесінде төлеңгіттердің бір бөлігі патшалықтың жаңа басқару жүйесіне қосылып, кейде болыстық, приказдық қызметтерге сайланып отырды. Ал енді бір бөлігі хан-сұлтандардың өкілеттігі азайғандықтан, бұрынғыдай әлеуметтік қолдаудан ажырап, қазақ қауымына сіңісіп кетті.

Төлеңгіттердің әскери-қорғаныс қызметіндегі рөлі

Төлеңгіттер көбіне хан-сұлтандардың немесе беделді билердің жеке жасағы ретінде маңызды болды. Олар қолбасшының оққағары қызметін атқарды; барлаушы не хабаршы міндетін орындады (әскери стратегиялық ақпарат жеткізу); жауға шапқан кезде алдыңғы шепте тұратын таңдаулы жауынгерлер сапын толықтырды.

Басқару-әкімшілік қызметі

Төлеңгіттер күнделікті басқару жұмыстарында да белсенді рөл атқарды. Мысалы: Салық жинау, тапсырмалар орындау, билік өкілдерінің жарлықтарын халыққа жеткізу; Тәртіп бұзушыларға қатысты жазалау шараларын қолдану және т.б. Осы арқылы олар қазақ даласындағы ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз етудің бір бөлшегіне айналды.

Елшілік және дипломатия

Хан-сұлтандардың төлеңгіттері ара-тұра елшілік сапарларға да жіберіліп отырған. Олар:

- Әртүрлі рулар арасындағы дауларды реттеу үшін бітімгер болып барды; 

- Көршілес елдермен немесе патшалық әкімшілікпен келіссөздер жүргізуге қатысып отырды.

Бұл қызмет түрі төлеңгіттерге жазу-сызу, тіл білу, тәртіп сақтау дағдыларын меңгеруді талап етті. Демек, төлеңгіттердің бір бөлігі белгілі дәрежеде сауатты, көпшіл, өзгелермен байланыс жүргізуге қабілетті тұлғалар болған.

Төлеңгіттердің қазақ қоғамындағы құқықтық және әлеуметтік мәртебесі

Дәстүрлі қазақ құқығында төлеңгіттердің өзіндік құқықтары мен міндеттері айқындалған. Мысалы, “Жеті жарғы” тәрізді заңдар жинағында олар толықтай еркін қазақ дәрежесінде қаралмағанымен, құл немесе күң де деп саналмаған. Мүлікке, малға иелік ету, шаңырақ ұстау, үйлену құқығы сияқты базалық құқықтарға ие болды. Бірақ, сонымен қатар, оларды басқа сұлтанға, биге өз еркімен ауысып кетуі немесе толық дербес өмір сүруі кей жағдайда шектелді.

Төлеңгіттерді материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету көбіне оларға “жалға алу” үлгісімен мал беру, жайылымдық жер бөлу арқылы жүзеге асатын. Хан немесе сұлтан тарапынан оларға берілген табыстан (бағыныштыларына жиналатын алымнан) үлес тиюі де мүмкін еді. Мұндай жағдайда, егер төлеңгіт адал қызмет етіп, басшысының сенімін ақтаса, ол қоғамда белгілі бір дәрежеге жетіп, өзіне жеке мал-мүлкін жинақтай алатын.

Дегенмен, төлеңгіттердің тағы бір бөлігі күн көрістік деңгейде ғана тұрмыс кешті. Олар көбіне көшпелі өмірдің ауыртпалығын көтеріп, иерархиялық қатынаста біржақты тәуелділікке түскен.

Төлеңгіттердің қазақ тарихындағы рөлі мен маңызы

          1.       Билікті нығайту факторы: Төлеңгіттер хандықтың немесе сұлтанның әскери күшінің өзегін құрап, ел ішіндегі тұрақтылықты сақтауға ықпал етті. Көп жағдайда олар ел ішіндегі саяси беделді тұлғаларға қызмет етіп, орталықтандырылған басқару жүйесін қалыптастыруға септігін тигізді.

          2.       Әскери өнер мен тәртіпті дамыту: Төлеңгіттер – жеке күзет пен арнайы тапсырмаларды орындаушы күш болғандықтан, жауынгерлік дәстүрді сақтап, дамытуға үлес қосты. Қару-жарақпен жүру, атты әскер тактикасын жетілдіру, қару ұстау мәдениетін қалыптастыруда төлеңгіттердің тәжірибесі маңызды болды.

          3.       Саяси-дипломатиялық қызметті қамтамасыз ету: Төлеңгіттер билеуші топтың сенімді өкілдері ретінде ішкі және сыртқы саясатта жауапты рөл атқарды. Олар келіссөз, елшілік, даулы мәселелерді реттеу міндеттерін орындау арқылы қазақ қоғамының сыртқы байланыстарын нығайтуға көмектесті.

          4.       Дәстүр мен мәдениетті жалғастырушы: Төлеңгіттер қазақтың дәстүрлі салт-санасынан қол үзіп қалмаған. Көшпелі мәдениеттің бір бөлшегі бола тұра, сарбаздық-жауынгерлік рухты, басқару тәртібін біріктіре отырып, дала заңдылықтары мен саяси мәдениеттің дамуына ықпал етті.

          5.       Әлеуметтік мобильділіктің ерекше үлгісі: Төлеңгіттер толық құқықты ру-тайпа мүшесі болмағанымен, тәуелді “құлдық” деңгейінде де қалмады. Қызметін адал атқарса, қоғамда белгілі бір дәрежеде жоғарылай алатын. Міне, бұл қазақ қоғамының ішкі әлеуметтік құрылымындағы мобильділік арналарының бірі болғанын көрсетеді.

Төлеңгіттер дәстүрлі қазақ қоғамының өзіндік ерекшелігін айқындайтын әлеуметтік құбылыстардың бірі. Олар жеке бір ру немесе тайпа емес, қызметтік-нөкерлік институт ретінде өмір сүрді. Хандар мен сұлтандардың қол астында жүріп, әкімшілік, әскери, дипломатиялық, құқықтық қызметтерді атқарды. Дәстүрлі қазақ мемлекетінің ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз ету, саяси билікті нығайту, сыртқы қатынастарды реттеу ісінде төлеңгіттердің қосқан үлесі айтарлықтай.

ХІХ ғасырда Ресей империясының отарлау саясатына байланысты дәстүрлі басқару жүйесі ыдыраған сайын төлеңгіттердің де бұрынғы мәртебесі әлсіреді. Бірі патшалық әкімшіліктің қолындағы құралға айналса, енді бірі жалпы халықтық қауымға сіңісіп кетті. Дегенмен, төлеңгіттер тарихы – қазақ халқының мемлекеттік және әскери-саяси дәстүрінің маңызды бір тарауы ретінде зерттеуге тұрарлық тақырып.

Пайдаланылған әдебиеттер (ілкі көздер мен зерттеулер):

          1.       Аманжолов, Қ. “Қазақтың шығу тегі мен этникалық құрамы” (Алматы, 1999).

          2.       Әбенова, С., “Дәстүрлі қазақ қоғамы және оның әлеуметтік құрылымы” // Қазақ тарихы журналы, №4, 2005.

          3.       Қозыбаев, М. “Қазақ тарихының тағылымдары” (Алматы, 1992).

          4.       Толыбеков, С. “Көшпелі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық негіздері” (Алматы, 1971).

          5.       Мұқанов, С. “Халық мұрасы” (Алматы, 2002).

          6.       “Жеті жарғы” (тарихи-құқықтық деректер жинағы) – XVII–XVIII ғасырлар.

          7.       Ысқақов, Е. “Қазақ қоғамындағы билер мен сұлтандардың билік жүйесі” // Отан тарихы, №3, 2010.

Материал ЖИ деректерімен жазылды

Алтай Қыран