2025 жыл елімізде «Жұмысшы мамандықтар жылы» деп жарияланғаны белгілі. Жалпы елімізде жұмысшы мамандықтар бойынша білім беру сапасын арттыру, жастарды кәсіптік бағдарлау және еңбек нарығының сұранысына сәйкес мамандарды даярлау жұмыстары жүргізіліп, техникалық және кәсіптік білім беру саласы жоғары деңгейде дамып келеді. «Қазақстан тарихы» порталы «Жұмысшы мамандықтар» жылына байланысты әртүрлі саладағы қызметкерлер жайлы ақпарат ұсынады. Мақалаға арқау болған кейіпкер – Сафи Өтебаев.
Тәуелсіз мемлекетіміздің экономикалық қуат-күші делінетін мұнай өндірісінің түп-төркіні әріде жатыр. Бір ғасырдан астам уақыт бұрын, Қарашүңгіл мұнай алаңындағы №7 ұңғыдан, 40 метр тереңдіктен мұнай фонтаны атқылап, тәулігіне 25 тоннаға дейін өнім беріп, бұл аймақта үлкен мұнай қоры бар екені дүние жүзіне жария болды. Сөйтіп Қарашүңгілден басталған «қара алтын» көші атадан балаға жалғасып, кейінгі ұрпаққа мұра болып келеді. Бұл жердегі буырқанған байлықтың «иісін» күні бұрын сезген еуропалықтар қазына іздеуді тоқтатпастан өз дегендеріне жетті. Алғашында, жер астынан үздіксіз шығып жатқан, отқа құйсаң жанатын, қолға ұстасаң жұғатын, қара майдың соншалықты қымбат екенін жергілікті халық түсіне қоймады. Қара жерге қара ағашты қазықша қағып, терең өзек бойымен мұнай ағызған, оны тері меске құйып, түйеге теңдеп теңізге тасыған тіршілікке араласуды ағаларымыз пендешілікпен күн көру деп ұғынса, кейін бұл өндірістің өмір екенін тез түсінді. Біреу атымен, біреу арбасымен жалданып жүріп, бұл саланың қыр-сырын қабылдап үлгерді. Осылайша жеті қат жер астынан жарып шыққан қазынаның игерушісі өзге болғанымен, иесі өздері екенін ұғынып, мұны атадан балаға жалғастыруға, жастарды осы іске тартуға бел буды. «Маңдайынан тер емес, май сорғалаған мұнайшы ағаларымды көргенде олардың бейнетін жеңілдетуге бел будым» деген Сафи Өтебаев сол кезде жас жігіт болатын. Жігіттің қиялы күн санап қанаттанып, ер жетуге талпынды. Бұл кез-келген жанның пешенесіне жазылып, өресі жете бермейтін құбылыс.
Ресей ұзақ уақыт Бакудың мұнайына тәуелді болды. Сафи Өтебаев — бір кездері Бакуде білім алған алғашқы қазақ. Совет дәуірінде мұнайды барлау, өндіру және тасымалдау мәселелері Мәскеусіз шешілмеген, сондықтан Сафиге жетекші және маман ретінде жиі сол жерге баруға тура келді. Ол Кұлсары — Қаратон теміржол желісін салу, Кұлсарыдағы клубты және Мұнайлыға су құбырын тарту мәселелерін шешуге мүмкіндік алды.
Оның еңбегі көптеген марапатпен бағаланды. Ел Президентінің қолынан ол Тәуелсіз Қазақстанның екі жоғары орденін алды. Оның 95 жылдығы Қазақстан мұнайшылары үшін нағыз мереке болды. 100 жылдыққа арналған жоспарлар ауқымды болды. Бірақ, өкінішке қарай, 98 жасқа толуға бір айдай уақыт қалғанда, 2007 жылдың сәуірінде ол өмірден озды.
Сафи Өтебай мен Рахиманың он бірінші баласы болған. Оның аталары мал шаруашылығымен айналысқан. Атасы Баспай немересінің қаншалықты даңқты адам боларын ешқашан ойламаған еді. Сафи ерекше жағдайда дүниеге келген. Анасы Рахима отын жинауға шығып, толғақтың басталғанын сезіп, дәл құмның үстіне жатып, баласын дүниеге әкелген. Қолында басқа ештеңе болмағандықтан, оны қоқыс жинауға арналған қапқа орап, үйге алып қайтқан. Қызық, кейін ол осы жағдай туралы жиі әзілдейтін. Біреу оның шаршамайтындығына таңғалғанда ол: «Анамнан бәрі, ол мені көтерген кезде соңғы күндеріне дейін қолын қусырмай еңбек етті. Далада дүниеге келдім. Мүмкін, мен сол сәтте, туған жерімнен күш алған шығармын», – деп жауап беретін.
Доссордағы бастауыш мектепті аяқтаған кейін, білімге құштар, ізденгіш Сафи ФЗУ-ға түседі. Оқу осы училищеде теория мен практикамен қатар жүрді. Сондай-ақ ол мамандықтың негізін меңгеру жеткіліксіз екенін түсінді, мұнай инженериясының қыр-сырын терең білу керек екенін аңғарды. Мұнайшылардың ауыр еңбегін жетілдіру мен жаңғырту тек инженерлік білім алу арқылы мүмкін болатынын түсінген Сафи Бакуге мұнай институтына оқуға барады. Институтта оқи жүріп, ол дәрістерде естіп-білгендерін, кітаптардан үйренгендерін ынтамен бойына сіңіріп, кейін Эмбі мұнай алқаптарында жаңа әрі қызықты әдістерді қолдануға ұмтылды. 1935 жылы институтты бітіріп, тау-кен инженері атанған Өтебаев – институттың төрт мың студентінің арасында жалғыз қазақ – Ембіге баруға өтініш білдірді: 220 түлектің бірде-біреуі климаттық жағдайы мен өндірістік қиындығы жағынан күрделі өңірге баруға тілек білдірмеген еді. Ол туған Ембісіне оралып, өзінің көптен бері армандаған жоспарына кірісті. Оның бүкіл өмірі Қазақстан мұнайының дамуына арналды. Ол қарапайым бұрғышыдан бастап, Қазақстанның мұнай-газ саласының алғашқы басшысына дейін ауыр жолдан өтті.
1938 жылдың ақпанында, ССРО-ның ауыр өнеркәсіп халық комиссары Л.М. Кагановичпен кездескеннен кейін Сафи Өтебаев Оралдан Қосшағылға дейін 200 шақырымдық тұщы су құбыры мен мұнай өңдеу зауытының құрылысын бастау қажеттігі туралы мәселе көтереді. 1938 жылы Қазақстандағы алғашқы НПЗ-ды Атырауда салу туралы шешім қабылданды, бұл республиканың мұнай-химия өнеркәсібінің негізін қалады. Соғыс басталғанда Сафи Өтебаев майданға өз еркімен баруды ұсынғанымен, елге мұнай қажет болды, сондықтан ССРО мұнай өнеркәсібінің басшылығы оны Құлсарыға мұнай кен орнына басшы етіп жібереді. Екінші Дүниежүзелік соғысы елдің мұнай өңдеу саласының даму жолдарын айтарлықтай өзгертті. Соғыстың алғашқы күндерінен бастап, республика мұнай өнеркәсібі майдан үшін жұмыс істей бастады, әскер үшін отын жеткізіп отырды. Қазақстандық мұнайшылар барлық ресурстарын мобилизациялап, өз жұмыс орындарын екінші майдан деп жариялады. Ембі мұнайшыларының қажырлы еңбегі, тынбай жұмыс істеп, демалыссыз, жоспарды асыра орындап, рекордтық өндіріске қол жеткізгендері жоғары мемлекеттік наградалармен марапатталды, олардың арасында Сафи Өтебаев та болды. 1942 жылдың басында Кұлсары мұнайшылары тәулігіне 50 тонна мұнай өндіруден 800 тоннаға дейін өндіріс көлемін арттырып, майданды мұнай және мұнай өнімдерімен тұрақты түрде қамтамасыз етті. 1942 жылдың наурызында мұнайшының төсіне екінші награда – «Құрмет белгісі» ордені тағылды. Айтпақшы, мемлекеттік наградалармен марапатталғандар арасында оның ағалары Омар мен Қали да бар еді.
Сафи Өтебаевтың көзін көріп, таныс болғандардың барлығы оның қарапайымдылығы жайлы сөз етеді. Тіпті өндіріс директоры болып жұмыс істеген кезінде де ол ешқашан шірене бұйрық беретін шенділердің қатарынан емес еді. Әрқашан жұмысшылармен бірге жүретін, олар секілді өндіріс алаңында жүріп, үсті-басына қара май жағылып жүретін. Ол жұмысшыларды жақсы түсінетін, себебі өзі де бұрғышы болып жұмыс істеген, бұрғылау қондырғыларын құрастырумен айналысқан. Оның тікелей қатысуы мен мұнайшыларға деген қамқорлығы, өндірісте болуы қарапайым жұмысшыларды қанаттандыратын. Оған сөзсіз сеніп, соңынан еретін. Өндіріс кеңейіп, білікті кадрлар жетіспей жатқан кезде, Сафи Өтебаевтың бастамасымен 1951 жылдан бастап үкімет Ресейдің жоғары оқу орындарына Қазақстаннан жыл сайын 100 түлек қабылдауды конкурстан тыс шешім қабылдады. Бұл шешім 20 жыл бойы, Алматыдағы Қазақ политехникалық институтында мұнай факультеті ашылғанға дейін, жұмыс істеді, сол кезде өзіміздің отандық кадрлар даярлана бастады. 50-нші жылдар мұнайшының тағдырында шешуші кезең болды – бұл Маңғыстау түбегінің бұрын белгісіз ең бай мұнай кен орындарын игерудің басталған кезі еді. Қазақстан мұнайының тарихында бетбұрыс 1961 жылы Маңғыстауда Жетібай мен Өзен мұнай кен орындарының ашылуымен басталды, мұнда Қазақстанның мұнай өндіру орталығы көшті. Сафи Өтебаевты тағы да алдыңғы шепке – енді Маңғыстау мұнайын өндіруге жіберді. Бұл жерде ведомствалар мен өңірлер арасындағы байланыстарды орнату тәжірибесі өте пайдалы болды. «Қазмұнай» тресіне, іс жүзінде республикалық Мұнай және газ өнеркәсібі министрлігінің функцияларын атқарып, Сафи Өтебаев басқарып отырған ұйымға тек жаңа технологиялар мен жабдықтар ғана емес, сонымен бірге білікті мамандар да қажет еді. Ал Одақтың түкпір-түкпірінен келген кадрларды орналастырып, тамақтандырып, тұрғын үймен, арнайы киіммен, тамақпен, сумен қамтамасыз етіп, өндіріс алаңдарында тұрмысты ұйымдастыру керек болды. Бұның бәрін шұғыл түрде шешуге тура келді. Жарғақ құлағы жастыққа тимей ол және оның командасы күні-түні жұмыс істеді.
Сафи Өтебаевтың табандылығының арқасында Маңғыстаудың ең маңызды және өзекті мәселелері одақтық деңгейде көтеріліп, шешімін тапты. Сафи Өтебаев Одақ басшылығын Маңғыстауда өндірістік бірігу «Маңғышылақмұнайжы» Алматыда емес, дәл Ақтауда құру қажеттігіне сендірді. Оның бастамасымен Өзен-Жетыбай теміржолын салу жұмыстары басталып, Мақат-Шевченко теміржол желісі ұзартылды. Сафи Өтебаев сондай-ақ, Маңғыстаудың қиын жағдайында жұмыс істеген мұнайшыларға 0,7% қосышма жәрдем ақы берілуін қамтамасыз етті. Ол Маңғыстауда өндірістік базалар, тұрғын үйлер және басқа да инфрақұрылым құрылысы Мұнай құрылысы министрлігіне жүктелуіне көп күш жұмсады. 60-ншы жылдары теміржол, су құбыры, электр желілері, Өзен-Гурьев-Самара мұнай құбырының 1500 км ұзындығындағы құрылысы қарқынды басталды. Маңғыстау картасында мұнайшылар қаласы – Жаңаөзен пайда болды.
Сафи Өтебаев заманауи менеджерлердің тұтас буынын тәрбиелеп шығарды, олар мұнай-газ саласын халықаралық деңгейге көтерді. Ол жастарға мұнайшы болу тек құрметті ғана емес, сондай-ақ қиын жұмыс екенін, мұнайды жеті мың метр тереңдіктен шығару – ауыр мамандық екенін жиі айтып отыратын. Ол мамандықтың қыр-сырын меңгеру және отандық саланы басқаруды үйрену қажет екенін баса айтатын.
Сафи Өтебаевтың жарты ғасырдан астам уақыт бойы салаға қосқан еңбегі, тәуелсіз Қазақстанның экономикасының негізін қалаған мұнай өнеркәсібінің дамуына қосқан үлесі елімен жоғары бағаланды. ССРО-ның Құрметті мұнайшысының төсіне «Құрмет белгісі», Ленин, Отан соғысының ІІ дәрежелі ордені, Еңбек Қызыл Туы, Октябрь революциясы ордені, «Отан», «Барыс» ІІ дәрежелі ордендері және көптеген медальдар тағылды. ҚазССР-дің еңбек сіңірген ғылым мен техника қайраткері, ҚазССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Ақтау, Атырау қалалары мен Атырау облысының Жылыой ауданында құрметті азамат атанды.
Сафи Өтебаевтың 100 жылдық мерейтойына орай «Мұнайшы» қоғамдық қоры оның өмірі мен қызметі туралы кітап шығарды. Сафи Өтебаев «Мен бақытты адаммын» деп жиі айтатын. Ол қазақстандық мұнайдың бастауында тұрды, өзінің және мыңдаған мұнайшылардың еңбегінің жемістерін көрді. Өмірінің соңына дейін қарапайым қарым-қатынаста болып, таңқаларлық қарапайым адам ретінде қалды. Ол отбасымен бірге төртінші Мөлтек ауданындағы қарапайым үйде жұмысшылармен көрші тұрды. Нағыз интернационалист ретінде адамдарды ұлтқа бөліп қарамаған, барлығына бірдей қарайтын. Оның сенімді адамдарды таңдап, жауапты жұмыстарға бекітуінде орыстар, еврейлер, немістер, корейлер, басқа ұлттардың өкілдері болды. Олар оның айтқанына ешқашан қарсы шықпайтын. Сафи Өтебаев өз елін, өз халқын қатты жақсы көрді. Бар білімін, күш-жігерін алдымен Ембінің, кейін Маңғыстаудың байлықтарын игеруге арнады. Қай жерде қызмет етсе де, қайда жіберілсе де, ол өз артында із қалдырып, адамгершіліктің, игі істердің жарқын бейнесін қалдырды.
