Биыл Алматының басты символына айналған Медеу мұз айдынының құрылғанына 52 жыл толғанын қалың көпшілік хабардар. Бірақ кейбір тұрғындар оның тарихы әлдеқайда бұрын басталғанын біле бермейді. Шамамен 130 жыл бұрын мұз айдыны орналасқан учаскені Медеу Пұсырманұлы сатып алған. Оның атымен спорт кешені аталған. Ал 70 жыл бұрын мұнда «Искра» мұз айдыны ашылды, ол да өз уақытында үшін өте көрнекті орындардың бірі болған. Бүгінде ол ұмытылды. Тек алматылықтардың ғана емес, қазақстандықтардың сүйікті демалыс орнына айналған «Медеу» туралы жазылмаған деректерін еске түсіруді жөн көрдік.
130 жыл бұрын бұл аймақ Верный уезінің Кіші Алматы болысының үшінші ауылы деп аталды. Болыс Кіші Алматы деп аталды, өйткені ол Кіші Алматы алқабына дейін созылды. Сол жылдары бұл жерді Пұсырмановтар отбасы жайлау ретінде пайдаланды, олардың ішіндегі ең танымалы Медеу. Бұл жерлерге элита өкілдері көз тіккен, атап айтқанда, дәл осы трактатта, Кімасар шатқалының жанында, Жетісу генерал-губернаторы Герасим Алексеевич Колпаковский өзінің саяжайына орын таңдады. Дегенмен, бұл жерлердің сұлулығы сол кезде-ақ бағалана бастады.
Медеу Пұсырманұлы үй салып, бүкіл үлкен отбасын бір жерге жайғастыру үшін дәл осы жерлерді таңдады. Сол жылдары көптеген қазақтар халықтың болашағы отырықшылқпен байланысты екенін білді. Алайда, ғасырлар бойғы тұрмыстық жағдайдың мұндай түбегейлі өзгеруіне бәрі бірдей шыдай алмады. Керісінше Медеудің жақындары бай болғандықтан көп жерлерді сатып алуға мүмкіндіктері болды.
Алдымен Алматыдағы әйгілі мұз айдыны мен ауданның есімі берілген Медеу Пұсырманұлы кім екеніне тоқталсақ. Ол 1850 жылы қазіргі Алматы облысы Жамбыл ауданына дүниеге келген. Ұлы жүздің шапырашты тайпасының есқожа руынан шыққан.
Медеу Пұсырманұлы – ғажап бағбан, білімдар, бірнеше тіл білген. Жасынан орысша оқыған ол орыс ұлықтарымен емін-еркін тең дәрежеде сөйлесе алатын болван. Сондықтан да олар үнемі Медеумен санасып, ақылдасып отырған. Қазақ байлары, орыс көпестері Г.А.Колпаковскийді қонаққа шақырса, «Медеу онда бола ма, ол болмаса бармаймын», – дейді екен.
Әкесі Пұсырман Жетісу өңірінде патшалық Ресей үстемдігінің орнауына қарсылық танытқан және қоқандықтарға қарсы күресте Сұраншы батырмен тізе қосқан. Ол қарапайым халық арасында танымал және қала билігінің алдында үлкен беделге ие болды.
Медеу Пұсырманұлы балаларын, туған-туыстарын отырықшы өмірмен, шаруашылықпен таныстырғандардың бірі. Сонымен бірге ол қаланың мәдениеті мен ағарту ісінің басты меценаты болды. Медеу мен оның туыстары көшпелі қазақтар үшін сол кездегі әдеттен тыс қолөнермен – бау-бақша, саудамен айналысқан.
Медеу Пұсырманұлының ұлы ақын Жамбыл Жабаевпен достығын ерекше атап өтуге болады. Жамбыл Медеуге жиі барып, оның мәрттігін өз шығармаларында жазған. Медеу ақынның шығармаларын сүйіп оқыды. Сүйінбай Аронов мұражайында Медеу Пұсырманұлының Жамбыл Жабаевқа сыйға тартқан күміс ер-тоқым сақталған.
Медеу Верный қаласының көрнекті қайраткерлерімен: генерал Колпаковскиймен, сәулетші Зенковпен, ғалым Бауманмен және басқалармен үнемі байланыста болды, олардың арасында құрметке ие болды.
Жоғарыда айтылғандарды растау үшін Алматының мұрағаттарында сақталған құжаттардың ішінен зерттеушілер Медеу Пұсырманұлының Жетісу губернаторына жолдаған мәлімдемесін тапқан: «Мәртебелі, осы жылдың 3 қаңтарындағы №8 ауыл қоғамының маған генерал Колпаковский саяжайының жанындағы Кімасар шатқалының жанындағы ағаш үйдің шағын аудандарында орын беруге келісім бергені туралы үкімінің көшірмесін ұсына отырып, маған жоғарыда аталған жерде үй салуға рұқсат етіңіз».
1889 жылы Алматыда төрт күнге созылған жер сілкінісі орын алды. Бірақ құрылыстар аз болып, мұның үстіне жаппай дерлік ағаштан тұрғызылғандықтан, қала айтарлықтай қираған жоқ. Осы зілзала кезінде Медеу қайғыға ұшырағандарға ел-жұртын жинап, оларға киім-кешек, ас берген.
Медеу Пұсырманұлының қала үшін жасаған ең бір есте қаларлықтай ісін баян етсек. Ресейдің оңтүстігінде көзге түспейтін алма сорты Верный қаласында зор биологиялық «дүмпу» жасады. Ал, осы іске Медеу Пұсырманұлы тікелей араласып, орыс биологтармен бірігіп керемет апорт сортын өсірді.
Агроном-ғалым Теңізбай Қаймұратов «Алмалы» тәжірибе шаруашылығында басшы болған кезеңде 900-1000 граммға жететін апорт алмасын өсіріп, үлкен бақты күтіп баптаған. Медеуді Алматы апортының атасы деуге болады.
Орыс-қазақ мектептері жұртшылық арасында кең қолдау тапты. Верныйдағы ерлер гимназиясында арнаулы қазақ пансионы жұмыс істеді. 1896 жылы гимназиядағы 226 оқушының 22-сі қазақ балалары болды. Верныйдағы бағбандық училищеде де ауыл қазақтарының балалары оқып, білім алды. Медеу бұл оқу орындарына ауыл-ауылдан балалар іздеп, тауып әкеліп оқытты.
Білікті әрі іскер азамат Медеу Верный уезінің №3 ауылына болыс болып сайланып, Санкт-Петербург арқылы мұсылмандық шартын орындау үшін 1906 жылы Меккеге барып, қажы болып оралған. Медеу Пұсырманұлы 1908 жылы дүниеден өтті. Медеу қайтыс болғаннан кейін ол салған үйлердің бір бөлігі жергілікті мектептерге жалға берілді.
Енді Пұсырманұлының есімі берілген мұз айдынының тарихына ойыссақ. Медеу шатқалының жаңа тарихы Қызыл Армия командирлерінің бірінің арқасында басталды. 1920 жылы Верныйға аты аңызға айналған командир және жазушы, Жетісудағы Реввоенсовет комиссары Дмитрий Фурманов келді. Содан кейін ол бұрынғы орман мектебінің ғимаратында емдеу мекемесін құруға бұйрық берді. Сол кезде Пұсырмановтардың меншігінің бір бөлігі реквизицияланды, ал екінші бөлігін Медеу Пұсұрманұлының ұлы Рахым совет өкіметіне өз еркімен берді.
1920-30 жылдары Медеу қымызбен емделу емханасының ашылуымен қала тұрғындарының сүйікті демалыс орнына айналды. Айтпақшы, Фурмановтың орыс тілді баспаға беруінен бастап, бұл жердің қате атауы «Медео» деп аталған. Кейіннен 1951 жылы емхана мен мектептің орнына «Искра» стадионы салынды. 20 жылға жуық стадион қала тұрғындары мен спортшылардың демалыс орнына айналды. Ал 1972 жылы бұл орындардың жаңа тарихы басталды. Қала әкімдігі жаңадан спорткомплекс ашады. Құрылысқа 8,5 млн рубль кеткен. Жаңа спорт кешенінде мұз айдынының қыркүйектен мамырға дейін жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін заманауи (сол кездегі) финдік тоңазытқыш қондырғылары орнатылды.
Сол кездегі Қазақстанның басшысы Дінмұхамед Ахмедұлы Қонаев жобаны Леонид Ильич Брежневтің алдында жеке өзі қорғады. 50 жыл ішінде «Медеу» мұз айдынында КСРО және бүкіл әлем спортшылары 123 әлемдік рекорд орнатты. Спорт кешені бірнеше рет конькимен жүгіру спортынан ірі әлемдік жарыстар мен турнирлерді өткізді.
