Биыл бастап Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың ұсынысымен Наурыз мерекесі жаңа форматта өтетін болды. Наурыз мейрамының 14-23 наурыз аралығында тойлануы және бұл кезеңді «Наурызнама» деп атау ұсынылды. Жаңа өзгерістер аясында Наурыз мерекесінің логотипі бекітілді. Жаңа формат аясында Көрісу күні, Қайырымдылық, Ұлттық дәстүр, Отбасы, Ұлттық киім, Жаңару, Ұлттық спорт түрлері, Ынтымақ, Бірлік, Жаңа жыл және Тазалық күндері аталып өтіледі. 23 наурызда жалпыұлттық экологиялық науқан өткізіліп, мереке аяқталады. «Наурызнама» онкүндігінде елдің барлық аймақтарында ұлттық киімдерді насихаттау мақсатында түрлі шаралар ұйымдастырылады. Сонымен қатар мәдениетті, өнерді және ұлттық құндылықтарды насихаттауға арналған бағдарламалар өткізіледі. Осы ордайда «Қазақстан тарихы» порталы 20 наурыз күні болатын Ұлттық спорт түрлерін еске алуды жөн көрдік.
Әр халықтың өз ұлттық ойындары бар. Қазақ ұлттық ойындары - қазақ мәдениетінің ажырамас бөлігі. Олар еңбек пен рухани қызметтің жаңғырығын біріктіреді. Сонымен, әр ойында сіз балаларға да, ересектерге де қызықты болуы мүмкін этномәдени тәжірибені көре аласыз. Кейбір ұлттық ойындар ежелгі дәуірден бастау алады, бірақ бүгінгі күнге дейін сақталған. Бұл мақалада ең танымал Ат спорты, интеллектуалды және балалар ойындарының мысалдары келтірілген.
Ат спорты және әскери ойындар кешені
Біздің дәуірімізге дейінгі I мыңжылдықта Еуразия даласында қалыптасқан жылқы көшпелі мал шаруашылығы Орта Азия мәдениетінің дамуында септігін тигізді.Мал шаруашылығының рөлі қазақтардың мәдени мұрасында: наным-сенімдерде, дәстүрлерде, әдет-ғұрыптарда, ертегілерде, музыкалық мұрада, жерлеу рәсімдерінде және тіпті ойындарда айқын көрінеді. Қазақтардың мәдениетінде үй жануарларының төрт негізгі түрі бар, олардың арасында көшпелі өмір салтына байланысты жылқы ерекше орын алды. Көшпенділер атқа міну дағдыларынан басқа дене шынықтыру мен стратегиялық ойлауға да мән берді. Әскери дағдылар да үлкен рөл атқарды.
Көкпар
Көкпар – Қазақстанда ең көп таралған ұлттық ойындарының бірі. Оны көшпенділердің шабандоздық «футболы» деп те атауға болады. Бұл ойын ежелгі уақытта тек қазақтар арасында ғана емес, Алтай (көк-бору), қырғыздар (ұлақ-тартыш), башқұрттар (кук-буре) және басқа да Азия халықтарында кең таралған. Бұрын ойын аңшылықтан оралу арқылы ойналатын.
Барлық шабандоздар алаңға жиналады. 50-60 қадам қашықтықта ешкінің ұшасы лақтырылады. Шабандоз ешкінің ұшасын ұстап алып, қарсыласының алуына жол бермеуі керек. Ақыры ұшаны ұстап алып, оны жаудың «қазанына» лақтырған адам жеңімпаз болады. Бастапқыда ойын өте қатал болды, өйткені ойыншылар бір-біріне физикалық күш қолдана алатын, бірақ қазіргі уақытта бұған тыйым салынған. Көкпар ойынының екі түрі бар: біріншісі – екі түрлі ауылдан (дада-тартыс) жігіттер жарысатын, екіншісі – бір ауылдан (жалпы-тартыс). Біріншісінде, жеңіске жеткен ауыл толық жеңімпаз болса, ал екіншісінде әр адам өзі үшін күреседі. Іс жүзінде ойын алдын-ала дайындықты талап етіледі. Жалпы көкпар жақсы физикалық көрсеткіштер мен шебер шабандоздықты қажет етеді.
Аударыспақ
Аударыспақ спорттық сипатқа ие және ұлттық ойындардың бірі болып табылады. Бұл ойынның қырғыздарда "оодарыш" және "эниш" сияқты аналогтары бар. Қысқаша ойынды «ат үстіндегі күресу» деген мағынада. Бұрын бұл ойын жауынгерлерді шынықтыруға бағытталған болатын. Ойынға екі адам қатысады, олардың әрқайсысы жақсы күшке, ептілікке және төзімділікке, сондай-ақ ат үстінде отыру қабілетіне ие болуы керек. Ойынның ережелері өте қарапайым: қарсыласыңды қолынан ұстап құлату керек. Екі шабандоз бір-бірінен бес метр қашықтықта тұрады. Жылқының да дайындығы шешуші рөл атқарады.
Күме алу (теңге алу)
Күме алу ойынындағы басты мақсат – мәреге дейін шүберекке салынған тиындарды мүмкіндігінше көп жинау. Бұрын бұл ойында күміс монеталар қолданылған. Бұл ойынды ат жарысы сияқты деп айтуға болады. Ойынның балаларға арналған нұсқасы да бар, бірақ олар атқа мінбейді.
Бәйге
Бәйге – ежелгі ат ойындарына жатады. Қырғыздарда ол «байге» деп аталады және түркі халықтарының ішіндегі ең танымал ұлттық ойындарының бірі болып саналады. Бәйге – ұзақ қашықтыққа жататын жарыс. Жарыс қашықтығына байланысты бәйге әртүрлі түрлері бар: тай-бәйге, құнан-бәйге, дөнен-бәйге және ат-бәйге. Тай-бәйге екі жасар жылқыларда, құнан-бәйге – үш жасар жылқыға бір жарым-екі шақырым қашықтықта, дөнен – бәйге - 2,5-нан 5 шақырымға дейінгі төрт жасар жылқының жарысы. Кейде жарыста жеңіске жеткендерге жүз атқа дейін сыйлық берілген. Алайда жеңімпаз оны достарымен және айналасындағылармен бөлісіп отырған.
Жамбы ату
Жамбы ату - бұл кең таралған спорттық-әскери ойын. Өзбектерде ол «алтын қабақ», тәжіктерде «қабақ», ал қырғыздарда «жамбы атыш» немесе «жамбы атмай» деп аталды. Ойынның барлық нұсқаларында ережелерде шамалы айырмашылықтар бар, бірақ әр халықтың ойынында ұқсастықты байқауға болады. Ойын атпен де, жаяу қатысушымен де өткізілуі мүмкін. Қатысушы – шабандоз болатын ойын нұсқасына бірнеше адам қатыста алады, олар жүлдені атып түсіруі керек.
Ойынның нақты қай уақытта шыққаны белгісіз. Зерттеушілер ойынның шамамен XIII ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың басында, моңғол Юань әулеті кезінде пайда болғанына сүйенеді. Кеңес Одағы кезінде ойынның танымалдығы төмендей түсті, бірақ ел тәуелсіздік алғаннан кейін ойын қайтадан қарқын ала бастады. 2014 жылдан бастап Қазақстанда жамбы атудан турнирлер мен республикалық чемпионаттар өткізіліп келеді. Сондай-ақ, Қазақстанда «Жамбы ату» федерациясы құрылып, Астанада 11 ел қатысқан халықаралық турнир өтті.
Қыз қуу
Қыз қууды бұрын отбасылық-рулық мерекелермен бірге жүретін ойындарға жатқызатын. Бұл қызықты ойынның атауы сөзбе-сөз «қызды қуып жету». Осы уақытқа дейін өте танымал ойын атпен де өткізілді. Ойынның аналогтары бүкіл Орта Азияда бар. Мысалы, Қырғызстанда ол «қыз қуумай», ал Башқұртстанда «қыз қыуыу» деп аталады.
Ескі әдет бойынша, бұл ойын жас жігіт пен қыздың арасында өтеді. Онда жас жігіт өзінің шабандоздық шеберлігін дәлелдеуі керек еді. Бұл дәстүр көңілді ойнақылықты және сонымен бірге сол кездегі жұп арасындағы сезімді білдіретін. Ережеге сәйкес, қыз бен жас жігіт басында атқа мінеді. Қыз жігіттің алдында 12-15 метр тұруы керек, ал ойын белгімен басталады. 400-500 метр қашықтықта бұрылыс нүктесін білдіретін жалауша қойылады. Жігіттің басты мақсаты - қызды қуып жету. Егер жас жігіт оны қуып жете алса, онда оның сыйақысы құшақтау немесе қыздың бетінен сүю. Егер жете алмаса қыз ер азаматты қамшымен сабайтын болған. Ойынға қатысушыларды үш фактор бойынша бағалайды: атқа ие болу өнері, іс-әрекеттері және аттың ептілігі.
Сонымен қатар Наурыз мерекесі қарсаңында тоғызқұмалақ, асық ату, ақ сүйек сынды интеллектуалды ойындар да ойналған.
