1930 жылдары Темірбек Жүргеновтің бастауымен қазақ даласында орын алған мәдени революция үлкен сілкініс әкелді. Осы мәдени майданның алғы шебінде жүрген Күләш Байсейітова жүрген еді. Оның ерекше дауысына таңданбайтын адам болмады. Ол қысқа өмір сүргеніне қарамастан қазақ өнер тарихында өшпес із қалдыра алды.
Ескерту: мақаланы толық оқып шығуға 6 минут 30 секунд кетеді.
Қазақ халқының музыкалық мәдениетінде әнші (орындаушы) ерекше орын алады. Бұл мақалада қазақ ән өнері мәселелеріне жүгіну қажеттілігі алғашқы музыкалық-драмалық және опералық қойылымдардың қатысушылары болған халық әншілердің болуымен түсіндіріледі. Бұл бірегей құбылыс бірқатар себептерге, атап айтқанда, ғасырлар бойы қазақ дәстүрлі вокальдық мектебінің болуына байланысты табиғи құбылыс десек болады. Сондықтан Қазақстанда бұрын-соңды көпшілікке беймәлім опера жанрының пайда болуы композиторлар мен ұлттық театр нысандарының жандануы және кәсіби музыкалық өнердің барлық дерлік түрлерін дамыту жолының бастауы болды. Сонымен қатар операның дамуына хор мен балет өнерінің пайда болуымен қатар, ең алдымен вокальды орындау көп ықпал етті.
Республикада опера жанрының қалыптасу және даму тарихын түсіну мәселелерін зерттеу кезінде кәсіби композиторлық шығармашылықтан басқа әншілердің, бишілердің, дирижерлердің және режиссерлердің орындаушылық қызметі мәселесін қарастыру қажет.
Қазақ әншілік өнерінің қалыптасу процесінде кез келген ұлттық музыка мектебі басқа халықтардың мәдениеті тарапынан ықпалын сезінген кезде ортақ және ерекше өзара байланыс айқын көрінді. Күләш Байсейітованың шығармашылығында айқын көрінген ұлттық мәдениеттің еуропалық дәстүрлермен өзара сабақтастығы Қазақстанның опера мектебінің тарихы үшін өте пайдалы болды.
Күләш Байсейітованың шығармашылық жолы драма театрының сахнасынан басталды. Алдымен эпизодтық, содан кейін спектакльдердің басты рөлдеріне қатыса отырып, актриса қысқа уақыт ішінде режиссерлердің ғана емес, көрермендердің де назарын аудара отырып, ерекше шеберлік танытты. Ол басқалардан спектакльді нәзік, терең түсінуімен және оның мазмұнына сәйкес келетін киімімен ерекшеленді... Тіпті ең қысқа рөл, ең қысқа эпизод көрермендердің алдында қандай да бір түрде ерекше дыбысталуы үшін жарықтандыруға, безендіруге тырысты.
Биыл туғанына 112 жыл толатын Күләш Бәйсейітова туралы аз-кем ақпарат беруді жөн көрдік.
1. Туған кезде болашақ әнші Гүлбахрам Бейісова есімін алды. Ол актер, режиссер және қазақ музыкалық театрының негізін қалаушылардың бірі Қанабек Байсейітовке тұрмысқа шыққаннан кейін Байсейітова болды. Ал Күләш – оның балалық шақтағы Куля лақап атының туындысы. Советтік тарихшылар Күләш Байсейітова туралы қисынсыз әңгімелер де таратқан. Олардың ішіндегі ең сорақысы: әке-шешесі Күләшті тұрмыстың тауқыметіне байланысты 12 жасында балалар үйіне берген. Керісінше оның әкесі Жасын Бейісов халыққа танымал, беделді әнші болған. Күләштің бала күніндегі естеліктерде әкесінің Жамбыл Жабаевпен жақын болғанын және оның жиі үйге қонаққа келетінін айтқан.
Жамбыл Жабаев пен Күләш Бәйсейітова
2. Күләш Бвйсейітованың туған күні төңірегінде ұзақ уақыт бойы даулар болып, оны 6 маусымда атап өту дәстүрге айналған. Содан кейін оның туыстары бұл ақпаратты жоққа шығарып, әншінің туған күні 12 қаңтарда – Дінмұхамед Қонаевтың күні мен жылына тура келетінін айтқан. Осыған байланысты Күләштің анасы одан туған күнін өзгертуді сұраған деген де нұсқа бар және кейбір дереккөздерде 2 мамыр деген жазуды да көруге болады. Бұл күнді Күләш өзі таңдағанын айтады, өйткені ол көктемді жақсы көрді.
3. Оның театрдағы алғашқы жалақысы 36 сом болған және оны жұмысқа алған қазақ театрының негізін қалаушы Жұмат Шанин еді. Күләш Байсейітова өзінің алғашқы қойылымдарында әйелдер әнінің ұлттық дәстүріне сәйкес төмен дауыспен ән шырқады. Бірақ көп ұзамай оның таланты жоғары колоратуралық сопрано шығармаларын орындау болып шықты.
4. Опера дивасы небәрі 24 жасында үлкен жетістікке жетті. Осы жаста ол ССРО халық артисі атағын және Сталиндік сыйлықты алды. Совет үкіметі Сталиннің тапсырмасымен бұл атақты 3 қана адамға беруді шешкен болатын. Бірақ олардың есімін білген Сталин шешімінен бас тартқан. Мұндай шешімге келуінің себебі: үміткерлер украиналық әнші Мария Литвиненко-Вольмут және украиналық актер Панас Саксаганский және қазақ Күләш Байсейітова болуы еді. Сталин мұндай әрекетке жол бермеді. Сондықтан ССРО халық артисі атағын алушылар тізіміне 2 грузин және 8 орысты қосты.
5. Күләш Байсейітова – «Қыз Жібек» атты алғашқы қазақ операсының пайда болуының себепкерлерінің бірі. Бұл опера қойылымы оның халықаралық беделін көтерді десек болады. 1936 жылы Мәскеулік көрерменнің жүрегін дәл осы шығармамен жаулап алды. Айтпақшы, осы музыкалық шедеврдің авторы Евгений Брусиловский шығарманы арнайы Күләшқа арнап жазған. Ал «Абай» және «Біржан мен Сара» операларында Ажар мен Сара бейнесі шығармашылығының шыңына айналды.
6. Екінші Дүниежүізілік соғыс кезінде Күләш өзінің қойылымдарымен сарбаздар мен тылдағы жауынгерлерге рух пен жігер бергісі келді. Сондықтан ол бірнеше рет концерттермен майданға аттанды.
7. Күләш Байсейітова әнші ғана емес, сонымен қатар білікті драмалық актриса болды. Байсейітова арқасында қазақ халқы әлемдік классикамен танысты. Оның басты рөлдерінің қатарына Гогольдің «Үйленуінен» Агафья Тихоновна, «Евгений Онегиннен» Татьяна, «Мадам Баттерфляйда» Чио-Чио-Сан және басқа да ондаған бейнелер.
8. Әншінің үш қызы болды: Құралай, Қарлығаш және Қаршыға. Өкінішке қарай, Қаршыға балабақшада уланғаннан кейін қайтыс болды. Содан кейін қандай да бір сағынышты басу үшін Күләш әпкесінің қызы Раушанды асырап алды. Раушан Күләш қайтыс болғаннан кейін жетістікке жетті: балет солисі атанып, Қазақ ССР халық артисі атағын алды.
Күләш Байсейітова қыздарымен
9. Өкінішке қарай Күләш күйеуі Қанабекпен ара қатынастары шиеленісті болды. Шығармашылықта олар бір-бірін тамаша толықтырды, бірақ Қанабек тарапынан түсініспеушіліктер көп болды. Қыздарының бірінің айтуынша, Қанабек Күләш қайтыс болғаннан кейін бірден басқа әйелге үйленген.
10. Күләш 1957 жылы Мәскеуде гастрольде өмірден озды. Бұл оқиға туралы оның қызы Қарлығаш былай дейді: «Алыстан есепсіз адамның қарасы көрінді. Барлығы біздің үйге қарай қадамдап келе жатты… Анамның ең жақын достары, жанында көп жыл бірге жүрген Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Евгений Брусиловский бастаған бір топ адам қайғылы хабарды естірту үшін келген екен. Оны естіп баршамыз қайғырдық. Әсіресе, нағашы әжем мен әкеме ауыр тиді». Дәрігерлердің диагнозы – миға қан кету.
Бүгінде оның есімімен Алматы мен Астанадағы көшелер, елордадағы Ұлттық опера және балет театры (қазір жоқ) және Алматыдағы музыка мектебі аталған. Сондай-ақ Күләш Байсейітова атындағы Мемлекеттік сыйлық бар. Ұлы артисті еске алуға арналған жыл сайынғы вокалистер байқауы өткізіледі.
