Расул Ғамзатов пен қазақтар

Биыл – Расул Ғамзатовтың туғанына 100 жыл.

Расул Ғамзатов 1923 жылы Дағыстанда, таудағы шағын Цада ауылында дүниеге келген. Оның әкесі, ақын және аудармашы Гамзат Цадаса шаруалардан шыққан, ол өлеңдер мен ертегілер жазған, Александр Пушкиннің ертегілерін және ақынның басқа да шығармаларын авар тіліне аударған. Расул Ғамзатов отбасындағы үшінші ұл болды. Ол бала кезінен өлең жаза бастады; оның поэзиядағы алғашқы тәлімгері әкесі болды.

1939 жылы Гамзатов Авар педагогикалық училищесін бітіріп, туған мектебіне мұғалім болып жұмысқа орналасады, бірақ ол жерде көп тұрақтамады: бір жылдан кейін Авар театрына орналасады. Ол режиссердің көмекшісі болып қабылданды, суфлер кабинасынан спектакльдің барысын бақылап, актерлерге мәтін жазды. Кейде өзі сахнада өнер көрсетіп, шағын рөлдерді сомдады. Театр көп гастрольде болды, Ғамзатов шалғай таудағы ауылдарды аралады. Сапарларында ауыл мектептерінде шығармаларын оқыды.

Соғыс жылдарында Ғамзатов «Большевик гор» газетінде жарияланды. Ол жауынгерлердің ерліктері туралы өлеңдер жазды, эсселер мен мақалалар дайындады, Дағыстаннан шыққан соғыс батырлары туралы әңгімеледі. 1942 жылдан бастап ол радиода да жұмыс істеп, радиохабар редакторы болды. Ол өзінің алғашқы өлеңдеріне Цадаса тегімен шығарып жүрді, бірақ кейін әкесі Ғамзат Гамзатов деген бүркеншік есім алды.

Ғамзатовтың алғашқы өлеңдер жинағы небәрі 20 жасында 1943 жылы жарық көрді. Кітап автордың туған авар тілінде - Кавказ халықтарының бірі аварлардың ұлттық тілінде жарық көрді. «Пламенная любовь и жгучая ненависть» жинағына соғыс туралы өлеңдер енген.

1945 жылы Расул Ғамзатов Горький атындағы Мәскеу әдеби институтына оқуға түседі. Ақын бұл кезде оқудан гөрі астананың өзіне көбірек тартылғанын атап өтті. Институтта сабақ бастағаннан кейін Ғамзатовтың көзқарасы өзгерді: ол орыс әдебиетімен, тарихы мен мәдениетімен жақсы таныс болды, көп нәрсені үйренді, театрларды аралады. Ол да басқа студенттер сияқты жатақханада тұратын.

Институтта дәріс берген атақты жазушылар мен филологтар: ақын және аудармашы Павел Антокольский, әдебиеттанушы ғалымдар Сергей Радциг және Геннадий Поспеловтер болды. Олар әдебиет тарихын үйретті, тәжірибелерімен бөлісті, шығармалар шығаруға көмектесті.

Ғамзатов оқу кезінде ақын Наум Гребнев пен Яков Козловскиймен танысады, олар жақын дос болды. Гребнев пен Козловский Гамзатовтың өлеңдерін орыс тіліне аударды, олардың жұмысы үшін жоларалық аударманы - автордың түсіндірмесі бар мәтіннің сөзбе-сөз аудармасын пайдаланды. Ғамзатовтың өлеңдері 1948 жылы «Земля моя» жинағында жарияланған. Бұл кітап оның өлеңдерінің орыс тіліндегі алғашқы басылымы болды, Дағыстанда басылды.

Бір жылдан кейін, 1949 жылы Мәскеуде «Молодая гвардия» баспасынан «Песни гор» атты жинақ шықты. Жазушылар жас ақын өлеңдеріне оң баға беріп, газет-журналдарда кітаптан шығармалар жарияланды.

Институтты бітіргеннен кейін Ғамзатов Дағыстанға оралды. Оқып жүріп-ақ туған ауылына ата-анасының үйіне келіп жүріп, көрші бір қызға ғашық болады. Патимат Юсупова көрші тұратын, оны бала кезінен білетін. Олар 1951 жылы үйленді.

Сол жылы Расул Ғамзатов Дағыстан Жазушылар одағының төрағасы болды. Ол қоғамдық жұмыстармен айналысты: жазушыларға кітап шығаруға көмектесті, жас авторларға тәлімгерлік етті, баспалар мен газет редакторларымен байланыс жасады.

Ғамзатовтың көптеген өлеңдері алдымен Дағыстанда авар тілінде, кейін Мәскеуде орыс тілінде жарық көрді. Оның шығармалары лирикалық шынайылықпен қатар, туған жермен, авар ақындарының дәстүрімен ажырамас байланыс сезімімен ерекшеленеді.

1958 жылы «Горянка» поэмасы жарық көрді. Шығармада автор дәстүрлі тау әдет-ғұрыптары мен әйелдерге деген көзқарастың маңызды аспектілерін көтерген. Поэманың бас кейіпкері – шағын ауылдың дағыстан қызы Әсият. Әкесі Әсиятты оның келісімінсіз өзі сүймейтін жігітке күйеуге беруге уәде еткен. Ол батыл әрекетке бел буып, әкесін ренжітсе де күйеу жігіттен бас тартты. Бағынбағаны үшін ата-анасы оны үйінен қуып жіберді. Әсият қалаға барып, педагогикалық институтқа түсіп, бір жас жігітпен танысып, ғашық болып қалады. Бірақ бұрынғы күйеу жігіт одан кек алуға шешім қабылдады - ол қызды ауыр жаралайды. Дәрігерлер Әсиятты аман алып қалды, ал қылмыскер жазасын алады.

Поэманы орыс тіліне Яков Козловский аударған. Шығарма бірнеше рет қайта басылып, шет тілдеріне аударылған. Ғамзатовтың қаламынан туған осы аттас пьесаның негізін қалаған сюжет еліміздің театрларында қойылған. 1975 жылы поэма бойынша көркем фильм түсірілді. Фильмнің сценарийін Расул Ғамзатов режиссер Ирина Поплавскаямен бірге жазған. «Горянка» фильмінің соңы поэманың соңындағыдан өзгеше болды. Фильм Дағыстанның ең көрікті жерлерінің бірі Чох ауылында түсірілген. Сахна артында Расул Ғамзатовтың өлеңдерін фильмді түсіруге қатысқан актер әрі режиссер Сергей Бондарчук оқыды.

Расул Ғамзатов 1962 жылы мемлекеттік биліктің жоғары органы – КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаттығына қабылданды. Ол қабылданған комиссия мүшелері сотталғандардың тағдырына қатысты, жазаны жеңілдетуге немесе жазықсыздарды босатуға көмектесті. Ғамзатов депутат ретінде көптеген елдерде болды: Болгария, Германия, Италия, Түркия, Иран, Жапония, Үндістан және т.б.

1960 жылдардан кейін оның шығармашылығында жаңа жанрлар пайда болды: эпиграммалар мен хабарламалар жазды. Ғамзатовтың шығармалары кеңестік ірі баспаларда, жетекші әдеби журналдарда басылды. Сыншылар мен жазушылар өз шолуларында оның шығармасының юморы мен мазмұнын атап өтті. Ғамзатов туған авар тілінде жазған, оның шығармаларын орыс тіліне Наум Гребнев, Илья Сельвинский, Яков Козловский, Юлия Нейман, Владимир Солухин, Роберт Рождественский, Юнна Мориц, Андрей Вознесенский және басқа жазушылар аударған. Расул Ғамзатовтың өзі Александр Пушкиннің және басқа да орыс ақындары – Михаил Лермонтов, Николай Некрасов, Владимир Маяковскийдің өлеңдері мен поэмаларын авар тіліне аударған.

1967 жылы «Менің Дағыстаным» лирикалық повесі жарық көрді, онда Ғамзатов өзінің туған жері мен оның тұрғындарын сипаттайды. Өмірге, әдебиетке, мәдениетке, поэзияға, шығармашылыққа тұнық. 

Ғамзатовтың көптеген өлеңдеріне саз жазылды. Олар бастапқыда Дағыстанда орындалды, ал 1960 жылдары олар бүкіл Кеңес Одағында танымал болды. Оларды Анна Герман, Муслим Магомаев, Лев Лещенко, Джозеф Кобзон, Марк Бернес, Вахтанг Кикабидзе, София Ротару және басқа әншілер мен әртістер шырқады.

Кеңес композиторы Ян Френкель Расул Ғамзатовтың «Журавли» поэмасына музыка жазды, әнді әнші әрі актер Марк Бернс орындады. Ол радио мен теледидардан берілді, тырналардың бейнесі – қаза тапқан жауынгерлер ескерткіштерде мәңгілікке қалды, авторға әлемнің әр түкпірінен жауаптар жазылған хаттар келді. Ән Ұлы Отан соғысында қаза тапқан жауынгерлерді еске алу символына айналды.

Өлеңдерді Наум Гребнев аударған. Ғамзатов «Журавли» туындысын Жапонияның Хиросима қаласында дүниеге әкелген. Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі атом бомбасының жарылысының зардабы – ақ қан ауруынан қайтыс болған жапон қызы Садако ескерткішіне барған. Ғамзатов поэма туралы: «Соғыстан оралмаған ағаларымды, жетпіске жуық ауылдасымды, жиырма миллионға жуық қыршын кеткен жерлесімтерімді ойладым» деп жазды.

Ғамзатовтың жинақтары үзбей басылып тұрды, өлеңдері шет тілдерге аударылды. 1970-80-жылдары «Последняя цена», «Остров женщин», «Колесо жизни», «Люди и тени» туындылар жарық көрді. Ол газет-журналдарда тарихты, қоғамды, әдебиет пен мәдениетті қозғайтын публицистикалық мақалаларын үнемі жариялап отырды. Оның өлеңдерін радио мен теледидардан актер Олег Табаков, Михаил Ульянов, Василий Лановой және тағы басқалар сахнадан оқыды,

Расул Ғамзатов өмірінің соңына дейін Дағыстан Жазушылар одағын басқарды. Ол 2003 жылы Мәскеуде қайтыс болды, Махачкалада әйелінің бейітінің жанына жерленді.

Ғамзатов пен қазақтар

«Мен Қазақстанға Мұхтар Әуезовтің шақыруымен келдім. Бірақ мен келгенде ол кісі өмірден өтіп кеткен болатын. Ал мен тоқтаған қонақ үйге таңертең бір адам келді – ол Қалтай Мұхамеджанов еді. Ол жалғыз емес, өзінің өмірлік серігі, бұрымы тобығынан келетін керемет сұлу әйелі Фарида Мұхамеджанованы ерте келді. Бұл біздің достығымыздың бастауы болатын. Маған Алматы қатты ұнады, оның көркейте түскен Қалтай досым-тын. Бүкіл Қазақстан мен үшін әдемі еді... Менің достарымның қаратында Қазақстанның ұлы перзенттерінің бірі Қалтай Мұхамеджанов болғанына және болып қала беретініне тағдырға ризамын», - әлемге әйгілі ақын Расул Ғамзатов қазақ даласына алғашқы сапары туралы осылай деген.

Ол М.Қаратаев, М.Базарбаев, С.Жиенбаев, Ә.Нұрпейісов, Қ.Мырзалиев, Ж.Молдағалиев, Т.Әлімқұлов, М.Шаханов, О.Сүлейменов, О. Күмісбаев, М.Әлімбаев, Р.Сейсенбаев және т.б. сынды қазақ жазушылары, әдебиет сыншылары мен ақындарымен де дос еді.

Расул Ғамзатов қазақтың көрнекті жазушысы, драматургі және ғалымы, қоғам қайраткері, абайтану ғылымының негізін салушы, фольклор мен эпос, түркі тілдес халықтардың тарихы мен әдебиетін зерттеуші Мұхтар Әуезовтің шығармашылығын құрметтеп, жоғары бағалады, оған арнап «Мұхтар- Аға» аталатын өлең жазды, орыс тіліне аударған Ю.Козловский:

Однажды возле очага
Сидели в полдень мы январский,
И прочитал Мухтар-ага,
Тебе стихи я по-аварски.

И в лад стихов моих проник
Ты, глядя на очажный пламень:
«Напоминает твой язык
Среди камней летящий камень».

<…>

И, кажется, в прилетный час
Знакомый голос слышу снова:
«Расул, мне дорог твой Кавказ,
Где в облаках гнездится слово!»

Я слова этого слуга
И утверждать сегодня вправе:
«Высок Кавказ, Мухтар-ага,
Но лишь по грудь твоей он славе!»

Оның ғажап өлеңдері әлемнің көптеген тілдеріне, соның ішінде қазақ тіліне де аударылған. Расулдың шығармаларын Сағи Жиенбаев, Қадыр Мырза Әли, Ғафу Қайырбеков, Сырбай Мәуленов, Өтеген Күмісбаев, Әбіш Кекілбаев, Фариза Оңғарсынова және т.б. аударған. Оған қазақ тілінде де көптеген өлеңдер арналды.

Қадыр Мырза Әлидің ақынға арнаған жыры:

РАСУЛ  ҒАМЗАТОВҚА

Тентегің де туламай,

Түрген жырға құлақты.

Ақ батасын ұлы Абай

Саған берген сияқты.

Алатаудай сүйікті,

Кавказда сен ержетттің.

Өлеңде де

                   Биікте

Туғаныңды көрсеттің.

Бүкіл таудың жыр-әні,

Қонып саған тұр әлі.

Авар-сенің ұраның

Сен- авардың құраны.

Бірақ , досым,

                  Киелі,

Жазсаң да ана тіліңде.

Сені қазақ сүйеді

Менің ақын ұлым деп.

Жырыңа  жұрт қанықты,

Қанатындай көп бердің.

Көкпар қылып даңқты

Құлагерге бөктердің.

Оңай емес бұл егес,

Сәл сүрінсең өкіндім:

Құлайтұғын сен емес

Құлайтын мен секілді.

Өнер деген жақпардан,

Бір құласа оңбайды.

Түскеннен соң көкпарға

Тұлпар болмай болмайды.

Осал болса,

Жырыңа

Ел көңілі толмайды.

Аз халықтың ұлына

Ұлы болмай болмайды.

Мұхтар Шаханов «Мұрын жайлы әзіл»

"Перзент болу оңай ма толыққанды,
Зерттеп өс, - деп, -айдарлы алыптарды"
Мені башқұрт жыршысы Мұстай Кәрім
Расул Ғамзатовқа алып барды.

Таулыққа тән асау ой қанатында
Жайсаң, күліп қоштасты дара тұлға.
Үш жылдан соң Ғарышкер Севастьянов
Таныстырды қайтадан мені ақынға.

Расул айтты: "Кез келген жас талапты
Балау қиын қыранға қос қанатты.
Інім, сенің жырыңды оқығам жоқ,
Бірақ бұзау мұрының есте қапты.

Өзгешелік — табиғат тірегі екен,
Өзгешеге ойлы жан күле ме екен?
Өнерде де бөгде жұрт шатастырмас
Өз мұрының болсын деп тілек етем".

Тыңдағым кеп ғасырдың арайлы әнін,
Арай шашқан тауларды маңайладым.
Ғамзатовтың өзіне қарадым да:
"Гәп мұрында жатыр ма",- деп ойладым.

Өтті жылдар,
Кеңейді өрісім де.
Бар, әрине, жеңіліс,
Жеңісім де.
Тілектесім көбейді ел ішінде,
Біреулер жүр келе алмай келісімге,
Өлеңімнің мұрынын бұзғысы кеп,
Жұдырығын жасырып жең ішінде.
Даралыққа не жетсін көңілдегі...
Бақытты жан мен болам төріндегі.
Өлеңде де ешкімге ұқсамайтын
Мұрынымнан танысаң, елім, мені!

Мұзафар Әлімбаев «Өлеңімен өз халқын ұлықтау арқылы Расул Ғамзатов баршаға жақын, қымбат адамға айналды» - дегендей Расул Ғамзатов талайдың жүрегінен өшпес орын алған тұлғаға, әсіресе қазақ халқы үшін ол шынайы достық пен ыстық ықыластың символы боп қала бермек.