Халықтық географиялық терминдердің геотопонимиялық әлеуетін пайдаланудың негізгі аспектілерінің бірі топонимияны стандарттау болып табылады. Топонимдерді ретке келтіру мәселесі қазіргі уақытта мемлекеттік маңызы бар, өйткені оларды қолдану аясы өте кең. Бірегей тарихи және мәдени айғақтар, халқымыздың өткенінің өзіндік мұрасы бола отырып, географиялық атаулар ұлттық басымдықты бекіту құралы ретінде қызмет етеді.
Еліміз әлемдік ақпараттық кеңістікте өз орнын алады. Бұған Қазақстанның БҰҰ-ның географиялық атаулар жөніндегі сарапшылар тобының Шығыс Еуропа, Солтүстік және Орта Азия бөліміне кіруі ықпал етті (Нью-Йорк, 3-7 мамыр, 2021 ж.)[1].
Осылайша, топонимияны стандарттау проблемалары көп жағдайда мемлекетішілік мүдделер саласынан шығып, халықаралық маңызы пайда болады. Ұлттық деңгейде міндетті болып белгіленген және қабылданған топонимдер халықаралық шарттар мен келісімдерде, мемлекетаралық шекараларды демаркациялау және делимитациялау материалдарында, халықаралық құрлық, теңіз және әуе тасымалдарының құжаттарында танылуға және картографиялық материалдарды жасау кезінде почта және телеграф алмасудың халықаралық анықтамалықтары дұрыс көрсетілуге тиіс.
Халықтық географиялық терминдер көптеген топонимдердің құрылымдық элементі ретінде енеді. Сондықтан олардың орнатылуы мен берілуі жер атауларының анықталуының бір бөлігі болып табылады. Осыдан топонимияны құрайтын географиялық терминдерді стандарттау қажеттілігі туындайды.
Г.Ксенжиктің пікірінше, географиялық атаулардың берілуі транскрипцияның ең аз дамыған мәселесі болып табылады, ол кездейсоқ шешімдерге толы және карталардың практикалық және ғылыми құндылығын айтарлықтай төмендететін сәйкессіздік [2]. Терминдер мен жер атауларының қазіргі емлесін түпкілікті белгіленген деп санауға болмайды, бұл құжаттамаға да, географиялық карталарға да кері әсер етеді. Нұсқауларды әзірлеуге қарамастан карталарда топонимдер мен терминдерді беру бойынша оларды жазу мәселесі шешілмеген күйінде қалып отыр.
Орта Ертіс бойының географиялық терминологиясын ресми қолдануға әлі дамымаған мәселе болып табылады. Егер жалпы қазақ лексикасының құрамына кіретін және олардың әдеби мағынасында қолданылатын терминдер қиындық тудырмаса, онда жергілікті географиялық терминология ең маңызды назар аударуды қажет етеді. Бұл жағдайда диалектілік географиялық лексиканың ерекше дамуы мен саралануына, сондай-ақ құбылысқа байланысты бір географиялық термин салыстырмалы түрде шағын аумақта әртүрлі (қарама-қарсы) мағыналарға ие болған кезде семантикалық ауысым туындайды. Олар қазақ тілінің диалектілерінен айтарлықтай ерекшеленетін архаикалық сипатта болады. Сондықтан орыс терминологиялық шығу тегі географиялық атауларының қазақстандық емлесі жергілікті халық тұтынатын формалардан айтарлықтай өзгеше болады. Сарапшылар жергілікті жер атауларының нұсқаларын ресми қолдануға енгізу қажеттілігін бірнеше рет атап өтті. Атап айтқанда, С.Н. Басик «топонимнің жергілікті түрі ресми деп танылып, қазіргі қазақ тілінің заңдары бойынша ресімделуі керек» деп атап өтті [3]. А.П. Горбунов орыс емлесі мүмкіндігінше Қазақстан топонимикалық жүйесінің ең сәтті көрінісіне жақындауы керек деп есептеді, ал қазақ жазба тілінің нормаларына сәйкес келеді және жергілікті айтылымды дәлірек жеткізуге болады [4].
Жергілікті географиялық терминологияның ерекшелігін елемеу нәтижесінде топонимиканың жойылуы орын алады, тарихи-географиялық ақпараттың бірегейлігі жоғалады. Жергілікті жерде карталарды пайдалану күрделене түседі, өйткені жергілікті тұрғындар пайдаланатын атаулардан олардағы жер атаулары басқаша болады. Осылайша, карталардың ғылыми зерттеу құралы ретінде құнсыздануы орын алады.
Қазіргі уақытта Орта Ертіс бойының географиялық атауларын практикалық транскрипцияның қарастыруды талап етеді. Терминдерді стандарттау және ретке келтіру мүмкін екені анық жергілікті терминдерді толық кешенді жинау мен бекітуді, олардың әдеби және диалектілік семантикасын нақтылауды, семантикалық ауысулардың себептерін анықтауды, терминдердің мәдени-тарихи және табиғи ландшафттардың элементтері ретіндегі аймақтық ерекшеліктерін нақтылауды қамтитын егжей-тегжейлі этнографиялық және географиялық зерттеулер.
Карталарда халықтық географиялық терминдерді негізгі ережелерін белгілеу кезінде карталарды практикалық қолдану жағдайларын, атап айтқанда геожүйелік зерттеулердің көзі ретінде жергілікті жерлерде ескеру қажет.
Біріккен Ұлттар Ұйымының экономикалық және әлеуметтік кеңесінің арнайы қарарларымен (1959, 1968, 1973) құрылған БҰҰ-ның географиялық атаулар жөніндегі сарапшылар тобының (UNGEGN) ұсыныстарына сәйкес, картографиялық ұйымдар мен олардың өндірістік кәсіпорындары елді мекендердің тіркелімдерін, топонимикалық деректер базаларын, әртүрлі мақсаттағы атластар мен карталарды, газеттерді (географиялық атаулардың стандартталған тізімдерін) және өзге де картографиялық туындылар мен ақпараттық материалдарды құру кезінде мынадай жалпы қағидаттарды басшылыққа алуға міндетті:
- географиялық объектілердің атауларын бекіту ресми немесе мұрағаттық материалға негізделуі тиіс;
- географиялық атауларды елдің жауапты органы стандарттауы керек;
- географиялық объектіге бір географиялық атау беріледі;
- кириллицаны қолданатын елдер (латынша жазбайтын елдер) халықаралық қолдануға арналған және БҰҰ бекіткен өзінің транслитерация жүйесіне сәйкес латын әліпбиінің әріптерімен географиялық атаулар жазуы керек;
- географиялық атаулардың жазылуы мен дұрыс айтылуы лингвистикалық аспектке негізделуі керек.
Елімізде географиялық нысандардың ресми ішкі және мемлекетаралық құжаттарда, бұқаралық ақпарат құралдарында, картографиялық және басқа да басылымдарда дұрыс жазылуының ресми көзі С.А.Абдрахмановтың «Қазақстан Республикасы: атаулардың транслитерациясы мен этимологиясы» (2012 ж.) болып табылады. Абай, Павлодар, Шығыс Қазақстан облысына нұсқаулық жазған кезде орыс және қазақ тілдеріндегі жергілікті атауларды (соның ішінде терминологиялық шығу тегін) көшірудегі негізгі талапты ұстанған жөн деп санаймыз. Әйтпесе, қазақ ұлттық ландшафтында аймақтың өзіндік ерекшелігі мен бірегейлігін, оның этномәдени ерекшелігін жеткізе отырып, Орта Ертіс өңірінің топонимиканың бірегейлік спецификасы жоғалады.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Доклад Отдела Восточной Европы, Северной и Средней Азии. GEGN.2/2021/CRP.98., GEGN.2/2021/1., Доклад подготовлен Федеральной службой государственной регистрации, кадастра и картографии 19 февраля 2021 г.
2. Ксенжик Г. Топонимика Казахстана и историческая гегорафия XVIII–нач. XX в. //The journal. – 2022.
3. Басик С.Н. Проблемы стандартизации географических названий западной части Белорусского Полесья. – 2003.
4. Горбунов А.П. и др. Краткий энциклопедический словарь исторических топонимов Казахстана. – 2014.
Айтенов Ж.К.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті, 2 курс докторант
