«Ядринцев және «Шығыс өркениеті ісі» мақаласының екінші бөлігінде Qazaqstan Tarihy порталы Н.М.Ядринцевтің 1873 жылғы «Өркениет және Шығыс» мақаласына сілтеме жасай отырып («Камско-Волжская газета», No125). ), 19 ғасырдың соңғы ширегіндегі Ресейдің Орталық Азиядағы әскери қатысуы туралы әңгімелейді. Мұнда ол орыс газеттерінің орыс тәжінің жаңадан иеленген иеліктеріне қатынасы туралы өзінің көзқарасын егжей-тегжейлі баяндап, сонымен қатар орыс баспасөзінің патша әкімшілігінің Шығыстағы істерге қатысты жалпы пікірін білдіреді.
Н. М. Ядринцев XIX ғасырдың 70-ші жылдарының басында орыс баспасөзінде Ресей империясының Түркістан иеліктерінде жақында жаңа жағдайдың енгізілуі туралы қауесеттер болғанын жазады. Атап айтқанда, «Голоса из Ташкента» газетінің аты аталмаған тілшісі генерал Кауфманның Санкт-Петербургке Хиуадан тікелей баруының да қайта құрудың бір бөлігі болғанын хабарлайды: «Уже давно ходят толки о прекращении управления «в виде опыта» и введение нового положения, которое уже оставлено в Петербурге на рассмотрение. Новый проект, как мне передавали, далеко не так своеобразен, как третьегоднишний: в нем нет ни земледельческих общин непременно из 10 человек, ни паспортов, за неимение которых человек лишался бы своей личной свободы».
Рас, жаңа жобада сот туралы, мектептер туралы, әскери-уездік бастықтардың билік шегі туралы сөз болған жоқ. Оның мақалаларының бірі тіпті жергілікті тұрғындар үшін дене жазасын қолдануды біржола және шартсыз алып тастады. Олардан алым-салық жинау да төмендетілді. Ядринцевтің айтуынша, бұдан былай қазақтар киіз үйден 3 рубль 50 тиын емес, 2 рубль 75 тиын төлеуге тиіс болған. Сарт-жер иелеріне келетін болсақ, олар үшін «incometax» құрылды, бұл жақсы әрі өнімді жері бар адам алымды көбірек төлейтінін білдірді. Бір сөзбен айтқанда, халық жердің жалпы өнімділігінің оннан бір пайызын төлейтін болады. «Голос» (№477) газетінің тілшісі былай деп жазады: «Волостные головы, по новому проекту, будут получать по 1 200 рублей содержания на счет областных повинностей туземного населения, и это содержание в начале каждого года будет сполна поступать из казначейства в руки уездных начальников, которые уже примут на себя тягостный труд расплачиваться с головами по мере возможности. Уездные начальники по отношению к туземцам вообще станут ветхозаветными патриархами; например, они будут разбирать и окончательно решать бракоразводные дела между мусульманами, ежели предварительно дело не уладилось в двух инстанциях туземного суда биев или кадиев. За то, находясь под такой опекой полковников и майоров, туземное население приобретает по новому положению разные права, например, оно будет свободно от рекрутской повинности и от гербовых пошлин».
Орталық Азияның жаулап алынған аумақтарының байырғы тұрғындары үшін жаңадан жобаланған жағдайға назар аудара отырып, Ядринцев ондағы екі қызықты элементке көңіл аударады. Бір жағынан, бұл «варварлық мұсылман заңдарының орнына орыс кодексінен рақымды заңдар енгізу» және «жаңадан алынған бодандардың құқықтарын орыс бодандарына соңғы реформалармен берілген құқықтармен теңестіру», екіншісі жаулап алынған аймақ үшін жалпы міндеттерде белгілі бір жеңілдіктер беру. Ядринцев орыс заңнамасының адамгершілік негіздерін енгізуді қайырымды және әділ деп санауға болады деп санайды. Бірақ жобаның басқа, әкімшілік, жағының әлсіз жақтары болды. Өлке әскери жағдайда болған уақыт кезінде барлық басқару әскери уезд бастықтарының қолында болды. Жаңа жоба бойынша бұл билік азаматтық басқарумен алмастырылып қана қоймай, одан да күшейе түсті. Бұл уезд басшылары Түркістан өлкесінде толық құқылы судьялар болды. Ядринцев өлкені басқару кезінде әйелдерге қатысты бұрынғы қысымшылық заңдар олардың жеке басын қорғау үшін жойылуы керек деп жазды, бірақ мұндай істерге араласуды уездік полиция билігіне қарағанда, анағұрлым лайықты инстанцияға беру керек жазды: Обращая внимание на вновь проектируемое положение для коренного населения завоеванных территорий Центральной Азии, Ядринцев заметил в нем два любопытных элемента. С одной стороны это «введение более мягких законов из русского кодекса взамен варварского магометанского законодательства» и «уравнение в правах новоприобретенных подданных с правами, дарованными русским подданным последними реформами», второе же это оказание некоторых льгот в общих повинностях для завоеванного края. Ядринцев считал, что введение более гуманных основ русского законодательства не могло не считаться благодетельным и вполне справедливым. Но другая, административная, сторона проекта имела свои слабые стороны. До того момента, пока край находился на военном положении, все управление сосредоточилось в руках военных уездных начальников. По новому проекту эта власть не только не заменялась гражданским управлением, но и еще более усиливалась. Эти уездные начальники явились полновластными судьями в Туркестанском крае. Ко всему прочему, им предлагали представлять бракоразводные дела, т.е. даже опеку над семейной жизнью коренного жителя. Ядринцев писал, что при управлении краем должны были быть отменены прежние утеснительные законы относительно женщин, чтобы их личность была более защищена, но вмешательство в подобные дела должно было быть предоставлено более подходящей инстанции, чем уездно-полицейская власть: «Өлкеде азаматтық басқаруды мүмкіндігінше тезірек енгізіп, барлық азаматтық функцияларды әскери қолбасшылардан бөліп алған жөн. Сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару үшін олардың қажеттіліктері мен істерін талқылау кезінде бұратана элемент те қатысатын арнайы мекемелерді дамыту қажет. Бұл жағдайда бұратаналар үшін алдымен Екатерина, содан кейін Сперанский жобалаған заңнама нормаларының кейбір ерекшеліктерін басшылыққа алуға болады, атап айтқанда, экономикалық бөлігінде біздің және қалалық земство мекемелерін алмастыра алатын далалық бұратаналар думаларын енгізуге болар еді».
Жобаланған жағдайдан өтіп, Ядринцев Ташкенттегі орыс білім беру функциясына және жергілікті орыс халқының «ақыл-ой өміріне» тоқталды. Осыған байланысты «Голос» газетінің тілшісі жергілікті кітапхана туралы қызықты цифрларды хабарлайды: «Бір адамның қомақты қайырымдылығы негізінде құралған біздің көпшілікке арналған кітапханамыз, әр түрлі жанашырлардан көптеген кітап алды және ақыр соңында үкіметтен де субсидия алады. Онда 4 000 том кітап бар. Оқырмандар келесідей бөлінеді: офицерлер 60%, шенеуніктер 22%, саудагерлер 7%, хатшылар 3%, дінбасылар 3%. Хиуа жорығына орай кітапхана қазір пайдаланылмай қалды. Одан түскен табыс 250 рубльден аспайды. Бұл кітапхана үшін қазір жаңа дәуір туғалы отыр, дайындаушылар оны кітап қоймасының берік және рационалды құрылымының дәуірі деп атайды. Бұл берік және рационалды құрылымның мәні жаңадан құрылған штат бойынша жылына кітапханашыға 2000 рубль, көмекшіге 1200 рубль, хатшылар мен күзетшілерге 1000 рубль, пәтер, жылу және кеңсе шығындарына 800 рубль, барлығы 5000 рубльді құрайтындығында. Сонда, іс жүзінде, кітап үшін 500 рубль беріледі!». «Туркестанские ведомости» тілшісі басқа мәліметтерді келтіреді. Мәселен, №52 басылым 12 000 рубльге шыққан. Бұл соманы бөлу келесідей болды: «редакторға 2 500 рубль, сонымен қатар «күтпеген шығындар үшін» 200 рубль, көмекшіге 1 500 рубль, жергілікті қосымшаларды өңдейтін аудармашыға - 1 800 рубль, корректорлар мен беттеушілерге 450 рубль бөлінген, редакцияның жеке құрамы барлығы 6 450 рубль алған. Қалған басып шығару шығындары 3 350 рубльге бағаланды, ал еңбектері газетті түгел дерлік толтырған қызметкерлер мен мақалалар авторларының үлесіне 2000 рубль ғана, яғни шығындардың алтыдан бір бөлігі және бұлардың бәріне бірдей бөлінген сома бір редакторға бөлінген сомадан әлдеқайда аз болатын».
Ядринцев Түркістан облысындағы қызметтің мұндай бағыты мен білім берудің нашар дамуы көңіл көншітпейтінін жазады. Ол аймақты жергілікті мектептермен қамтамасыз етпей, жергілікті тілдегі кітаптар мен оқулықтарды басып шығармай, аудармай, жоғары оқу орындарында білім алмай және жергілікті тұрғындардың ақыл-ой мүдделері еленбесе, бұл аймақ орыс отарлаушылары үшін ұзақ уақыт бойына еш пайдасыз қала беретіндігіне сенімді болды. Алайда, жаңа шет аймақтағы істерді талқылау кезінде Петербург газеттері нағыз әскери адамның ептілігімен соғыс көзқарастарын уағыздауды жөн көрді.
Ресей империясы мен Англияның отарлау қызметін салыстыра отырып, Ядринцев Ресей мүлдем басқаша әрекет етеді, оның мүлдем басқа тарихи дәстүрі бар және Англияға қарағанда бұратаналардың да құрамы әртүрлі дейді: «Үндістанда Англияның өзіне қарсы 200 000 000 бұратана бар. Бірақ бізде бұратаналар тарихында сипой көтерілісі сияқты бір нәрсе болды ма? Ресейдің бүкіл тарихында бұратаналармен бейбіт түрде бірігу, тіпті метистану жағдайлары да бар емес пе? Орыс адамының бұратанаға деген сезімі мен көзқарасы мүлдем басқаша. Испандықтар, британдықтар және американдықтар бұратаналарға ерекше жеккөрушілік сезімімен қарады, олар бұратаналарды адам деп санамады және оны жоюды қолдады. Бірақ бұл көзқарастар жартылай варварлық дәуірге тән болды. Ағылшындықтардың өздері олардан әлдеқашан бас тартқан. Рас, ағылшындардың өздерінің отарлаған бұратаналарына антипатиялары әлі күнге дейін кей-кейде сезіліп тұрады, бірақ олар үкіметпен қабылданбайды».
Сонымен бірге, егер ағылшынның «Pall-Mall-Gasett» газетіне сенер болсақ, онда ағылшындар маорилықтарға қатысты өте рақымды әрекет еткен. «New Seland Herald» жергілікті тайпалардың жойылуын уағыздаған. Батыс штаттардағы американдықтар да үндістерге қарсы пікірлер білдірген.
Ядринцев орыс газеттерінің жаулап алынған елдер мен жергілікті халыққа қатысты халықтық саясатты қалыптастырғысы келетінін жазады, бірақ бұл үшін жаман мысалдар мен арандатушылықтарды қолданудың не қажеттілігі бар деп таң қалады. Ядринцев бұл көзқарастар өзгеріп, құлдандыру жүйесі бейбітшілік, жанашырлық және ағарту жүйесіне айналды деп болжайды. Смит пен Тюргодан бастап отарларда еуропалық державалар жүйесінің жаңа негіздері уағыздалды. Оларды Кайнинг, Гучисон қолдайды, ақырында Россель мен лорд Грей жария етеді. Бұратаналарға деген көзқарас ағылшындар арасында тіпті Үндістанда да жақсы жағына қарай өзгере бастайды.
