Белгілі тарихшы, профессор, ҚР БҒМ Мемлекет тарихы институты директорының орынбасары Б. Аяған Сығанақ қалашығындағы қазба жұмыстарына қатысып, Qazaqstan Tarihy порталымен алған әсерімен және ой-пікірімен бөлісті.
Тәуелсіздіктің 30 жылы ішінде Қазақстанның тарих ғылымы өз қалыптасуының салмақты жолынан өтті. Осы жылдар ішінде көп жұмыс атқарылды: жаңа оқу жоспарлары жасалды, жоғары оқу орындары мен мектептер үшін жаңа оқулықтар шықты. Бұрын айтылмай келген аштық, сталиндік репрессиялар тақырыптары, Ұлы Отан соғысының жасырын беттері өздерінің объективті сипаттамаларын алды. "Халық тарих толқынында", "Архив-2025" мемлекеттік бағдарламалары шеңберінде шетелдік қорлардан табылған құжаттардың көшірмелері Қазақстанға қайтарылып, жеке сақтау орындарында сақталуда.
Археология ғылымының да жетістіктері айтарлықтай. Бұған мысал ретінде Берел қорғанында, Сарайшық қалашығында отандық ғалымдар жүргізген қазба жұмыстарын келтіруге болады. Ведомствоаралық жұмыс тобының отырысында айтылғандай, ұлттық тарихтың көкжиегі айтарлықтай кеңейіп, жаңа іздеу құралдары дамуда.
Бірақ бүгін біз өз мемлекетіміздегі археологиялық ғылымның жағдайы туралы сөз етпекпіз. на тоқталамыз. Археология ғылымының негізі XIX ғасырда қаланды, содан кейін оны кеңестік кезеңде белгілі ғалымдар А. Н.Бернштам, Ә Марғұлан, К. Ақышев, К. М. Байпақов жалғастырды. Археология ғылымының дамуында отандық ғалымдардың кейінгі топтары да маңызды рөл атқарды.
Студенттік жылдарда Анарали Абуов екеуміз ОҚКАЭ құрамында Отырар, Ақтөбе қалаларына қазба жұмыстарына бардық. Сол кездегі оқиғалардың суреттері мен күнделіктері менде әлі де сақтаулы тұр. Кейіннен Сығанақ, Сауран, Отырар және Түркістан тарихына деген қызығушылық біздің тұрақты махаббатымызға айналды. Біз отандық тарихқа деген құрмет сабақтарын сол кезде бірге жұмыс істеген ұстаздарымыз - К. А.Ақышев, К. М. Байпақов, И. И. Копылов (Талхиз), А.Н. Марьяшев (Тамғалы Тас) және басқа да ірі археологтардан алдық. Біз бүкіл өмірін Қазақстанның ортағасырлық қалаларын зерттеуге арнаған Ерболат Смағұловпен үнемі араласып тұрдық.
Сонымен қатар, тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау - мемлекеттің ең маңызды міндеті. Оның үстіне, біз өз тарихымызды объективті түрде жариялау мүмкіндігін жақында ғана алдық. Қазір пандемияның ауыр жағдайларына қарамастан, Шығыстың ұлы ойшылы Әбу-Насыр Әл-Фарабидің, Қазақстан Президенті Қ.Қ. Тоқаев айтқан Ұлық Ұлыс-Алтын Орданың құрылғанына 750 жыл толуы мерейтойлары атап өтілуде. Қалай болғанда да, өзіміздің тарихымызға құрметпен қарау – бұл жоғары мәдениет пен гуманизмнің белгісі.
Бірақ Сығанақ қалашығының маңындағы қазбаларды көргеннен кейін үнсіз қалу мүмкін болмады.
Естеріңізге сала кетейін, Сығнақ қаласы (Сығанақ, Сунақ-Ата) өте ерте, араб, парсы дереккөздерінде айтылған. Сыгнакта, Ұлық Ұлыс-Алтын Орданың негізін қалаушылардың бірі Берке, Өзбек ханның билігіне дейін, Сейф-ад Дин Бехарзидің шәкірті болып, исламды қабылдады. Бәлкім, сондықтан да болар дәл осы кезде Ұлық Ұлыстың әскерлері жаппай исламды қабылдай бастаған.
Армения патшасы Гетум 13 ғасырдың ортасында осы қала арқылы жүріп өткен. Ортағасырлық шежірешілер Махмуд Кухистани мен Фазлаллах Рузбихан бұл қаланы өте жайлы және бай деп егжей-тегжейлі сипаттаған. Олар әсіресе Сығанаққа баса назар аударды, өйткені қала қазақ хандарының тікелей атасы Орыс ханның (Ақнияз) тұсында өркендеді. Барақ қаланы тимуридтердің шабуылынан қорғады.
1446 жылы Әбілқайыр Шейбанид бұл жерге Қаратау қаласынан әскерлерімен кірді, ал Мұхаммед Шахбахт 1510 жылдың көктеміне дейін қазақ сұлтандарымен шайқасты. Ақ Орда мен Қазақ хандығының астанасы ретінде Орыс-хан (Ақнияз), Барақ-хан, қазақ хандары Керей мен Жәнібек Сығанақ үшін соғысып, қаланы жайғастырған.
Академик В.В. Бартольд Сығанактың грамоталарын сипаттап, А.Ю. Якубовский, Б.Д. Греков және көрнекті татар тарихшысы М.Сафарғалиев Сығанақ қаласын Ақ Орданың өте үлкен саяси және экономикалық орталығы ретінде жиі атайды. Сығанаққа жақын жерде ақордалық және шейбанидтік билеушілердің зираты орналасқан; Әбілхайыр ханның кесенесін ХХ ғасырдың басында француз шығыстанушысы Иосиф Кастанье қағазға түсіріп үлгерген. Біз Сығанақ тақырыбын және оның ортағасырлық Қазақстан тарихындағы рөлін Шейбанидтер (Шибанидтер) тарихын зерттей отырып, Ұлық Ұлыс-Алтын Орда тарихы бойынша дәрістер курсын дайындау кезінде зерттедік. Осы тақырып бойынша бірқатар зерттеулер жарық көрді. Сығанақта және қала төңірегінде алғашқы қазақ хандары, батырлары мен билерінің жерлеу орындары бар деп ойлаймын. Мысалы, Жәнібек хан мен оның жақын адамдарының қай жерде жерленгені әлі толық түсініксіз, ал олардың өмірінің соңғы жылдары Сығанақ пен Сауран түбіндегі шайқастармен тығыз байланысты болды.
Бірақ бүгінде Яссауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті мен Самарқан қаласының (Өзбекстан) Орталық Азия зерттеулерінің Халықаралық Институтының қазіргі археологтары не істеп жүр?
Осы жылдың 17-20 қазан аралығында жергілікті өлкетанушылармен және журналистермен бірге Сығанақ қалашығына бардық. Ұлық Ұлыс - Алтын Орданың мерейтойын тойлауға байланысты қалашыққа деген қызығушылық айтарлықтай артты. Соңғы уақытта археологтардың жұмысы туралы көп айтылуда: жағымдысы да бар, жағымсызы да бар. Бірақ Сығанақ маңыйындағы соңғы қазба жұмыстары тіпті таңқаларлық.
Мысалы, қопарылып, қазылған No1, 2, 3 кесенелер консервациясыз қалған (Басшысы - Дм. Воякин). Ең өкініштісі, қазба жұмыстары асығыс, менің ойымша, ережелерді өрескел бұзумен жүргізген. Мысалы, жерлеудің өзі (зират) ашық қалдырылған және мүлдем қорғалмаған. Ол жерге кез-келген адам кіре алады. Материалдар көз алдыңда жатыр, кез-келген өтіп бара жатқан адам өзімен бірге кішкене ескі кірпіштерді де, немесе одан да бағалы затты қолды қылып кетуі мүмкін. Сонымен қатар, бұл ортағасырлық кезеңнің ескерткіші және XIV-XVI ғасырлардағы Түркістанның осыған ұқсас қорымдарын еске салады. Бұл кезең Ақ Орданың жойылып, Қазақ хандығының құрылу кезеңі болғаны белгілі. Бұл ескерткіш, безендірілуі бойынша, шейбанидтер немесе урусидтер әулетінің ақсүйектерінің біріне тиесілі болуы мүмкін. Бірақ қандай да бір жолмен, адам қызметінің іздері бар кез-келген ескерткіш немесе артефакт ерекше құндылыққа ие.
Осы қорымда жерленген адам сүйектерінің тағдыры да белгісіз. Кейбір хабардар адамдардың айтуынша, оларды Қызылорда облыстық музейіне өткізген көрінеді. Бірақ, біздің білуімізше, бұл музей, басқа да музейлер сияқты, мұндай жәдігерлерді сақтау және зерттеу мүмкіндіктеріне ғана емес, сонымен қатар құқықтарға да ие емес. Адам геномын зерттеу бойынша Назарбаев Университетіндегі зертхананың ғана мүмкіндігі бар шығар. Осылайша, осы ортағасырлық адамның сүйектерінің тағдыры белгісіз болып қалып отыр. Кім біледі, мүмкін бұл 1454 жылдары қайтыс болған Әбілхайырдың үлкен ұлы Шах-Будахтың немесе 1470-1472 жылдары Сығанақ округі шейбанидтердің қолында болған кезде қайтыс болған Шах - Хайдардың қалдықтары шығар? Әлде бұл тимуридтердің немесе қазақ сұлтандарының сүйектері ме? Дмитрий Воякин сендіргендей, қазба жұмыстары кезінде табылған сүйектерді Өзбекстан аумағына не үшін әкеткені түсініксіз. Бұл материалдар шекарадан қалай өтті? Ал тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган қайда қараған?
Жерленген 4 адамның - ер адам, екі әйел және кішкентай баланың ортағасырлық қабірі шашылып жатыр және ешнәрсемен қорғалмаған. Барлығы шашыраңқы, айналасында қоршау жоқ, қабір толығымен ашық қалған. Жергілікті тұрғындар сүйектерді өздері жерлегендерін айтады. Суретке түсіріп, бүгін ұсынып отырмыз.
Сығанақ қалашығының цитаделі – Шахристандағы қазба жұмыстары да жақсы әсер қалдырмады. Қазба жұмыстарын Түркістаннан келген археологтар жүргізіпті. Өзіміз сыйлайтын профессор Сайден Жолдасбаев ауырып жатыр екен, оны Мэлс Бақтыбаев бастаған жас мамандар алмастырыпты.
Қалашықтың дәл ортасында қазылған материалдық мәдениеттің нысандары болар-болмас шатырлармен қорғалған, олар, 2020 жылдың күзінен де аман шығуы екіталай. Қазылған құрылымдар желден, қардан және жаңбырдан қатты зақымдануы мүмкін.
Бірақ ең таңқаларлығы, ең қылмыстысы болмаса, бұл қалашықтың аумағында ауыр тракторлардың жүруі болды, олар барлық тарихи ескерткіштерді - үйлерді, мешіттерді, резиденцияларды, жолдарды, олардың дөңгелектерінің астына түскендердің бәрін қиратады. Белгілі болғандай, бұл тракторлар қазба орындарынан топырақ, құм, саз тасымалдау үшін пайдаланылған. Тағы да қайталаймын, тракторлар Сығанақ елді мекенінің жоғарғы жағымен жүрді, төменде емес! Бұны басқа ештеңе емес, тек бұзушылық деп қана атай аласың! Ақпарат үшін, әдетте, қазбалардан шыққан топырақ қала сыртына зембілдермен немесе арбалармен шығарылады.
Біз қатысушылармен бірге техникалардың іздерін, шашылып жатқан материалдарды суретке түсіріп, оларды ҚР Мәдениет және спорт министрлігіне жібердік. Министрлік басшылығы менің өтінішіме жедел жауап берді.
Сондай-ақ, қазба орындарынан табылған жәдігерлердің қай жерде сақталып тұрғаны белгісіз. Бұл тарихи ескерткіштер тарих үшін баға жетпес құнды дүниелер. Мұндай масқараларға қарап, олар мұндай кешендерді мүлдем ашпағаны дұрыс деп ойлайсыз! Өте маңызды мәселе: бюджет есебінен осындай қымбат қазба жұмыстары қандай мақсатта жүргізіледі? Мысалы, дамыған елдерде мұндай жерлерді қазбадан кейін жауып, сақтау әдетке айналған. Бұған дейін егжей-тегжейлі есептер жасалады, инстанциялар бойынша тыңдалынады және табылған материалдар барлық параметрлер бойынша тізімге сәйкес тапсырылады. Қазба жұмыстары қалай болса солай емес, жоспар бойынша жүргізілуі керек еді!
Соңғы жылдары жеке коллекцияларды толтыра бастаған қандай да бір жәдігерлердің жоғалып кетуі туралы көбірек айтыла бастады. Соңғы жылдары археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуге лицензия алғысы келетіндер санының күрт өсуі тегіннен тегін болмаса керек. Кейбір мамандар бұрыннан бері металл іздегіштерді пайдаланып, қорғандар мен қоныстарды айуандықпен қазып жүргені туралы бірнеше рет айтылған болатын. Оларды халық «қара қазушылар» деп атайды. Неліктен мұндай өте күрделі жұмыс мәтіндерді оқып, ғылыми талдау жасай алатын генетиктер, сәулетшілер, медиевистер сияқты осы салада кәсіби дайындалған мамандары жоқ сансыз ЖШС-ға берілген?
Мысалы, құнды ескерткіш қазылып, қиратылды. Ал әрі қарай не болмақ? Бұл қазушылар ғылымға жаңалық ашты ма? Табылған сүйектерге генетикалық талдау жасалды ма? Табылған артефактілерге салыстырмалы талдау жүргізілді ме? Жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесі қандай? Осылайша, тарихи-мәдени мұра объектісінің күйін іздеу, анықтау, есепке алу, зерттеу және бақылау жүйесінің өзі бұзылады. Мен қазба жұмыстарын жүргізу және ескерткіштерді қалпына келтіру кезінде орын алатын көптеген бұзушылықтарға алаңдайтын ғылым докторы, профессор Шәуілдірден келген Мұхтар Қожаны жақсы түсінемін.
Өкінішке орай, бұндай жағдай жалғыз Сығанақта ғана емес. Бүкіл Қазақстан бойынша көптеген материалдық мәдениеттің ескерткіштері, қорғандар, қорымдар айуандықпен қазылып, тоналып, консервациясыз қалдырылады. Жазда өз үйлеріне келгендей, көрші мемлекеттерден «қара археологтар» келіп, құмарлана қазып, табылған құнды дүниелерді өздерімен алып кетеді. Ал бұл жағдай тарихшыларды ғана емес, көптеген Қазақстан азаматтарын да алаңдатады.
Қорытындылай келе, мен бірқатар ұсыныстарымды айтсам деймін.
1. Қазақстан Республикасының «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» заңына сәйкес, мұндай объектілер облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарының қорғауында (4 және 5-баптар) және тарихи және мәдени ескерткіштер мәртебесіне ие, тарих және мәдениет ескерткіштерінің Мемлекеттік тізіміне (тізілімге) енгізілген. Әрбір осындай ескерткіштің рәсімделген төлқұжаты болуы керек.
Аталған Заңның 10-бабы уәкілетті органның құзыретін реттейді. Содан кейін Қызыл Орда облысының мәдениет басқармасына заңды сұрақ туындайды: мұндай заң бұзушылық бақылау астында қалай болады? Неліктен осы Заңның 10 және 13-баптарының ережелері бұзылады?
Заңның 12-бабы ғылыми-реставрациялау және археологиялық жұмыстарды жүзеге асыру жөніндегі қызметті лицензиялауды реттейді. Мұндай лицензияларды кім ала алатындығы сонда нақты көрсетілген. Сонда осындай дөрекі және ережені бұза отырып, қазба жұмыстарын жүргізіп жатқан осындай «мамандар» талапқа сай ма? деген сұрақ туындайды. Біздің ойымызша, осы жұмыстың орталығы және басты сарапшысы болуы керек болған Ә.Марғұлан атындағы археология институтына ерекше құқық беру керек.
Келесі ұсыныс тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау мен пайдалануға, сондай-ақ объектілердің жай-күйін зерттеу мен мониторингтеуді есепке алуға қатысты. Соңғы жылдары жаңа жолдардың, өнеркәсіптік кәсіпорындардың, елді мекендердің тез салынуына байланысты археологтарға немесе "осындай атаулары бар ұйымдарға" беделді қорытынды алуға өтініш беріле бастағаны жасырын емес. Бұл жұмыс заңдарды бұзудың алдын алу мақсатында мемлекеттік органдардың қатысуымен жүргізілуге тиіс деп санаймын. Заңдардың сақталуын тұрақты бақылау мен мониторингтеуді жергілікті билік органдарына жүктеу қажет.
Жалпы, ең қысқа мерзімде археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу және ескерткіштерді сақтау туралы жаңа ережелер мен жаңа заңдар қабылдау қажет. Ең бастысы, 2021 жылдың 1 қаңтарынан бастап қазылған нысандарға түгендеу жүргізіп, әр нысан үшін мемлекеттік паспорттар мен сәйкестендіру нөмірлерін алу қажет. Бұл Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі жасай алмайтын жұмыс, жағдайды түзету үшін Әділет министрлігі мен кеден органдарын тарту қажет.
Сығанақ ауданының ескерткіштерін біздің тарапымыздан, құрметті адамдардың қатысуымен, тексеру және суретке түсіру 15 - 20 қазан аралығында жүргізілді.
Бірақ 26 қазанда елордадан республиканың Мәдениет және спорт министрлігінің қызметкерлерінің комиссия, мемлекеттік органдардың өкілдерімен бірлесіп келген кезде, жұмысын баяғыда тоқтатқан Сығанақ қалашығын қазған топ шұғыл түрде қалашыққа келіп, қорымдағы ашық жерлерді "бітеді". Қытай цементінің материалдары болуы мүмкін. Олардың "жұмыстарының" суреттері де бар.
Ал трактордың шынжыр табандарынан қалған іздерді күрекпен көмді. Олар кімді алдайды? Бізді ме? Өздерін бе? Мемлекетті ме? Әңгіме тақырыбы өте маңызды және біз оны әлі жалғастырамыз. 2 қарашада олар сүйектерді жерлеу жұмыстарын бастады. Сонда: «Ғылыми нәтижелер қайда?»,-деген сұрақ туындайды.
P.S. Мен археолог-тарихшылармен жақсы таныспын және оларды ғылымға адалдығы үшін құрметтеймін. Бұл академиктер Зейнолла Самашев, Жәкен Таймағамбетов, профессорлар Әбдеш Төлеубаев, Мұхтар Қожа, Амантай Исин және басқалар. Сондықтан, мен қызмет нәтижелері туралы қазір жазып отырған мамандардың еліміздің мәдениет ескерткіштеріне деген көзқарасы маған мүлдем түсініксіз.
Сығанақ қалашығы-Ақ Орда мен Қазақ хандығының алғашқы астанасы, орта ғасырдың басты қаласы және ерекше мәртебе мен ерекше қорғауды талап етеді!
Естеріңізге сала кетейік, 2020 жылғы 2 қарашада Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К. Тоқаев "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мәдениет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды, онда тарихи-мәдени мұраның сақталуына жауапкершілік айтарлықтай күшейтілді.
