«Үйсіндер Даваниден солтүстік-шығысқа қарай 2000 ли шамасында жатыр. Бұл көшпелі иелік, оның тұрғындары малға бір жерден екінші жерге ауысады, әдеттегідей хундармен бірге жүреді»,-деп жазды Бичурин. Әрі қарай: «үйсіндердің басшысы Чигу қаласында болды»,-деп келтіреді [1]. Үйсіндердің пайда болуы туралы аңыз Шығыс үшін дәстүрлі кең таралған аңыз болып табылады. Аңыз бойынша жаудың шабуылынан кейін далаға лақтырылған нәресте тірі қалады. Оны қасқыр тамақтандырып, асырайды. Аң аулау кезінде ғұн билеушісі баланы тауып алады. Оны өзімен бірге алып кетіп, жауынгер ретінде тәрбиелеп өсіреді, жас бала мықты батыр болып өсіп, билеушіні риза етеді. Жас жауынгердің ерлігі мен батылдығына таң қалған ғұн билеушісі оған тиесілі ата-бабаларының жерлерін қайтарады. Үйсіндер мен қаңлылар өздерінің бұрынғы якарт сақтарына қарағанда әлеуметтік дамудың жоғары сатысында тұрды. Үйсіндер арасындағы мүліктік теңсіздік басқа тайпаларға қарағанда ертерек пайда болды. Жеке отбасында байлықтың жинақталуы кландық ұйымның негіздерін өзгертті және феодалдық қатынастардың пайда болуына әкелді. Үйсіндердің иелері мен тайпалық ақсүйектер бұрын қоғамға тиесілі ең жақсы жерлерді иемденіп, оларды тек көптеген табындары жайылып жүрген тыйым салынған жайылымдарға (корук) айналдырады. Сонымен қатар мұрагерлік құқығы белгіленді. Исседондар мен асиан деп аталатын үйсіндер ежелгі грек жазбаларында белгілі болған еді. Птолемей Жетісу үйсіндері «исседондар» туралы таулы Азиядағы кең аумақты алып жатқан елеулі халық ретінде жазған. Гансу провинциясындағы Нань-Шань жотасы мен Булунцзир өзенінің арасында көшіп жүрген ежелгі үйсіндер туралы мәліметтер III ғасырдың аяғынан бастап қытай көздерінде пайда болды. Олардың Шығыстағы жерлері ғұн жерлерімен, батыста Ферғана, солтүстік-батыста Кангюмен шектеседі. Үйсіндердің орталығы Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауында орналасқан. Ғұндар сияқты үйсіндер де рулар одағын құрып, екі ордаға бөлінді: үлкен және кіші ордалар. Жоғарғы билеуші "күнби", "гуньмо" деп аталды. Гуньмоның қарамағында рулық ақсақалдар мен әскери жетекшілер болған. Үйсіндер Одағының әлеуметтік құрылымының негізінде әскери демократияның басталуы, әскери жетекшілердің рөлін бөлу болды. Барлық істер билеуші әулеттің өкілдерінің қатысуымен бірге шешілді. Үйсіндер Одағының қауіпсіздігін тайпаның біріккен күштері қамтамасыз етті. Әрбір отбасы жауынгерлік ат пен қару-жарағы бар кемінде бір жауынгерді шығаруға мәжбүр болды. Қытай дереккөздері үйсіндердің санын 120 000 отбасы деп анықтады, бұл 630 000 адамды құрады. Соғыс уақытында олар 200 000-ға дейін жауынгер шығара алды [2].

Б.з.д. II ғасырдың ортасына дейін үйсіндер тәуелсіздігін сақтап қалды, бірақ ғұн Одағы күшінің күшеюімен олар біртіндеп бұрынғы маңызын жоғалтты. II ғасырдың ортасында б.з. д. үйсіндердің тәуелсіздігі соғыс арқылы бұзылды. Шайқастардың бірінде үйсіндер ғұндардан жеңіліп, олардың басшысы өлтірілді. Жеңілістен кейін үйсін мемлекеті олардың үстінен қарайтын жоғары билік органы ғұндар екенін мойындады. Гуньмо бағыну белгісі ретінде ғұн тәңірқұтының ордасына баруы керек еді. Үйсіндер ғұн тайпалық одағына кіріп, батыс ғұн қанатының өзегін құрады. Үйсіндердің ғұн одағына кіруі тек номиналды сипатта болды. Шын мәнінде, олар гуньмо бастаған тәуелсіз басқаруды сақтап қалды. Ғұндар олардың ішкі істеріне араласпады, олар үйсіндерді жаулармен күресте тек өздерінің одақтасы ретінде пайдаланды. Біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырдың ортасында ғұндар үйсіндердің көмегімен юечжаны Шығыс Түркістаннан қуып шығарды. Үйсіндер өздерінің батырлығымен, батылдығымен ғұндардың игілікті қарым-қатынасына қол жеткізді, бұл оларға өз дербестігін одан әрі сақтауға мүмкіндік берді. Б. з. д. II ғ. соңында үйсіндер ғұндарға бағынуды тоқтатты. Легяо-би билігі кезінде үйсіндер ғұндар мен Қытай арасындағы қарым-қатынаста маңызды рөл атқарды.

Б.з. д. 108 жылы Іле өзенінің жағасындағы үйсін ғұн ордасына қытай елшісі Чжан-Цянь (Чань-Кянь) келді. Ғұндардың күшін әлсіретуге деген ұмтылысында қытайлар Сырдария өзенінің батысында орналасқан иелерімен достық байланыс орнатуға тырысты, сол жерде үйсіндер арқылы өтті. Чжан Цянның міндеті үйсін ғұндарын ғұндармен соғысты қайта бастау мақсатында Қытаймен одақ құруға итермелеу болды. Алайда үйсіндер бұл ұсынысты сақтықпен қабылдады және бір жылдан кейін Қытайдың құдіретіне көз жеткізіп, онымен одақ құрды. Б.з.д. 107 ж. гуньмо елшісінің хабарламасы бойынша Қытайдың құдіреті туралы біліп, ғұндарға тәуелділіктен арылғысы келіп, императорлық сотты тұншықтыруға шешім қабылдады және Қытайға сыйлық ретінде 1000 жылқыдан елшілер жіберді. Одақты туыстық байланыстармен бекіту үшін ол әйелінен Қытай ханшайымын сұрады. Қытайдың феодалдық билеушілері гуньмо ұсынысын ықыласпен қабылдады. Қытай ханшайымы Юань-Финнің билігі жылы жіберілді (б.з. д. 107 ж.), оған Қытай арбалары, шапандары және бірнеше жүз шенеуніктер, уәзірлер мен қызметшілер берілді [1]. Қытай шежіресі хабарлағандай, ғұндармен қарым-қатынасты бұзғысы келмеген ғұн тәңірі — куттың қызы үлкен әйелі, ал Қытай ханшайымы кіші деп жариялады.

Қытай императорлары Үйсінді дос ету үшін және кейіннен қыздарын үйсін ғұндары ретінде берді. Әрбір ханшайымға үйсіндердің тілін үйренуге міндетті шенеуніктер мен қызметшілер(100-ден астам адам) еріп жүрді. Осы тактиканың нәтижесінде I ғасырдың 80-ші жылдары қытайлар ғұндар мен үйсіндер арасында алауыздық себу арқылы жетістікке жетті. Б.з. д. 75 жылы үйсіндерге қарсы шыққан ғұндар өз жерлерінің бір бөлігін алды. Үйсіннің бастығы Унгар би (Унгуйми) қытайлардан көмек сұрады. Оның қарамағына жартылай ковод Чан-Хай бастаған 150 000 атты әскер кірді. Б.з.д. 77 жылы 200 000 адамнан тұратын Унгар би ғұндарға қарсы шығып, 40 000 адам мен 700 000-нан астам малды басып алып, жеңіске жетті. Унгар-би билігі кезінде (б.з.д. 70-60 ж. ж.) үйсіндердің жерлері Жетісудан тыс жерлерге таралған. Олардың қарамағында бүкіл Шығыс Түркістан болды, оны Унгар-би ұлдарының бірі басқарды. Унгар би қайтыс болғаннан кейін (б.з.д. 50 ж.) оның ұлдары арасында билік пен мұра үшін қызу күрес басталды, оған Қытай үлкен үлес қосты. Үйсіндердің басшылары екі лагерьге бөлінді: кейбіреулері Қытаймен, басқалары ғұндармен одақты нығайту үшін тұрды. Сонымен қатар Унгар-бидің ізбасары "куан-ван"атағымен оның жиені Нар-би(Ни-ми) болды. Ол ғұндардың жақтаушысы болды. Қытай елшілері Унгар бидің жесірінің кеңесі бойынша Чигу қаласында(Чие) мереке кезінде оны өлтіру үшін куан-ванға қарсы қастандық жасады. Жараланған Нар-би далаға қашып үлгерді. Чигу қаласын үйсіндер біраз уақыт тастап, қастандық жасаушылардың қолында қалды. Халық толқуларға ұшырады. Халықтың наразылығын ғұн ханшайымы Ужейтудың (Уцзю) Ұлы Унгар-би пайдаланды. Ол үйсін астанасы Чиганы тастап, өз жақтастарымен Іле Алатауына көшіп кетеді. Мұнда едәуір әскер жинап, кенеттен Нар-биге шабуыл жасап, оны өлтіріп, өзін үйсіндік гуньмо деп жариялады. Қытайлық юань-Гуйбидің Ұлы Унгар биді үйсіндердің билеушісі еткісі келген Қытай соты ғұндар мен Ужейтаға қарсы әскер шығарды. Алайда, келіссөздерден кейін гуньмо атағын екіге бөлу туралы шешім қабылданды: үлкен және кіші. Ужейту кіші гуньмо атағын алуға келісті, аға атағын қытайлық әйелден Унгар бидің ұлы алды. Оларда өмір сүрген тайпалары бар жерлер бөлінді: үлкен ғұн 60 000 отбасына, кішісіне 40 000 — ға ие болды. Үйсін жерінің оңтүстік жартысы Ыстықкөлдегі Чигу қаласымен бірге үлкен ғұн билігіне өтті, Жетісудың солтүстік бөлігі қаңлылар қаласымен (хынлос Қытай транскрипциясы) Іле өзеніне Ужейт билігіне берілді. Үйсіндердің бір одаққа жаңа бірігуі аға гуньмо Силыбидің (Цылими) билігі кезінде болды. Қытай шежіресі оның билігі бейбітшілікті қалпына келтіріп, елді Унгар би уақытына қайтарғанын көрсетеді. Силибидің билігі кезінде тайпалық ақсүйектердің жеке меншігін қорғайтын заң енгізілді. Дереккөздерден б.з.д. 1 жылы ол Қытай астанасына барып, оның құрметіне салтанатты қабылдау ұйымдастырылғаны белгілі. Жаңа дәуірдің басынан бастап үйсіндер бұрынғы әсерін жоғалтты. Тарихи аренаға Моңғолия мен Алтай тайпалары шығады. Б.з. І ғасырда үйсіндер Солтүстік ғұн одағының құрамына кірді. IV ғ. соңында жужандар үйсіндердің ежелгі аумағын басып алып, оларды Жетісудың жазық бөлігінен ығыстырды.

Тянь-Шань мен Памирдің таулы аймақтарына қоныс аударған үйсіндер Қытаймен сауда және дипломатиялық байланыстарды сақтап қалды. Қытай жылнамасында Қытайдағы үйсін елшісінің 425 жылы болғаны, ал Дунь-Динь бастаған қытай елшілері 436 жылы үйсін жерінде болғандығы туралы мәлімет сақталған. VI-VIII ғасырларда үйсін он Жетісу тайпасының қатарында Батыс Түрік қағанатының құрамына кірді. Тоныкөк ескерткішіндегі Орхон жазуында: "біз ежелгі үйсіндер жерінде өмір сүріп жатырмыз" деген сөздер бар. Моңғол заманында үйсіндер Дешті Қыпшақ, кейін Ақ Орда құрамына кірді. Тайпалардың құрылтайы кезінде үйсіндердің басшылары қоңыраттар мен наймандардың оң жағында құрметті орын алды. Үйсін тайпасынан Майқы (Байку) және Бұрғұл атты атақты билер шықты. Майқы Жошы хан әскерінің оң қанатын, кейін Батуды басқарды. Қазақтың халық аңыздарынан Майқы бидің әдеттегі құқықтың алғашқы жолсеріктерінің бірі, яйлак, қыстақ, тайпалардың аумақтық құқықтары туралы құқықтық нормаларды жасаушы және т.б. болғаны белгілі. Үйсіндер мен дулаттар Моғолстаннан алыстап, XVI ғ. Хақназар кезінде Қазақ хандығына кірді.

Жылқы шаруашылығы олар үшін үлкен маңызға ие болды. Қытай жылнамаларында айтылғандай, бай үйсіндердің бес мыңға дейін жылқысы болған. Қытайлар деп атаған усуньских жылқы "әрине", "небесными". Ғұндар сияқты, ежелгі үйсіндер соғыс уақытында шешуші рөл атқарған жалғыз жылқыларды өсірді. Үйсіндер көшпелі мал шаруашылығын отырықшы егіншілікпен үйлестірді, Қытаймен кең сауда байланыстары болды. Жылқы мен мал шаруашылығы өнімдерінің орнына олар Жібек, көркем бұйымдар, күріш және т.б. алды. Археологтар Талғар, Ақсай, Қарғалы, Каменкада Іле Алатауының етегінде, Ыстықкөл жағасында Чигу қаласында, Іле-Канграс өзенінде (Қытай транскрипциясында Хынлос) үйсін қалашығын тапты. Қалашықтардан қыш, ұста және зергерлік өнер бұйымдары табылды. Түрлі-түсті тастармен көмкерілген алтыннан жасалған әсемдігі бойынша бірегей әшекейлер сол заманда граниль ісі мен көркем құю шеберлері болғандығын куәландырады. Үйсіндердің шеберлері соғу, нақыштау, қалыптау, металлға нақыштау, тас пен ағашқа оюлау техникасына ие болды. Үй шеберлері үй шаруашылығына, құрылыс ісіне, егіншілікке, аң аулауға және жауынгерлік қаруға қажетті темір құралдарын жасады. Қабықтар, суық қарулардың тұтқалары, колчандар, ер-тоқым және жүндер жиынтығы, ат әбзелдері әшекейлермен, ою-өрнектермен, жануарлардың бейнелерімен безендірілген. Ежелгі үйсіндер отқа, аспанға, күн мен Айға табынған. Олардың көптеген әдет-ғұрыптары осы сеніммен байланысты. Қарғалы қорғанындағы қазба жұмыстары кезінде аңдар бейнеленген алтын пластина табылды. Осындай олжалар мен дереккөздерден алынған мәліметтер негізінде ғалымдар Үйсіндердің 12 жылдық Жануарлар күнтізбесін құруға қатысы бар деген қорытындыға келді. Ежелгі авторлар үйсіндердің бір ерекшелігін атап өтті - олардың әйелдері ерекше құрметке ие болған екен.

Қаңлы мен Үйсін-байырғы протоқазақ тайпалары. Қаңлы тайпасының пайда болу тарихы бірқатар мифтер мен тарихи аңыздары бар, олар "канк" ұғымының шығу тегінен басталады. Әбілғазы бойынша атау Оғыз хан дәуірінде пайда болған. Ол былай деп жазады: "Оғыз хан кезінде бір керемет шебер өмір сүрді. Өз шеберлігімен ол күйме ойлап тапты [арба]. Арба канк [канка] деп аталды. Арбаны тұрғызған адамды қанқалы және оның ұрпақтарының бәрін қанқалы деп атаған " [3].

"Канха" термині ежелгі дереккөздерде кездеседі. Сонымен қатар, "кангха" Зенд Авестада да айтылған. "Канк" сөзі ежелгі орталығы Канка қаласы (Кангка, Кангха) болған "қаңлы" тайпасының атауымен генетикалық байланысты, оның қирандылары Ангрен өзеннің төменгі ағысында орналасқан. Иран деректері бойынша Қаңлы елі Сырдария өзенінің орта ағысында орналасқан.

Қаңлы тайпасы туралы Шидзи, Цинхан-шу және Тан-шу атты қытай деректерінде б.з. д. III ғасырдан VII ғасырға дейін кездеседі. Қытай жылнамаларында қаңлылардың рулық атауы бұрмаланған "кангюй" түрінде берілген. Шах наме Фирдоуси поэмасында ол "канк" түрінде берілген. Дереккөздерден канк арбасы ақсүйектер өкілдерінің көлік құралы болған. Билеушілердің алтын арбалары болды [4]. Махмұд Қашқари "Қайсақтағы Қаңлы — маңызды адамның аты", - деп келтіреді [5]. Канк арбасы туралы тарихи аңыздар қазіргі уақытта Келес даласы мен Талас Алатауының етегі мекендейтін қаңлы тайпасының ортасында сақталған.

Халық аңыздарында қаңлы тайпасының артықшылықты жағдайы атап көрсетіледі, "Қаңлы елінде хан бар, кәделі елде қаңлы бар", "Қаңлы халқында хан бар, асыл халықтарда қаңлы бар", — деген танымал сөзге айналған Қазанғап ақынның сөздері ел арасында тарап кеткен. "Хан жоқ болса — қанғлыдан хан көтереді" деген тағы бір мәтел бар. Қаңлы тайпасы өкілдерінің жоғары қоғамдық жағдайы туралы "Қаңлы ханмен бірге бір арбамен жүргендерін айтады", - деп келтіріледі. Қазақ аңыздарында "кангка", "кангкай" деген көне атаулар "жоғары тұрған" мағынасын білдіреді. Қазақ тілінде "кангки" - канглы құрамына кіретін тайпаның атауы, ол кара-кангки және сары-кангки тармақтарына бөлінеді.

Кангюй қытай деректерінде қуатты және кең мемлекет ретінде көрінеді. "Кангха, патшалық скифтердің қақпасына жақын, Авеста әлемінің қаласы, оның солтүстік-батыс форпосты",-деп жазады С. П. Толстов [6]. С. П. Толстов Кангха мемлекетінің Орталық Азия тарихындағы ерекше рөлін атап көрсетеді: "Кангха Авеста, Маркварт пен Тарнның Ұлы Хорезм патшалығы және Қытай дереккөздерінің Кангюйі бір-бірімен ұқсас. Боспор мен Иберия, Армения мен Парфия, Кангха — Хорезм және Ұлы кушандардың Индоскиф империясы — біздің дәуіріміздің басында топтастырылған саяси құрылым, оның айналасында Ұлы Скифияның алыс және жақын тайпалары топтасып, үлкен аумақты шоғырландырудың кейінгі процестерін дайындады ... " [6].

Қаңлылар шаруашылығының жетекші нысаны көшпелі мал шаруашылығы болды, тайпаның отырықшы бөлігі қосалқы маңызы бар егіншілікпен айналысты. "Кангюй иелерінде Лойени елінде Битянь қаласында болу...жеті күндік сапардан жазғы иелікке дейін", - деп жазды Бичурин [24, 184]. Битянь қаласы Сырдарияның орта ағысында орналасқан. А.Н.Бернштам бойынша Лоуени сөзі Ұлы ана Улуг-енеден шыққан. Қаңлы билеушілерінің жазғы резиденциясы ақсақал-Барбие көлі маңындағы Қарақорым болған. Кангюйдің қысқы резиденциясы Ташиган (Ташкент) қаласы болды. Егер адам жазғы тұрақта қайтыс болса, оның күлі Ташиганға жерленді. Сырдария мен Арал жағалаулары жазда тапшы шөптерімен және улы жәндіктерімен малды азық-түлікпен қамтамасыз ете алмады, сондықтан көшпелі тайпалар жаңа дәуірге дейін ұзақ уақыт бойы меридионалды көшпелі жол орнатты, олар қысты оңтүстік аудандарда Сырдария жағасында, ал жазды шөпке бай салқын климаты бар Орталық Қазақстан далаларында өткізді. Сарысу, Есіл, Нұра малға арналған тамаша жайылым болып шыққандығын жазады. Қаңлылардың көшіп-қонуы Ұлытау шегіне дейін созылды. Бичурин былай деп жазады: "Кангюй Даваниден солтүстік-батысқа қарай 2000 ли шамасында жатыр. Бұл көшпелі иелік; әдетте юечжилермен мүлдем келіседі" [1].

Біздің дәуірімізге дейінгі I ғасырдың ортасынан бастап, солтүстік ғұндар өз билігін қазіргі Қазақстанның бүкіл аумағына таратқан және ғұндардың батысқа қарай жылжуы дәуірінде қаңлының бір бөлігі юечжидің қол астында болған, ал бір бөлігі Ғұн тайпалық одағына кіріп, олардың жорықтарына қатысқан. Ғұндардың көшпелі империясы құлағаннан кейін кангла туралы мәліметтер Қытай шежірелерінде кан немесе канг деген атпен пайда болады, бұл, әрине, сол Кангюй, кангли, өзіндік көшпелі белгілері және патриархалды-рулық құрылымы бар. Қытай шежіресіндегі бұл мәліметтер біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырдан бастап VI ғасырға дейінгі Кангюй — Канның мыңжылдық тарихын қорытындылауға лайық.

Біздің дәуіріміздің VI ғасырында қаңлылар Батыс Түрік қағанатының құрамына кірді және оғыздармен бірге Орта Азиядағы көптеген тайпаларды құрады, оларға қағанаттың саяси өмірінде елеулі рөл берілді, кейіннен олар оны Қараханидтер мен хорезмшахтар мемлекетінде сақтай алды. Хорезмшахтың әміршілері және оның Отырар, Сайрам және Жанкент қалаларындағы губернаторлары қаңлы тайпасынан шыққан. Қарақытай шапқыншылығы кезінде Әбілғазы бойынша 60 мың Қаңлы Сырдарияға қоныс аударған. Бұл жерде қыпшақтар мекендеген, сондықтан да ХП-ХШ ғасырлардағы араб-парсы деректерінде қаңлылар мен қыпшақтар бір халық ретінде көрінеді. Бұл Текеш пен Сұлтан-Махмуд заманында Хорезм мемлекетінің кеңсесінің ресми құжаттарында көрініс табады, сол кезде қаңлылар мен қыпшақтар өз әскерлерінің негізгі контингентін құрып, олардың мемлекетін қарақытайлардың (1140-1151 жж.), содан кейін моңғолдардың (1214-1221 жж.) шабуылынан қорғады. Шыңғыс хан әскерлерімен соғыс кезінде Мұхамед-Хорезмшахтың негізгі күштері қаңлыдан тұрды. Әбілғазы хан моңғол шапқыншылығының алдында қаңлы Тараз бен Алмалы арасындағы аумақты алып жатты. Қаңлыдан шыққан Джемал Каршидің айтуынша, ХІІІ-ХІV ғғ. Алмалы, Баласағұн және Тараз тұрғындары қаңлыдан (Қара қаңлы, Қызыл қаңлы, мекрена) тұрды. Моңғол дәуірінде қаңлы, үйсіндер, дулаттар және басқа тайпалар орталығы Алмалықта орналасқан Шығыс Шағатай ұлысына кірді. XIII ғасырда қаңлы тайпасының жерлеріне 1246 жылы батыс еуропа саяхатшылары Плано Карпини және 1253 жылы Рубрук келді, олардың сипаттамалары кангла жерлері Алтын Орданың немесе Дешті Қыпшақтың оңтүстік-шығыс шекарасын құрағанын көрсетеді. Моңғолдардың жаулап алуы олардың тұрақты тіршілік ету ортасын өзгертпеді. Олар б.з.д. II ғ дейін Сырдария бойында өмір сүрді.

XV ғ.қаңлы Қазақ хандығының құрамына кірді. Алмалық қаңлылардың ең үлкен ұрпақтары Қара қаңлы, бадрак-қаңлы, капсан-қаңлы және мекрендер болды. Мекрендер XV ғасырдың басына дейін. Қаңлы мекрені құрамында Ұлы жүз қазақтарының құрамына кірді. Маркварт мекрендерді меркиттермен сәйкестендіру қате. Рашид-ад-Дин мекрендер моңғолдар мен ұйғырлар емес, бұл ежелгі қаңлыдан шыққан Жетісу тайпаларының бірі екенін түсіндіреді. Қазіргі уақытта Алмалық қаңлылардың ұрпақтары Іле өзенінің жоғарғы ағысынан Түрген өзенінің сол ағысының сағасына дейін және солтүстікке қарай Алтынемел таулары мен Қапалға дейін өмір сүреді. Олар өздерінің ежелгі рулық атауларын сақтайды қара-кангла, қызыл-кангла, сары-кангла, капсан-кангла, бадрак-кангла. Сары-қаңлы мен қызыл-қаңлылардың едәуір бөлігі Ташкент маңында тұрады. Чирчик және Ангрен. Сары-қаңлы мен Қызыл-қаңлы, сондай-ақ қара-қаңлы мен бадрақ-қаңлы бөлігі Алматы облысының Шелек ауданында тұрады. Капсан-кангланың мекендейтін жері - Алтын Емел жотасынан оңтүстікке қарай Іле өзеніне дейін және солтүстікке қарай Капалға дейін. Қара қанғлының бір бөлігі Текелі тауларында тұрады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.     Н. Я. Бичурин. Ежелгі уақытта Орта Азияда өмір сүрген халықтар туралы мәліметтер жинағы. Мәскеу, 1950 ж. 382-бет.

2.     Қазақстан тарихы(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, І том. Алматы, 2010 ж. 752-бет.

3.     Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы, 1991 ж. 208-бет.

4.     Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен. СПб., 1870 ж. 1260-бет.

5.     Махмұт Қашқари. Түрік тілдерінің сөздігі. Аударған А.Қ.Егеубай. Алматы, 1997 ж. 590-бет.

6.     С. П. Толстов. Ежелгі Хорезм. Тарихи-археологиялық зерттеу тәжірибесі. Мәскеу, 1948 ж. 352-бет.