Ертеректе жарық көрген «Менің елім» Қазақстан балалар энциклопедиясында мынадай дерек кездеседі: Онда 1985 жылдың күзінде Атырау облысының Құлсары қаласына таяу манда тосын оқиға болғаны айтылады.
«№ 37 скважинаның бұрғышылары мұнай қабатына жеткен кезде, ішкі қысымның күшімен клапанның тұтқышы жұлынып кетті. Сөйтіп мұнай мен газ сыртка қарай лап қойған. Мұнай бұрқағының күшті атылғаны сондай оншақты метр жоғары көтерілген. Іс жүзінде мұнай бұрқақтарының болуы сирек кездесетін оқиға. Тығындарды бітегеннен кейін барып, жер қойнауынан сұйық отынды сыртқа қарай айдауға болады. Сыртқа мұнаймен бірге улы күкіртсутегі бірге атқылаған. Оның айналаны уландыруы әбден мүмкін еді. Ондай болмауы үшін сырттағы газ бен мұнайды жағып жібереді. Бірақ соған қарамастан, скважинадағы қысым күшейіп, күркіреген отты бұрқақтың биіктігі 40-50 метрге дейін жеткен. Шалқыған от көз ұшынан жалындап көрініп түрды. Облыс басшылығы оқиға болған жерге өртке қарсы қолданылатын техникаларды үсті-үстіне жіберді. Бірақ жалындаған от сөнер емес. Қолдан келген шаралардың бәрі қолданылды. Тіпті гаубица аталатын үлкен зеңбірекпен де от ошағы атқыланды. Бірақ ешқандай нәтиже болған жоқ. Бұл өрт қысқа дейін созылды. Тіпті оны орбитадан ғарышкерлер де көрген екен. Түтіннің ізі аспан астын айғыздап жатты. Сөйтіп адам қолынан жасалған тағы бір экологиялық апат айналаға қауіп төндірді», - делінген «Менің елім» Қазақстан балалар энциклопедиясында.
Расы керек, 1985 жылдың күзіндегі Құлсары қаласындағы бұл оқиға Каспий мұнайына жаңа парақ ашқан еді. Облыс басшылығы өртке қарсы үздіксіз техника жіберіп, сөндіруге тырысты. Тіптен Гаубица зеңбірегімен атуға дейін барды, бірақ еш нәтиже болмады. Алапат өрт бір жылдан астам уақыт бойы жалындап тұрды, түтіні ғарыштан да көрінді. Ғарышкерлер орбитадан аспанды айғыздаған түтіннің ізін байқаған.
Бас-аяғы 400 күнге созылған апаттың экологиялық зардабы орасан болды. Өрт кезінде 3,4 миллион тонна мұнай мен 1,7 миллиард текше метр газ төгілді. Атмосфераға 516 мың тонна күкіртті сутегі (H₂S) және 850 тонна улы меркаптан тарады. Сондай-ақ, 900 мың тонна күйе ұшып, 1 миллион тонна жанбаған көмірсутектер ауаны ластады.
Апаттың зиянды әсері 400 шақырым радиуста сезілді. Атырау облысы тұрғындарының ауру-сырқауы 50%-ға өсіп, жүз мыңдаған құс қырылғаны туралы айтылады.
Апат КСРО-ның 1985 жылы 25 миллион тонна мұнай өндіру туралы жоспарына кері әсер етті, өйткені Теңіз кеніші сол кездегі негізгі өндіріс ошақтарының бірі болатын.
Апаттың себептері
Апаттың негізгі себебі – ұңғымадағы жоғары қысымды басқаруға қабілетсіз техникалық жабдықтар мен қауіпсіздік шараларының жеткіліксіздігі еді. 4 467 метр тереңдікте орналасқан мұнай-газ қабатына жеткенде, клапан жүйесі қысымды ұстап тұра алмады. Оның үстіне Теңіз кенішінің геологиялық құрылымы күрделі еді. Әсіресе жоғары қысымды және күкіртті сутегі бар қабаттардың болуы апаттың ауқымын тіптен ұлғайтып жіберді.
Апатты жоюға қатысқан күштер
Апатты тоқтату КСРО үшін үлкен сынақ болды. Кеңес Одағы алты ай бойы от бұрқағын басуға тырысты, бірақ қолданған әдістер (мысалы, әскери техника мен танкілерді қолдану) нәтижесіз болды.
Ақыры болмаған соң 1986 жылы шетелдік мамандар тартылды. АҚШ-тың Chevron компаниясы және Канаданың Otis лифт компаниясы апатты тоқтату үшін арнайы технологиялар мен жабдықтар әкелді. Олар тереңдікке арнайы құбыр орнатып, қысымды басу үшін сұйықтық айдау әдісін қолданды.
Сондай-ақ, Батыс Германия, Франция, Венгрия және Чехословакия мамандары да апатты жою жұмыстарына қатысты.
Апат 1986 жылдың желтоқсан айында, яғни бір жылдан астам уақыттан кейін ғана толық тоқтатылды.
Бұл апат ауа мен топырақтың ластануына әкеліп, Атырау облысы тұрғындарының денсаулығына кері әсер етті. Күкіртті сутегі мен меркаптандардың таралуы өңірдің экологиялық жағдайын нашарлатты.
Сондай-ақ бұл оқиға КСРО-ның мұнай-газ өнеркәсібіндегі технологиялық тұрғыдан мүлдем артта қалғанын көрсетті. Бұл оқиға одақ басшылары ойлағандай емес, шетелдік технологиялар мен тәжірибені тарту қажеттілігін дәлелдеді.
Дегенмен 1985 жылдың күзіндегі Құлсары қаласындағы бұл оқиғаның Қазақ елінің оң жамбасына келген тұстары да жоқ емес еді:
Халықаралық ынтымақтастыққа жол ашты. Апатты жоюға шетелдік компаниялардың қатысуы Қазақстан мұнай өнеркәсібінде халықаралық серіктестіктің бастамасы болды. Кейіннен, 1993 жылы Chevron компаниясы Теңіз кенішінің игерілуіне қатысып, «Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорнын құрды.
№37 ұңғымадағы апат Қазақстандағы мұнай өнеркәсібінің дамуындағы маңызды кезең болды. Бұл оқиға - техникалық қауіпсіздік пен экологиялық стандарттардың маңыздылығын көрсетті.
Теңіз кенішінің әлемдік мұнай нарығындағы әлеуетін ашты, бірақ оның игерілуі күрделі екенін дәлелдеді.
Шетелдік инвестициялар мен технологиялардың маңызын айқындады, бұл тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанның мұнай-газ секторын дамытуға жол ашты.
Қазақстандағы басқа да мұнай апаттары
Қазақ даласындағы мұнай өнеркәсібі тарихында Теңіз кенішіндегі 1985 жылғы №37 ұңғыма апатынан басқа да мұнай апаттары болған. Мұнай өндірісі мен тасымалы кезіндегі апаттар экологиялық, экономикалық және әлеуметтік зардаптарға әкеліп соқты.
Каспий теңізі бірегей экожүйесімен ерекшеленеді, бірақ мұнай өндірісі мен тасымалы кезіндегі апаттар теңіздің ластануына әкелді. Мысалы, Каспий жағалауындағы мұнай ұңғымалары мен қоймаларын су басу оқиғалары тіркелген, әсіресе теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты. Бұл мұнай өнімдерінің теңіз суына араласуына және экологиялық апатқа әкелді. Мұндай оқиғалар Каспийдің балық популяциясына және құстарға зиян тигізді.
2019 жылы Ақтау маңында мұнай платформасындағы апат туралы хабар тарады, онда платформа жарылып, теңізге мұнай төгілген. Бұл оқиға экологиялық апат ретінде бағаланды, өйткені мұнайдың жануы мен фонтан түрінде атылуы теңіз экожүйесіне ауыр соққы болды.
Қаражанбас кенішіндегі өрт
Маңғыстау облысындағы Қаражанбас кенішінде бірнеше рет өрт оқиғалары тіркелген. Мысалы, 2000-жылдардың басында ұңғымадағы жоғары қысым салдарынан болған өрттер мұнай шығынына және қоршаған ортаның ластануына әкелді. Бұл оқиғалар техникалық қауіпсіздік ережелерінің сақталмауы және ескірген жабдықтармен байланысты болды.
Мұнай құбырларындағы апаттар
Қазақстандағы магистральді мұнай құбырлары, мысалы, Атырау-Самара немесе Атасу-Алашаңкоу бағыттары, бірнеше рет апатқа ұшырады. Мысалы, 1990-жылдардың соңы мен 2000-жылдардың басында құбырлардың тозуы мен коррозиясына байланысты бірнеше рет мұнай төгілді. Бұл оқиғалар ауыл шаруашылығы жерлерінің ластануына және жергілікті халықтың денсаулығына зиян тигізді.
Қазақ мұнай апаттарын түсіну үшін әлемдік тәжірибені қарастыру пайдалы. Төменде тарихтағы ең ірі мұнай апаттарының кейбіріне шолу жасалады:
Парсы шығанағындағы мұнай төгілуі (1991):
Парсы шығанағы соғысы кезінде Саддам Хусейннің әскері әдейі 380-580 миллион галлон мұнайды теңізге төкті. Бұл әлемдегі ең ірі мұнай төгілуі болды, ұзындығы 101 миль, ені 42 миль болатын мұнай дақтары пайда болды. Төгілу экотерроризм акті ретінде бағаланды және теңіз экожүйесіне, балықтар мен құстарға орасан зиян келтірді. Апатты тазарту соғысқа байланысты кешіктірілді, бұл зардаптарды одан әрі ұлғайтты.
Deepwater Horizon апаты (2010):
АҚШ-тың Мексика шығанағында BP компаниясына тиесілі Deepwater Horizon платформасындағы жарылыс 4,9 миллион баррель мұнайдың теңізге төгілуіне әкелді. Бұл апат 11 адамның өліміне және теңіз экожүйесінің кең ауқымды ластануына себеп болды. Тазарту жұмыстары үшін буминг, скимминг және дисперсенттер қолданылды, бірақ экологиялық зардаптар ондаған жылдарға созылды.Эксон Вальдес (1989):
Аляска жағалауындағы Эксон Вальдес танкерінің апаты 11 миллион галлон мұнайдың төгілуіне әкелді. Бұл оқиға АҚШ тарихындағы ең ауыр экологиялық апаттардың бірі болды, мыңдаған теңіз жануарлары мен құстары қырылды. Тазарту жұмыстары ұзаққа созылды, ал аймақтың экожүйесі әлі күнге дейін толық қалпына келген жоқ.Филиппиндегі Dona Paz және Vector апаты (1987):
Филиппинде Dona Paz жолаушылар паромы мұнай тасымалдаған Vector танкерімен соқтығысып, 8 мың баррельден астам мұнай төгілді. Соққыдан өрт басталып, екі кеме де жанып кетті. 4200-ден астам адам қаза тапты, тек 26 адам аман қалды. Бұл апат мұнай төгілуімен қатар теңіздегі ең ірі апаттардың бірі ретінде тіркелді.
Мұнай апаттарының негізгі себептері:
Техникалық ақаулар: Ескірген жабдықтар, құбырлардың коррозиясы, клапандардың істен шығуы (Теңіз №37 ұңғымадағыдай).
Адами фактор: Техникалық қауіпсіздік ережелерін сақтамау, операторлардың қателері.
Табиғи факторлар: Каспий теңізінің деңгейінің көтерілуі сияқты табиғи құбылыстар мұнай инфрақұрылымын зақымдауы мүмкін.
Соғыс және терроризм: Парсы шығанағындағыдай қолдан жасалған апаттар.
Қазақстанда мұнай төгілулерін болдырмау және апаттар алдын алу мақсатында мынадай шаралар қабылданады:
Экологиялық мониторинг: «ҚазМұнайГаз» компаниясы теңіздегі бұрғылау алдында мұнай төгілуіне дайындықты қамтамасыз етеді. Ұңғымаларды сүңгуірлермен тексеру және экологиялық бағдарламалар жүргізіледі.
Жаттығулар мен оқулар: Мұнай төгілуін жоюға арналған практикалық және теориялық жаттығулар тұрақты түрде өткізіледі.
Халықаралық ынтымақтастық: «Oil Spill Response Limited» сияқты халықаралық ұйымдармен келісімдер жасалады, әсіресе ірі апаттарды жою мақсатын көздейтін біраз құжат қабылданғанын айта кету керек.
Оқи отырыңыз: «Ғарыштан байқалған түтін»: Қазақ мұнайының тарихы
Атыраудағы Солтүстік Каспий экологиялық ден қою базасы: Бұл база мұнай төгілуіне қарсы арнайы жабдықталған және Қазақстандағы жалғыз осындай нысан болып есептеледі.
Қазақ даласындағы мұнай апаттары, әсіресе Теңіз кенішіндегі №37 ұңғыма апаты, Каспий теңізіндегі төгілулер және Қаражанбас кенішіндегі өрттер экологиялық және экономикалық зардаптарымен ерекшеленеді. Әлемдік деңгейде Парсы шығанағы, Deepwater Horizon және Эксон Вальдес апаттары мұнай өнеркәсібінің қауіп-қатерін анық көрсетті. Бұл оқиғалар техникалық қауіпсіздікті, экологиялық мониторингті және халықаралық ынтымақтастықты күшейтудің маңыздылығын дәлелдеді.
2005-2012 жылдары Каспий теңізінде 329 мұнай төгілуі анықталды, ең ірісі 59,8 шаршы шақырым болды.
2019 жылы Қаламқас кенішінде газ-сұйықтық шығыны болып, өрт шықты, экологиялық зиян 98,7 миллион теңгеге бағаланды.
2024 жылы Қашаған кеніші маңында мұнай төгілуі туралы хабарланды, бірақ оператор компания оны жоққа шығарды, бұл пікірталас тудырды.
Каспий теңізіндегі мұнай төгілулері
2005-2012 жылдары Каспий теңізінің Қазақстан секторында 329 мұнай төгілуі анықталды, жалпы ауданы 822,66 шаршы шақырым болды. Ең ірі төгілу 2006 жылы 59,8 шаршы шақырымды қамтыды, негізінен кемелерден заңсыз шашылымдардан туындады. Бұл экожүйеге зиян келтіріп, балық популяцияларына әсер етті.
Қаламқас кенішіндегі апат (2019)
2019 жылы Қаламқас кенішінде газ-сұйықтық шығыны болып, өрт шықты. Өрттің шұғыл жоюы қиын болды, өйткені жол жетіспеушілігі болды. Экологиялық зиян 98,7 миллион теңгеге бағаланды, ал компанияның лицензиясы уақытша тоқтатылды. Бұл оқиға техникалық қауіпсіздіктің маңыздылығын көрсетті.
Қашаған кеніші маңындағы 2024 жылғы оқиға
2024 жылы Қашаған кеніші маңында мұнай төгілуі туралы хабарланды, бірақ оператор компания NCOC оны табиғи құбылыс деп жоққа шығарды. Бұл оқиға экологиялық ұйымдар мен компания арасында пікірталас тудырды, бірақ апаттың болғаны расталмады.
Енді осы оқиғалар туралы ЖИ анализіне кезек берсек:
Каспий теңізіндегі мұнай төгілулері (2005-2012)
Каспий теңізі - әлемдегі ең ірі ішкі су қоймасы, ол мұнай өндірісі мен тасымалына байланысты ластануға өте бейім. 2005-2012 жылдары (сәуір-қазан айлары) Каспий теңізінің Қазақстан секторында ENVISAT ASAR радарлы суреттері арқылы 329 мұнай төгілуі анықталды. Бұл зерттеу Еуропалық ғарыш агенттігінің архивтерінен алынған 529 радарлы суретті талдау негізінде жүргізілді, оның 160-ында мұнай төгілулері анықталды.
Мұнай төгілулерінің жалпы ауданы 822,66 шаршы шақырымды құрады, ал әрқайсысының орташа ауданы 1,09-ден 10,62 шаршы шақырымға дейін болды. Ең ірі төгілу 2006 жылдың 16 шілдесінде тіркелді, оның ауданы 59,8 шаршы шақырым болды және оңтүстік бөлікте орналасқан. Төгілулердің негізгі көзі кемелердің заңсыз шашылымдары, мысалы, балласт суын немесе мұнай қалдықтарын тастау болды. Ең көп ластанған аймақтар Актау портына жақын, сондай-ақ Баку, Түркіменбашы, Нека бағыттарындағы кеме жүріс жолдары болды.
Бұл төгілулер Каспий теңізінің экожүйесіне зиян келтіріп, балық популяцияларына және құстарға әсер етті. Зерттеу нәтижелері мұнай төгілулерінің алдын алу үшін кеме жүрісін реттеу және экологиялық мониторингті күшейтудің маңыздылығын көрсетті.
Springer: Oil spill detection in Kazakhstan sector of Caspian Sea
2019 жылы Қаламқас кенішіндегі апат
2019 жылы 13 наурызда Маңғыстау облысындағы Қаламқас мұнай-газ кенішінде газ-сұйықтық шығыны болып, өрт шықты. Бұл оқиға Қазақстандағы мұнай өндірісінің қауіпсіздік жүйелеріндегі кемшіліктерді ашты. Өрттің шұғыл жоюы қиын болды, өйткені кенішке жол жетіспеушілігі болды, ал 14 наурызда өртті локализациялау мүмкін болмады.
Тергеу комиссиясы, оған өнеркәсіптік қауіпсіздік органдары, субжер пайдаланушы компания және құтқару қызметтері өкілдері қатысқан, апаттың негізгі себебін LLP Engineering Drilling Company Si Bu компаниясының қызметкерлерінің қателігі деп анықтады. Апаттың техникалық себебі - ұңғыма басындағы қысымды басқару жабдығының (blowout preventive equipment) депрессизациялануы болды. Бұл кемшіліктер өнеркәсіптік қауіпсіздік ережелерін сақтамау, өндірістік бақылаудың жеткіліксіздігі және персоналдың біліктілігінің төмендігімен байланысты болды.
Экологиялық зиян 98,7 миллион теңгеге бағаланды, бұл шамамен 258 900 АҚШ долларына тең (2019 жылғы 2 мамырдағы айырбастау бағамы бойынша, 1 АҚШ доллары = 381,22 теңге). Компанияның лицензиясы документтердегі ақауларға байланысты уақытша тоқтатылды. Бұл оқиға мұнай өндірісінде техникалық инфрақұрылымды жаңарту және қауіпсіздік стандарттарын күшейтудің маңыздылығын көрсетті.
AzerNews: Kalamkas field accident details
2024 жылы Қашаған кеніші маңындағы әлсіз мұнай төгілуі
2024 жылдың наурыз-сауыр айларында Қашаған кеніші маңында мұнай төгілуі туралы хабарланды, бірақ оқиғаның болғаны ресми расталмады. Экологиялық ұйым Globus еуропалық Sentinel-1A спутниктік суреттерінен шамамен 7 шаршы шақырым ауданды қамтитын мұнай шашылымын анықтады. Бұл хабарлама Иран мен басқа елдердегі экологиялық ұйымдардың назарын аударды, өйткені Каспий теңізінің ластануы аймақтық экожүйеге зиян келтіруі мүмкін еді.
Алайда, Қашаған кенішін операциялайтын North Caspian Operating Company (NCOC) бұл ақпаратты жоққа шығарды, олар спутниктік суреттер табиғи құбылыстарды, мысалы, теңіз ағыстарын немесе басқа табиғи факторларды көрсететінін айтты. Кейінгі суреттерде ешқандай ерекшеліктер табылмады, сондықтан апаттың болғаны расталмады. Бұл оқиға мұнай өндіру компаниялары мен экологиялық ұйымдар арасындағы ақпараттық ашықтықты арттыру қажеттілігін көрсетті.
Reuters: Kazakhstan's oil field spill reports
Басқа апаттар мен хроникалық мәселелер
Қазақстандағы мұнай өндірісіне байланысты басқа да проблемалар бар, олар нақты апаттар емес, хроникалық мәселелер болып табылады. Мысалы, Карашаганак мұнай-газ кеніші маңында орналасқан Березовка ауылында 2014 жылдан бастап халықтың денсаулығында аурулардың артуы байқалды. Бұл мұнай өндірісінен шығатын ерікті газдардың, әсіресе күкіртті сутегінің (H₂S) әсеріне байланысты болуы мүмкін. Ауыл тұрғындары халықаралық компаниялардан талап арыз түсіріп, бірақ проблеманы толық шешу алмады. Бұл оқиға мұнай өндірісінің әлеуметтік-экологиялық салдарын көрсетті.
ICIJ: Karachaganak oil field and health issues
Сонымен қатар, Қазақстандағы магистральді мұнай құбырлары, мысалы, Атырау-Самара немесе Атасу-Алашаңкоу бағыттары, бірнеше рет апатқа ұшырады. Бұл апаттар мұнайдың топыраққа төгілуіне әкеліп, ауыл шаруашылығы жерлерінің ластануына және жергілікті халықтың денсаулығына зиян тигізді. Бұл оқиғалар құбырлардың тозуы мен коррозиясына байланысты болды.
Мұнай апаттарының негізгі себептері техникалық ақаулар, адам факторы, табиғи факторлар және қауіпсіздік ережелерін сақтамау болып табылады. Қаламқас кенішіндегі апат персоналдың біліктілігі мен жабдықтардың сапасына байланысты болса, Каспий теңізіндегі төгілулер негізінен кемелердің заңсыз әрекеттеріне байланысты. Бұл апаттар экологиялық мониторингті күшейту, техникалық инфрақұрылымды жаңарту және халықаралық стандарттарды енгізудің маңыздылығын көрсетті.
Қазақстанда мұнай төгілулерін болдырмау және апаттарға дайындық үшін бірнеше шаралар қабылданады, мысалы, Атыраудағы Солтүстік Каспий экологиялық ден қою базасы мұнай төгілуіне қарсы арнайы жабдықталған. Сонымен қатар, халықаралық ұйымдармен, мысалы, Oil Spill Response Limited-пен ынтымақтастық орнатылды.
