Ұлттық спорт түрлері – еліміздің бренді. Қазақ халқы ежелден барлық мерекелерде жарыс ұйымдастырған. Елімізде ұлттық спорт түрлері тез танымал болып, қызығушылық оятып келеді. Бұл байқаулар барысында көрермен халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрімен де таныса алады. Енді осы түркі әлеміне ортақ құндылықтарды дамыту мақсатында 2014 жылдан бастап Дүниежүзілік көшпенділер ойындары өтеді. Осымен 5 мәрте ұйымдастырғалы отырған түркі додасы Астана қаласында жалғасын табады. Іс-шара барысында ел астанасына 100 мыңға жуық адам келеді деп жоспарланып отыр. Оның 4 мыңға жуығы спортшылар болады. Осы орайда, күрес туралы ақпаратты назарларыңызға ұсынамыз.
Бұл күрес түрін «қазақ күресі» немесе жай «күрес» деп те атайды. Күрестің бұл түрі қашан пайда болғандығы туралы нақты деректер жоқ, бірақ күрестің ғасырлық тарихы бар деп айтуға болады. Қазіргі уақыттағы күрестің түрі XVII немесе XVIII ғасырларда Ұлы дала тұрғындарына белгілі болған түрінен ерекшеленеді. Қазақша күрестің ерекшеліктері мен ережелері бүгінгі күнге дейін сақталған. Қазақ күресі – жай ғана спорт түрі емес, ол – мәдениеттің, тұрмыстың, халық тарихының бір бөлігі.
Жалпы, халық арасында балуандар (күрес шеберлері) құрметке ие болған. Олар ақын, әнші, шебер шабандоздармен және басқа да құрметті адамдармен қатар орын алады. Көбінесе қазақ күресінің шеберлері әскери қақтығыстарға қатысып, кейіннен батыр атанды.
Палуан шайқастары көптеген мерекелермен бірге жүретін ең танымал шаралардың бірі болды. Жекпе-жектер үшін адамдар басқа да ауылдан жиналатын және ең көп көрермен жинайтын да осы күрес еді.
Қарсыласу кезінде балуандар тек физикалық күшін ғана емес, сонымен бірге тактикалық жоспарын жүргізу қабілетін де көрсетуі керек еді. Сәл ғана дұрыс істемеген қимыл әрекет жеңіліске ұшырататын.
Жеңіске жету үшін палуанға төзімділік, табандылық, ақыл-ой күші және техникалық күрес дағдыларын көрсету қажет болды. Жоғарыда айтылғандай, қазақ күресінің ережелері уақыт өте келе өзгерді. Бұрын балуандар белбеуімен жалаңаш жекпе-жекке шығатын.
ХХ ғасырдың басында палуандар арнайы жиделер кие бастады. Өткен ғасырдың соңында профессор Елемес Әлімханов кейіннен жалпы қабылданған форманы әзірледі. Ол форманың бұл түрін палуандар торғауыт деп атады.
Қазақ күресінің ерекшелігі – палуандар тек тұрып қана күресе алады, яғни партерде күш сынасуға болмайды. Қолмен немесе тізені жерге тизігуге болмайды. Бұл балуанның шайқаста жеңілгенін білдіреді. Басқа ережелерге сәйкес жерге тигізуге болады, бірақ екі реттен көп емес.
Жекпе-жек барысында қарсыластардың әрқайсысы бір-бірін тезірек кілемге құлатуға тырысады. Белбеу үшін немесе белбеуден жоғары кез келген жерден ұстауға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда аяқтың өтуіне және дененің төменгі бөлігін ұстауға тыйым салынады. Балуандарға жамбас арқылы кездесуге, сондай-ақ аяқпен әрекет етуге рұқсат.
Қазақ күресінің көптеген шеберлері киімнің жағасынан ұстау әдісін қолданады. Қазақ күресінде жеңіс жету техникасының оннан астам түрі бар. Мысалы, балуан қаған лақтыруды (қиғаш лақтыру), еңбек лақтыруды (еңкейіп лақтыру), көртермелеп лақтыруды, айналдырып лақтыруды (айналып лақтыру) және т.б. пайдалана алады.
Басқа халықтар тарапынан қазақ күресіне деген қызығушылықтың артуы Совет одағы құрылғаннан кейінгі алғашқы онжылдықтарда байқалды. Шамамен сол кезде ол қазақ күресі атауын алды. Оны басқа халықтардың ұқсас жекпе-жек түрлерінен ажырату үшін көп зерттелген еді. Түркі этностарының барлығында дерлік ғасырлар бойы қалыптасқан бай күрес дәстүрлері бар. Сәрсен Құранбек ертерек кезеңдерде қазақтар өздерінің күрес түрін жай күрес деп атағанын айтты.
Сол сәттен бастап қазақ күресі туралы көбірек білгісі келетін спорттық жекпе-жектің көптеген зерттеушілері Қазақстанға келе бастады. Самбо спорт түрін құрастырғандардың бірі Анатолий Харлампиев Орта Азия халықтарының күрес түрлерін, оның ішінде қазақ күресін зерттеді.
Қазақ күресі жастар арасында белсенді түрде танымал бола бастады. Мәселен, "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясында ұсынылған мәліметтерге сәйкес, қазақша күрес 1938 жылы республикалық жарыстар бағдарламасына енді. Бір жылдан кейін осы спорт түрінен Қазақ ССР-інің алғашқы чемпионаты өтті. Әр түрлі салмақ дәрежесінде Е. Досқалиев, А. Құрманбаев және О. Мусин жүлдегер атанды.
Қазақ күресінің танымалдығы осы күндері ғана артып келеді. Жас спортшылар осы ежелгі жекпе-жектің техникасын игеруге тырысады. Еліміздің барлық өңірлерінде тұрақты негізде түрлі көлемдегі қазақ күресі бойынша турнирлер өткізіледі. Күрестің бұл ұлттық түрінің спорттық жарыстарға қатысы ғана емес, қазақ халқының рухани мәдениетінің бір бөлігі болып табылатыны маңызды.
Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап республика көлемінде ірі жарыстар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін болды. 2004 жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция болып, сонда «Қазақша күрес» күресі бойынша халықаралық федерация ұйымдастырылды. Онда бұл спорт түрінің шығу тарихы талқыланды.
2005 жылы Ресейде (Алтай өлкесі) «Қазақша күрес» күресі бойынша І Азия Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне «Қазақша күрес» күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған әлемнің 25 елінен 100-ден аса спортшы қатысты. Олардың қатарында Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқалары бар. Биылғы жылдың шілдесінде Монғолияда «Қазақша күрес» күресі бойынша ІІ Азия Чемпионаты өтті. 2011 жылы тамызда қазақша күрестен Қазақстан біріншілігі болып өтті.
Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады, төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс таба білуге машықтандырады. Қазақ күресі – күш жетілдіретін спорт. Сонымен қатар ол қорғанудың ұлттық өнері («Самбо»). Қазақ күресінде адам өзін еркін ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана алады, мұнда шалу, жата тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу, салмақпен басу, тіресу, ашадан алу, аяқтың басымен іліп тастау, жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып, тірсектен шалу сияқты әдістердің бәрін де қолдануға болады.
Палуандар кілем үстінде; арнаулы жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді. Ойынның ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға, дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және жауырыны жерге тиюімен аяқталады.
Күресетін палуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай 3 топқа, салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі ересектер үшін 10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған адамды басып жатып, жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің басты шарты — күшін, әдісін асырып, талассыз жығу.
Кейде жыққан адам жығылған адамның басынан аттап «күш алу» деген байырғы жеңіс белгісі жасалады. Қазақ күресі – аудандық, облыстық, республикалық спартакиадалардың программаларына кіргізілген, спорттық командалары бар ресми түрде жұрт таныған өнер.
