Мұның алдындағы сұхбатымызда «Кеңестік кезеңдегі шығармалардың шынайылығына сенім аз» деген тақырыппен тарихшы Дильназ Охасовамен жүргізген сұхбатымызды жариялаған едік. Енді, міне, соның жалғасын біздің қадірлі оқырман қауымның назарына ұсынып отырмыз!
- Соғыстан кейінгі қазақ музыкасы жайлы сөз болғанда, сол уақыттағы әндердің тақырыптық мазмұны, идеясы сөз болады. Жалпы соғыс жылдарынан кейінгі қазақ әндерінде қандай тақырыптар қозғалды? Оның мәтінін қазақтың қандай қабырғалы қаламгерлері жазды?
- Кәсіби қазақ әніне халық музыкасы айтарлықтай әсер етті, ол негізінен әндердің таралу және өмір сүру формаларында, орындалу мәнерінде, мәнерлеу құралдарын таңдауда көрініс тапты. Академиялық музыканың ықпалы форма масштабына, тілдің күрделілігіне, жоғары поэзияның классикалық үлгілеріне жүгінуге бейімділіктен көрінді. Соғыс жылдары «Гвардия», алға!» (либреттосы С. Мұқанов, 1942) және «Амангелді» (М. Төлебаевпен бірге, либретто Ғ. Мүсірепов, 1945), сондай-ақ «Серт» («Ант», Д.Снегиннің өлеңдері И.Иманжанов аударған, 1941 ж.) сияқты танымал әндерде, «Салынды Ұран» («Шақыру жыры», А.Тоқмағамбетов өлеңдері), «Құтырған қасқыр» («Қаһарлы қасқыр», Қ. Аманжолов, 1941), «Ақ финдермен соғыз туралы жыр» («Ақ финдермен соғыс хикаясы», Н.Баймұхамбетов өлеңдері, 1941) және «Күзетте» («Шекарашы», Б.Байқадамовпен бірге, А.Тоқмағамбетов өлеңдері, 1941). «Кел, біздің ауылға» әндері («Біздің ауылға кел», Қ. Бекхожиннің өлеңдері, 1952), «Доннан келген сұрша қыз» («Доннан келген сұлу қыз», Қ. Есенберлиннің өлеңдері, 1952). Композитордың шығармашылық мұрасында отыздан астам жаппай ән бар. Олардың тақырыптары сан алуан: Отанды дәріптеу – «Алтай» (Н. Баймұхамедов өлеңдері, 1940 ж.), «Гүлденген Қазақстан» («Гүлденген Қазақстан», Н. Баймұхамедов өлеңдері, 1940), «Қазақстан» (Н. Баймұхамедов, 1940), «Сайра» («Ән», Ә. Тәжібаев өлеңдері, 1945), «Бақша бұлбұл» («Бақтағы бұлбұл», Қ. Аманжоловтың өлеңдері, 1952), «Балқаш» (өлеңдер). Қ.Аманжолов, 1952), «Алматыға» («Алматы», І. Есенбердиннің өлеңдері, 1955); еңбек ерлігі – «Мақташының еңі» («Мақташының жыры», Ә. Сәрсенбаевтың өлеңдері, 1947 ж.), «Сауыншы жеңгей» («Сауыншы», Қ. Аманжоловтың өлеңдері, 1952); бейбітшілік үшін күрес – «Бейбітшілік туы өз қолымызда», Н.Баймұхамедов өлеңдері, 1950 ж.), «Бейбітшілік жыры» («Бейбітшілік хикаясы», Н.Шәкенов, 1951 ж.); фашизмге қарсы күрес – «Серт», «Салынлы ұран», «Құтырған қасқыр», «Ақфиндермен соғыс туралы жыр», «Күзеттер»; тың игеру – «Кел біздің ауылға», «Доннан келген сұрша қыз»; жастарды дәріптеу – «Жастар жыры» («Жастар хикаясы», Б.Тоқтаров өлеңдері, 1943 ж.), «Шаттық жыры» (Шаттық хикаясы, І. Есенберлиннің өлеңдері, 1950); соғыстағы жеңіс – «Көктем» («Көктем», Н. Шәкеновтің өлеңдері, 1950), «Қыз арманы» («Қыз арманы», І. Есерберлиннің өлеңдері. 1951). Композиторлардың мұрасында концерттік-виртуоздық стильдегі ән де бар. Бұл – «Қос Қарлығаш» («Екі қарлығаш»), оның элементтері Л.Хамидидің «Қазақ вальсі» («Қазақ вальсі») үндеседі. Е.Брусиловскийдің вокалдық шығармалары Қазақстанның белгілі ақындары – Ә.Тәжібаев, Қ.Аманжолов, Н.Шәкенов, И.Есербелин, Қ.Бекхожин, А.Сәрсенбаев, Н.Баймұхамедов және Д.Снегиннің мәтіндері негізінде жасалған. Композитор үшін бірсыпыра поэтикалық мәтіндердің қарапайым көркемдік қасиеті әсерлі музыкалық образдар жасауға кедергі бола алмады. Е.Брусиловский поэманың поэтикалық құрылымының нәзік реңктері мен ерекшеліктерін шебер жеткізе білген, оның ең жақсы көркемдік қасиеттерін баса айтқан. «Серт», «Бейбітшілік туы берікколда», «Кел біздің ауылға», «Сауыншы жеңгей» және т. б. ерекше көзге түседі. ХХ-ХХІ ғасырлардағы композиторлардың шығармашылығын қазақ шеру әнінің туындысы композитордың кейінгі жылдарындағы шығармашылық қызметіне айналды. Міндет қазақ дәстүрлі ән классикасында мұндай үлгілердің толық болмауына байланысты күрделене түсті.
- Сонымен соғыстан кейінгі Қазақстан композиторларының шығармаларына талдау жасау барысында нені аңғаруға болады әрі қандай ой түйеміз?
- Иә, сонымен, өзара әрекеттестік құндылығында қамтылған композиторлар шығармашылығының «теңдесі жоқтығы» Қазақстан композиторларының шығармаларында екі дәстүрдің де өзгеруі арқылы объективтіленіп, оның бастапқы қайнар көздеріне қарағанда, күрделі ұйымды бірлікте қалыптастырады. Мұны 1950-1980 жылдардағы шығармашылық түрлерінің қызмет ету ерекшеліктері, жанрлар мен стильдік ағымдардың дамуы дәлелдейді. Композитор шығармашылығының құндылығын ұлттық мәдениет пен жалпы музыкалық-тарихи процесс контексттерінен нақты оқшаулаудың орнына көркемдік-тарихи міндеттерге тікелей тәуелділікте осылайша түсіндіру, даму жолдары мәселесін де нақтылай түседі. Тарихын, мәні мен құндылығын зерттеу Қазақстанда жаңа еуропалық үлгідегі композициялық шығармашылықтың одан әрі дамуының табиғи сипатын, оның Кеңес мемлекетінің қалыптасуымен байланысты ұлттық мәдениеттен бастау алғанын растайды. Жоғарыда келтірілген өзара әрекеттесу ерекшеліктері, осылайша, құндылық дәстүрлердің өзара әрекеттесуінің интезивті бағытымен емес, оның экстенсивті сипатымен байланысты екенін көрсетеді. 1950 жылдардағы Қазақстан композиторлары шығармашылығының құндылық мәні ретіндегі өзара іс-қимылдың экстенсивтілігі өзіндік ерекшелік мәселелерінің шеңберін аяқтап, даму жолдары мәселелерін қоя отырып, зерттеуді тарих мәселелеріне қайтарды. Логикалық-тарихи тәсіл келесі тұжырымдарды жасауға мүмкіндік береді:
- 1950 жылдардағы Қазақстан композиторларының шығармашылығы ұлттық музыкалық мәдениеттің жаңа құрылымын қалыптастыруға қатыса отырып, дербес өңірлік-тарихи маңызға ие болды; Шығармашылық, жанрлық жүйе және стильдік даму экстенсивті нысандармен және әдістермен сипатталады және ХХ ғасырдағы қазақ музыкасының көркем маңызды шығармаларында көрініс табады. Тарих пен мағынаны өзгерткен шығармаларындағы композиторлық шығармашылықтың құндылығын негіздеу ХХ ғасырдың музыкалық мұрасын қазіргі музыкалық өмірге белсенді енгізу және музыкалық шығармашылықтағы дәстүрлердің өзара әрекеттесуін одан әрі дамыту қажеттілігін растайды.
Соғыстан кейінгі жылдардағы композиторлық мектеп ХХ ғасырдағы қазақ музыкасын түсінудің арнайы пәндік саласын қалыптастырды. Осы күрделі, түсініксіз дәуірден алшақтай отырып, ол ұлттық мәдениеттің органикалық тұтастығы ретінде барған сайын қызықты және тереңірек түсінілетін болды. Осы кезеңдерде, композитордың шығармашылығы «Кеңес дәуірінің орасан зор жетістігі, ал біз оны әлі нақты түсіне алмай отырмыз» деген түсінік пісіп-жетілді. Оған дәлел «Советтік музыка» концепциясын құраған ұлттық музыкалық мәдениеттерге қатысты жаңа зерттеулер болды. Мәселен, А.Жұбанов пен Л.Хамиди операсындағы Абайдың ариясы – ұлттық мәдениеттің игілігі, сонымен бірге оның дәстүрінің шынайы жалғасы болды. Симфониялық және дәстүрлі күйлер де бір-бірін сыртқа шығарды. Ал қазіргі мәдениетте концерттік және концерттік емес орындау, сосын оны қабылдау жағдайында қызмет ететін дәстүрлі күй оның дәстүріне қарама-қайшы болып шықты. Ұлттық өнердің өзіндік ерекшелігі мен дамуы мәселесі бүкіл кеңестік кезеңде қазақ музыкасы үшін іргелі мәселе ретінде айқындалып, композиторлар шығармашылығының ұлттық мәдениетпен байланысын нақтылай түсті. Бастапқыда музыкалық жанрлардың жаңа түрін меңгеру мақсатында дүниеге келген Қазақстан композиторларының шығармашылығы дәстүрлі және жаңа, ұлттық және еуропалық диалектиканы көрсетті. Жаңалықтың дәмі мен генетикалық байланыстардың беріктігі адамдарды бір-бірін жоққа шығаратын екі полюс сияқты тартты. Көркем дүниетанымның еуропалық стильдік белгілері ортақ музыкалық-тарихи тәжірибеге балқып, дүниенің ұлттық бейнелері еуропалық жанрлар жағдайында жаңа дыбыстық «тууды» бастан кешірді. Өткен мен бүгіннің жады – қазақ композиторларының шығармашылық шешімдерінің кеңістігін анықтаған екі жаға. Бірлестік тұжырымдамасы негізінде жұмыста 1920-1980 жылдардағы Қазақстан композиторларының шығармашылығы қазіргі ұлттық мәдениеттің органикалық бөлігі екені анықталды. Оның тарихы, мағынасы мен құндылығы ХХ ғасырдағы композиторлық мектептің ұлттық мәдениетке енгізген көркемдік тәжірибесін құрайды және музыкалық мұраны-жаңа ұлттық дәстүрлерді қалыптастырады. Композиторлар жасаған ХХ ғасырдағы қазақ музыкасы оның екі қарама-қарсы негізіне-еуропалық және ұлттық дәстүрлерге дейін азайтылмайды. Өзара әрекеттесетін дәстүрлердің бастапқы мағыналары жаңа семантикалық жүктеме алды. Бұл ұлттық мәдениет пен жалпы өркениеттік музыкалық-тарихи процестің өзара байланысты екі контекстінің жаңа бірлігі.
- Меніңше, сіз жаңа айтқан сол кезде «композитордың шығармашылығы Кеңес дәуірінің орасан зор жетістігі» пікірдің болуы саяси жүйенің ұпай жинауына әрекет еткен бірден-бір фактор секілді. Десе де сол 1950 жылдардағы қазақ композиторларының шығармалары ұлттық мәдениетіміздің негізі болды дей аламыз ба?
- Иә, сөзсіз, 1920-1950 жылдардағы қазақ сазгерлерінің шығармашылығы дәстүрлі мәдениетіміздің негізгі ұйытқысы болды. Бұл – жай тарихи факт. Композиторлар жасаған ХХ ғасырдағы қазақ музыкасы оның екі қарама-қарсы негізіне: еуропалық және ұлттық дәстүрге дейін азайтылмайды. Өзара әрекеттесетін дәстүрлердің бастапқы мағыналары жаңа семантикалық жүктеме алды. Бұл – ұлттық мәдениет пен жалпы өркениеттік музыкалық-тарихи процестің өзара байланысты екі контекстінің жаңа бірлігі.
Жалпы «ұлттық» деп айқындалған қазақ композиторларының стилі дамудың стадиалдық логикасына ие болды. Дәстүрлердің өзара әрекеттесуі шығармашылық процесс ретінде «стильдік емес» - эклектикалық - өрнектен, ұлттық мазмұн арқылы кәсіби атрадиционализмнің мағынасын сипаттайтын музыканың жеке ерекшеліктеріне өтті. Эволюциялық факторлардың жиынтығын ескере отырып, 1920-1950 жылдардағы композитордың шығармашылығын кезеңге бөлу ұсынылады. Қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ музыкасы көркемдік табыстарымен, құлдырауларымен, ұлттық классиканың жауһарларына айналған даусыз жетістіктермен және екіжақты, тарихи өткінші құбылыстармен берілген. ХХ ғасырға ұлттық мәдениет тарихында өзіндік жол берілді және одан дамудың жаңа бағыттары «өсіп шықты». Демек шығарма өзіндік ерекшелігін анықтаумен қатар, еуропалық музыка өнерінің дәстүрлерімен әрекеттесуі оның ең түбегейлі дамуын анықтайтын дамушы жүйе ретіндегі композиторлар шығармашылығының ұлттық мәдениетпен байланысын негіздейді.
Тарихи оқиғалардың көптеп орын алуынан, қазақ музыка мәдениеті үшін ғасырдың басы мен соңы ұзақ кезеңге созылғандай болды. Жеке, дәстүрлі кәсіпқойлық өнермен байланысты шығармашылықтың жалпыадамзаттық мәні кеңестік идеологиялық «жүйемен» өте жабық болды. Таңдалған жолдың бірегейлігі атап өтілді, ал ұлттық мәдениет – әлемдік өркениеттің объективті шындығы. Ол халық көзін өңдеудің басым әдісіне және тақырыптық ұйымдастырудың әуездік негізіне негізделді. Тоталитаризм идеологиясы дәстүршілдік пен академизмнің басым болуына әсер етті. Кеңестік музыкалық өнердің теориясы мен практикасы қазіргі ұлттық мәдениет мәселесін ұлттық бірегейлікті қалпына келтіруге дейін қысқартты. Қазіргі заманның динамикалық императивтерінің «қиыры» жалпы алғанда бір жақты. Оның жанрларын ұлттық экспрессивтілік құралдарымен байыту арқылы еуропалық тәжірибені ассимиляциялау ретінде қабылданды. Бұл түрдегі «еуропаландыру» процесі жеке стиль мен заманауи ойлау принциптерінің дамуын шектеді. Өрескел ағымдар мен стильдерді ұсынған батыс музыка мектептері үшін дәстүрлі музыка ерекше сұрақ болып қалды. Қазіргі музыкалық шығармашылық құбылыстары, әсіресе ХХ ғасырдың екінші жартысы қазақ композиторларын аса қызықтырған жоқ және ұлттық сананы дамытудың бір жолы ретінде қарастырылмады. Бірақ дәл осы мағынада – қазақ мәдениетінің әлемдік көркемдік ойдың өмірлік «шырындарымен» жаңаруы ретінде Абай рухани дамуды ұғынуды көздеді. Осылайша, оның ХІХ ғасырдың аяғында, ХХ-ХХІ ғасырлар тоғысында қойған мәдени даму мәселесі Қазақстан композиторларының шығармашылығында ерекше өзектілікке ие болды. Зерттеушілер жаһандық мәдени мегатренд ретінде атап өткен ұлттық өзіндік сананың өсуі мәдениеттегі дәстүрлі мен заманауи арасындағы қарым-қатынасты қарама-қайшылыққа апарып соқтырды. Алайда ХХ ғасырдың аяғында пайда болған ұлттық және қазіргі заманғы өнердің қарама-қайшылықтары ұлттық мәдениетті дамыту мәселесін түсінудің әдіснамалық мәселелері туралы ғана емес, сонымен қатар академиялық бағыттың композиторлық шығармашылығындағы белгілі бір дағдарыстық құбылыстар туралы куәландырды. Қазіргі еуропалық музыкада еуропалық емес өнерге оралатын жаңа құрылымдық модельдер қолданылған (ашық форма принциптері, қабылдау-бірлесіп құру, дәл аспаптардың дыбыстық-тембрлік ерекшелігі), қазақ музыкасы еуропалық ойлаудың дәстүрлі түріне бағдарланған күйінде қалды.
- Сонда ол уақытта ұлттық музыканың потенциалы басқаша болды ма?
- Дағдарыстың ішкі ерекшеліктері ұлттық және еуропалық дәстүрлердің шығармашылық үдерістегі өзара іс-қимылының стадиалдық нысандары мен стилін қалыптастыру ХХ ғасырдағы қазақ композиторлық мектебін біріктірген шығармашылықтың негізгі идеясының белгілі бір сарқылуын көрсетті. 1920-1950 жылдары ұсынылған өзара іс-қимылдың экстенсивті формалары, ұлттық стильді шығарманың әуезді-тақырыптық ұйымымен байланыстыра отырып және негізінен жанрлардың өзара іс-қимылының бір бағытты сипатына бағдарлай отырып, енді композиторлардың шығармашылығы бұрынғыдай ғасырдың басында Қазақстанның музыкалық өнерінде жаңа туындылар жасай алатындай жеткіліксіз болды. Мәдениеттің жалпы өркениеттік моделін алу кезеңінде еуропалық жанрлардың ұлттық бірегейлігі идеясы ұлттық дәстүрдің үздіксіздігін қамтамасыз етті. Бұл көркем ойлаудың жаңа қасиеттерін алу арқылы ұлттық сананың өмір сүруінің бір түрі болып табылатын ашық қоғамның жаһандық процестерімен бетпе-бет келудің алғашқы тәжірибесі болды. ХХ ғасырда біз «трансферт-даму» деп атаған өзара әрекеттесудің кең формалары арқылы 1920-1950 жылдардағы композиторлық шығармашылық жаңа еуропалық жүйені көркемдік дамыту идеясын өзгертті. Қазақстан композиторларының шығармашылығы дамушы ұлттық мәдениет жүйесіне енген. Ұлттық сананың дамуының жаңа басым формасы музыкалық мәдениеттің жалпы қасиеттерін көрсетумен байланысты болды. Дәстүрлердің өзара әрекеттесуін іздеу композиторлар мен басқа да ұлттық мәдениеттерді дәстүрлі жанрлық анықтамаларға жетелейтіні белгілі. Жанрда әлеуметтік-мәдени процестердің ең тұрақты құбылысы ретінде мәдениеттің семантикалық мағыналары өте дәл көрсетілген (өнерде мүмкіндігінше) және оның шығармадағы көрінісі арқылы ол жалпы мағынаны жеке тұлғаға аударуды қамтамасыз етті. 1920-1980 жылдардағы композиторлық шығармашылықта анықталған осындай дамудың екі жолы белгіленді. Бұл:
1) қазақ халық аспаптары үшін музыка саласының еуропалық үлгісіндегі композиторлық практикаға кіріспе;
2) шығармашылықтың әртүрлі әлеуметтік-мәдени түрлеріне жататын жанрларды текстуралық ұйымдастыруда ұлттық дәстүрдің тембро-дыбыстық деңгейін игеру.
Ұлттық дәстүрлердің ішкі потенциалдарына назар аудару өз кезегінде қазіргі қазақ мәдениетіндегі өзара іс-қимылдың құрамдас бөлігіне айналған еуропалық дәстүрлерді одан әрі түсінудің өзектілігін анықтады. 1920-1950 жылдардағы композиторлар шығармашылығының тарихын, мәні мен құндылығын зерттеу ұлттық мәдениеттің одан әрі құндылығы композиторлық шығармашылықтың тарихи табиғи мәні ретінде жеке атрадициялық кәсібиліктің көрінісіне байланысты екенін көрсетті. Соңғы екі ғасырдың басында қазақ композиторлық мектебін дамытудың жеке, ерекше қайталанбас туынды феноменін қалыптастырумен байланысты негізгі мәселелері:
1) кәсіпқойлық деңгейін сипаттайтын композицияның заманауи техникасын жеке игеруде;
2) қазіргі заманғы тембро-дыбыстық тұжырымдамаға сәйкес келетін ұйымның текстуралық деңгейіндегі дәстүрлердің өзара іс-қимылының негізгі мәнінде.
Музыканың қоғамдағы рөліне қатысты осы жалпы жаңалықтардың контекстінде Қазақстан композиторлық мектебі мен ХХ ғасырдағы қазақ музыкасының тәжірибесі тарих фактісі ретінде музыканың музыкалық өнері арасындағы байланыстарды үйлестіру, синтездеу тұжырымдамасының әмбебап және ұлттық бірегей шешімі болды. 1950 жылдар – Қазақ музыкасының өркениетті-жалпыға ортақ және этникалық ерекшелігінің бірлігінде одан әрі даму жолын айқындайтын, үзілген ұлттық сананың бірігуінің бастауы.
ХХ ғасырдың шекарасы Ұлы Даладағы түбегейлі өзгерістермен ерекшеленді. Бұл өзгерістер мәдениеттің өзгеруінде де кездеседі, өйткені қоғамның рухани қажеттіліктеріне сәйкес құндылықтар мәдени салаларда жаңарады. Осылайша мәдениет қоғамда пайда болады, дамиды, өзгереді және одан тыс мүмкін емес. Айтылғандардың жарқын мысалы Кеңестік Қазақстанның музыкалық мәдениеті, оның мақсатты қайта бағдарлануы қазақ тарихының ең ауыр кезеңімен сәйкес келді. 1920 жылдардағы ашаршылық қазақтардың мыңдаған өмірін қиды. Ұжымдастыру кезеңінде жергілікті халықтың жартысы аштық пен түрлі аурулардан қайтыс болды. Жоғарыда аталған тарихи оқиғалар ұлттық мәдениетке көп әсерін берді. Соның салдарынан өзгеше бөлек музыка бөлігі қалыптасты. Осындай жағдайда қазақ музыка мәдениеті жаңа музыкалық салаға көбірек ауысуда. Еуропаға бағытталған композиторлық/ноталық тәжірибе музыкалық өнер мәртебесіне ие болады. Бұл арада қазақтың музыка мәдениеті музыкалық фольклор дәрежесіне, яғни қалың бұқараның ұжымдық шығармашылығына түсіп, мәдени өмірдің шеткі бөлігінде қалып қойды. Бұған мысал ретінде қазақтың музыка мәдениетінің музыкалық фольклор пәні ретінде зерттелуін айтуға болады. Музыка ғылымының жетекші бағыты жаңадан табылған жазба/композиторлық мәдениетті зерттеу болып табылады. Бұл үрдіс кеңестік кеңістіктегі республикаларда алпысыншы жылдар кезеңіне дейін шешуші болды. Ол зерттеу пәнінің кеңеюімен сипатталады және уақыт өте келе композиция, орындаушылық, педагогика және тәрбие мәселелері сияқты бөлімдерге сараланады. Мәдени саясаттың осы ресми тенденциясымен қатар орталықтар музыкалық-қоғамдық зиялы қауымның бастамашыл қадамдарымен күш алуда. Қабылданған іс-қимылдардың нәтижесі Одақтың басқа республикаларының ғалымдарымен кәсіби байланыстары болып табылады. Самарқандта, Мәскеуде, Алматыда және Одақтың басқа да қалаларында бірлескен күш-жігермен халықаралық конференциялар мен симпозиумдар ұйымдастырылып, өткізілуде, онда ұлттық музыкалық мәдениеттің проблемалары өзін-өзі қамтамасыз ететін және өзін-өзі бағалайтын құбылыс ретінде белсенді түрде талқыланып келеді.
- Тарихқа қайта оралайықшы, қазақ музыкасының кейбір тарихи уақытта кәсіби деңгейге жетпегені де жасырын емес. Мұның себебі орыс тіліне деген басымдық пен қазақ тіліндегі әдістемелік құралдардың жоқ екені емес пе?
- КСРО-да жүргізіліп жатқан тіл саясатының нәтижелері көптеген проблеманы айқын көрсетті. Қайта құрудың басталуымен өткен Бүкілодақтық пікірталастар ана тілде ойлауды қалыптастыру — жеке тұлғаның барлық терең шығармашылық потенциалдарын жандандыруға жол бар екенін терең ашты. Тіл – әлемді танудың құралы, және бұл құралдың жетілуі ақыл-ой әрекетінің жетілуін көрсетеді. Егер адам бала кезінен ана тілінде білім алса, онда ол тіл байлығымен ойлау жүйелерінің байлығын игере отырып, болашақта жинақталған тәжірибені кез келген басқа символдық жүйеге ауыстыра алады: басқа халықтардың ауызша тілдері, көркем, ғылыми тілдер немесе кез келген басқа коммуникативті жүйелер. Мектептерде ана тілінде жалпы білім алатын адамдар көбінесе оның тереңдігін біле алмайды, сондықтан белгілі бір ойлау жүйелерін да үйренбейді. Балалық шақта ақыл-ой жүйесінің байлығын дамытпаған адам басқа символдық жүйелерді игеру кезінде оларды дамыған ойлау техникасы мүмкіндік беретін дәрежеде ғана игереді. Көп жылдар бойы қазақ тілінде білім берудің төмендігі туралы бұқаралық сана деңгейінде қалыптасқан қате пікірдің объективті және субъективтік себептері болды. Объективті факт – қазақ мектептерінің әдістемелік жабдықталуы орыс мектептерінен әлдеқайда нашар және бұл білім сапасының төмен екенін анықтайды. Субъективті фактор халықаралық, біртілді коммунистік болашаққа апаратын объективті тарихи процесті жүзеге асыру ретінде ұсынылған орыстандыру саясаты болды. Музыка үшін де осындай жұмыс әлі де істелуі керек. «Музыка тілі аударманы қажет етпейді» романтикалық тезисі белгілі бір тарихи жағдайда айтылған және музыкалық тілдің сөздік деңгейде ашуды қажет етпейтін орасан зор экспрессивтік және бейнелік мүмкіндіктерін ғана қамтиды. Бұқаралық санада кең таралған бұл пайымдау бұқаралық білім беру саласындағы саясатқа әсер етеді. Қазақ музыкасы революцияға дейінгі кезеңде кәсіби деңгейге жете алмады. Және осы тұрғыдан алғанда, оған негізделген білім балаларды фольклорлық ойлау әлеміне құлыптап, оларға өз туған халқының кеңестік дәуірде пайда болған кәсіби музыкасын (еуропалық кәсіби музыканы айтпағанда) түсінуге мүмкіндік бермеді. «Революцияға дейін қазақ халқының өз кәсіби музыкасы болған жоқ және тек Ұлы Октябрь революциясы... » - айналадағы шындықпен расталған барлығына таныс тезис. 1930 жылдардан бастап бұқаралық санаға еніп, аксиомаға айналды. Оның танымал болуына көптеген факторлар әсер етті: 1) империя ішінде біртұтас мәдениет құруды талап еткен және тоталитарлық құндылықтар жиынтығына сәйкес келмейтін мәдениеттің барлық түрлеріне геноцид жасауды «теориялық» негіздеуді қажет ететін саяси жағдай; 2) жаңа мәдениетті құру мәселесін іс жүзінде шешкен белгілі бір топтар үшін жеңілдіктер туғызатын, жүріп жатқан үдерісті ойланбастан асыра сілтейтін көркемдік құндылық тұрғысынан ерекшелеп көрсететін мақсатты қаржыландыру; 3) халық музыканттарына қысым жасау, оларды материалдық қамтамасыз етуден айыру, бұл сайып келгенде олардың беделінің төмендеуіне және мәдениеттегі жетекші рөлінің жоғалуына ықпал етті. 50-60 жылдары Қазақстанның музыкалық мәдениетінің кеңестік құрылымы оның орындаушылық ұйымдарымен, оқу орындарымен, Композиторлар одағымен, лауазымдар мен атақтар иерархиясымен қалыптасты. Өзінің мызғымас өмір сүру фактісімен ол жас ұрпақ арасында тиісті идеяларды қалыптастырды. Оның беделін насихаттау қазақстандық музыкатанудың әдіснамасының әлсіздігі аясында орын алды. Бұқаралық музыкалық білім беруде дұрыс бағдар жасау үшін ең алдымен екі мәселені шешу қажет. Біріншісі – қазақтың дәстүрлі кәсіби өнерінің мәртебесіне қатысты тарихи әділеттілікті қалпына келтіру. Екіншісі – ұлттық музыкалық дәстүрді түсінуге қабілетті бұқаралық субъекті тәрбиелеуден көретін басым мақсатты насихаттау.
- Кеңес дәуіріндегі қазақтың музыкалық мәдениеті жайлы айтқанда, неге баса мән бергеніміз жөн?
- Кеңестік Қазақстанның музыкалық мәдениетінде екі ағым бар. Қазақтардың дәстүрлі кәсіби музыкасымен сабақтастықпен байланысты, екіншісі – Кеңес дәуірінде пайда болған жаңа, еуропалық үлгідегі кәсіби өнер. Бұл ағымдар параллель дамиды, тіпті кейде бір-бірінен оқшауланады. Халық арасында ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі өнер, әрине, кең қол жетімді және қазіргі қазақ қоғамының барлық салаларына бағытталған. Еуропалық типтегі жаңа кәсіби өнер, оны түсіну арнайы дайындықты қажет етеді, тыңдаушыларды негізінен қалалық зиялы қауым арасында табады. Қазақтардың дәстүрлі музыкалық мәдениеті-бұл өте қызықты құбылыс және оны еуропалық типтегі кәсіби мәдениетпен салыстыру тұрғысынан зерттелмеген. Осы баптың шеңберінде осы мәселені жан-жақты қамтуға міндет қоймай, оның кейбір аспектілеріне тоқталайық, бұл республиканың музыкалық мәдениетіндегі ұлттық және халықаралық өзара әрекеттестікте көп нәрсені ашады. Ауызша шығармашылықта айтылған қазақтардың дәстүрлі музыкалық мәдениеті бұл сөздің әдеттегі мағынасында таза фольклорлық құбылыс емес еді. Ауызша тұрмыстық музыка жасау аясында көркемдік шеберлігі, мазмұны, ең бастысы — феодалдық қазақ қоғамындағы қоғамдық функция бойынша қолданбалы тұрмыстық функциялардың тығыз шеңберінен өткен өнер қалыптасты. Бұл туралы айту артық айтқандық емес өнер бұл белгілі бір мағынада соңғы ғасырлардағы еуропалық кәсіби музыкамен байланысты болды. Онда композитордың өзіндік шығармашылық даралығы бар тұлға ретіндегі рөлі айқын көрсетілген, тек белгілі бір бет-әлпетсіз, ғасырлар бойғы музыкалық формаларды жасамайды. Домбырада орындау кәсіби қызметтің ерекше түріне айналды. Ең бастысы, халық күйлерінің шығармаларында тек тыңдауға арналған және қолданбалы функцияларды атқармайтын музыканың қабаты қалыптасты. Кеңес дәуіріндегі музыкалық құрылыс қазақтардың тарихи дамуының барлық кезеңінде алғаш рет кәсіби музыкалық мәдениеттің пайда болуымен емес, дәстүрлі кәсібиліктің одан әрі дамуымен қатар қазақтардың еуропалық типтегі кәсібилікті игеруімен сипатталады.
- Уақытыңызды бөліп, сұхбаттасқаныңызға көп рақмет!
Тайыр Қасымұлы
