2022 жылғы 3 ақпанда Qazaqstan Tarihy порталында Мемкомиссия мүшесі, Жобалық кеңсенің басшысы және әдіснама жөніндегі Кіші комиссияның басшысы С.А. Қасымовпен болған Қазақстан Республикасының Президенті Қ. К. Тоқаевтың «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау туралы Мемлекеттік комиссия құру туралы» Жарлығымен құрылған Мемкомиссия қызметі туралы сұхбат жарық көрді. Біз Мемлекеттік комиссия мен оның өңірлік жұмыс топтары қызметінің кейбір нақты мәселелеріне «ҚаҺармандар» республикалық қоғамдық қорының басшысы Сабыр Ахметжанұлы кеңінен тоқталған сұхбатты жариялауды жалғастырамыз.
- 1920-1950 жылдардағы ведомствалық мұрағаттардың көптеген құжаттары әлі күнге дейін құпия күйінде қалып отыр және көпшілік зерттеушілер үшін олар әлі жабық. Осы кезеңнің құжаттарын зерделеуге не себепті жол берілмейді?
- Иә, бұл мемлекеттік комиссияның ғалымдары мен сарапшыларының тиімді жұмысына кедергі келтіретін мәселелердің бірі болды және солай болып қалып отыр. Бірақ, Бас прокуратура, ҰҚК, Ішкі істер министрлігі басшылығымен жұмыс барысында біз бұл мәселелерді шешудің жолдарын тауып жатырмыз. Жоғарыда аталған органдар саяси қуғын-сүргін бойынша өз мұрағаттарында сақталған материалдар мен құпия қорларды құпиясыздандыру жұмыстарын бастады.
Айта кету керек, Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздігін жариялағаннан кейін саяси қуғын-сүргін туралы материалдар ресми түрде мемлекеттік құпиялар қатарына жатқызылған жоқ, өйткені біздің еліміз Кеңес Одағының құқықтық мұрагері болып табылмайды және сталиндік режимнің қарапайым халыққа қарсы жасаған қылмыстары үшін жауапкершілікке тартылмайды. Сонымен қатар, «Мемлекеттік құпиялар туралы» ҚР Заңының 17-бабында «Саяси, әлеуметтік және басқа да себептер бойынша жаппай қуғын-сүргіндердің, оның ішінде мұрағаттардағы» материалдары құпияландыруға жатпайтыны анық көрсетілген. Оның үстіне, олардың құпияландырылғанына 80-100 жыл өтті, оларда мемлекеттік құпия да, қауіп те жоқ.
Бірақ, өкінішке қарай олар әлі күнге дейін құпия болып сақталуда, тіпті «құпия» және «өте құпия» құжаттарға ресми рұқсаты бар (нөмірі екінші нысан) мемлекеттік комиссия мүшелері мен жұмыс топтары үшін де оларды зерделеу бойынша ерекше режим көзделген. Ғалымдар өздерінің жасаған үзінділері мен жазбаларын мұрағаттарда олардан алып қалатынын, ал оның талдау мен тұжырымдар сапасының ақсайтынын айтып шағымданады. Еліміздің ҰҚК мен Бас прокуратура басшылығы солардың жанындағы тұрақты комиссияларға құпияны ашу жұмыстарын жеделдету жөнінде тапсырма бергені көңіл қуантады.
Менің ойымша, парадоксалды жағдай қалыптасты: Қазақстанда құпия емес актілер мен құжаттардың құпиясы жойылуы керек. Иә, тағы бір парадокс: 1990-2000 жылдары ведомствоаралық комиссиялардың құпиясын алып тастаған саяси қуғын-сүргін туралы құжаттар әлі де құпия сақталуда, өйткені оларды құпиясыздандыру туралы хаттама жеке құпияландырылған. Бұл жағдайды қалай түсіндіруге болады?
Зерттеушілер үшін бұл құжаттарға қолжетімділікті қамтамасыз етуден бас тарту, олар қоғамда қоғамдық шиеленіс пен қақтығыстарды тудыруы мүмкін, біздің қоғам сталинизмнің заңсыздығын дұрыс қабылдауға дайын емес, ОГПУ, НКВД органдары жазалаушыларының азаптауларымен бір-біріне қарсы айыптау айғақтарын берген қуғын-сүргінге ұшырағандардың ұрпақтары бір-бірімен ұрсысып қалуы мүмкін деген сияқты және т. б. себептер келтіріледі. Бұл ойдан шығарылған себептер, олар оңай жоққа шығарылады.
- Сіздің ойыңызша, Кеңес өкіметі қудалаған және қуғын-сүргінге ұшыраған, өз Отанының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін қаза тапқан адамдар ұлттық батырлар мәртебесіне лайық па? Басқа елдерде, мысалы, Әзірбайжанда "шахид" ұғымы бар - бұл өз елі мен халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін қаза тапқан адамдар санаты. Олар халық қаһарманы ретінде ерекше құрметтеледі.
- 1993 жылғы 14 сәуірдегі заңның бір кемшілігі – Қазақстанның азаттығы, тәуелсіздігі, аумақтық тұтастығы үшін күрескендер туралы бір ауыз сөз жоқ.
Әлемдік тәжірибе, жазылмаған заң бар: Жаңадан құрылған мемлекет тәуелсіздік алғаннан кейін ең алдымен өз халқының мүддесін қорғап, соғысқан, қаза тапқан, азап шеккендерге құрмет көрсетеді, олардың ерліктері мемлекеттік құндылық ретінде танылады. Қазақстанда бұл мәселе бойынша арнайы қабылданған бірде-бір акт жоқ.
Осы олқылықтың орнын толтыру үшін «Қаһармандар» қоғамдық қорын құрдық, оның міндеті дәл сіз айтып отырған дүние. Қорда біз оларды толық саяси тұрғыдан ақтау және олардың Отанымыз үшін жасаған ерліктерін мәңгі есте сақтау үшін арнайы тұжырымдама әзірледік. Олар нағыз Қаһармандар!
Қазақстанның бостандығы, тәуелсіздігі және аумақтық тұтастығы үшін тек қазақтар ғана күреспегенін атап өткен жөн. Орыс, украин, еврей, өзбек, қырғыз, татар және басқа да халықтардың мыңдаған, ондаған мың өкілдері, тіпті басқа мемлекеттердің азаматтары да, біреуі қолына қару алып, енді бірі идеологиялық майданда, Қазақстан мен қазақ халқының мүдделерін қорғады. Біз олардың да ерліктерін және интернационализмді еліміздің ұлттық қазынасы деп танып, оларды көпұлтты халқымыздың жадында мәңгі сақтауымыз керек.
Сондықтан, сіз мәселені дұрыс қойдыңыз – олар Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық батырларының мәртебесіне лайық. Біз Ресейден үйренуіміз керек, олар отан қорғаушыларын қалай құрметтейді, Ресейдің мүдделері үшін өлгендер мен тірі күрескерлерді қалай бағалайды.
- Жазықсыз адамдардың атылғаны, сотталғаны, жер аударылғаны туралы көптеген жарияланымдар, түрлі фильмдер, т.б. көп. Оларға тағылған айып қандай? Қандай кінә тағылды?
- Күшпен және заңсыз басып алған билікті ұстап тұру және жазалау және репрессиялық әрекеттерімен халыққа қарсы жоспарларын еркін жүзеге асыру үшін большевиктік-сталиндік режим барлық наразылық күштерін, барлық қарсыластарын аяусыз басып отырды. Сондықтан сталиндік режим халықты әртүрлі белгілер бойынша түрлі санаттарға бөлді: таптық, діни, ұлттық, әлеуметтік, мүліктік, сословиелік және т.б. Бұл өлшемдер репрессияның негізін қалады, бұл топтардың мүдделері антагонистік және жұмысшылардың мүдделерімен үйлеспейтіндігін алға тартты, сондықтан оларды жойып жіберуге дейін таптық күрес қажет. Большевиктердің Қазан төңкерісінен кейін және 1920 жылдардың басында, қарапайым халықтың сана-сезімін шебер қолданып, жұмысшылар мен шаруаларды байларға, кулактарға помещиктерге қарсы айдап салған алғашқы популистік ұрандары енді жұмыс істемей қалды. Халық наразылық білдірді, саяси үндеулер жасап, көтерілістерге шықты. Иосиф Сталин иезуиттік арамза тактиканы: біз социализмге бет алған сайын таптық күрес күшейе түседі, сәйкесінше оның саяси режиміне қарсы шыққандарға қарсы жазалау және қуғын-сүргін әрекеттері де күшеюі керек деген сынды – халық наразылығын басу идеологиясын ұсынуға мәжбүр болды.
Сондықтан большевиктердің саясатына келіспейтін, сынаған, қарсы шыққандардың барлығына саяси жапсырмалар: «халық жауы», «контрреволюционер», «тыңшы», «диверсант», «банда тобының мүшесі», «Отанын сатқандар» отбасының мүшесі немесе «халық жауы» отбасының мүшесі деген сияқты қарапайым адамдар үшін қорқынышты пасық басқа да жалған айыптар таңдау-талғаусыз жапсырыла берді. Қарапайым, саяси күрес пен интригадан тәжірибесіз адамдар бұл арнайы құрылған идеологиялық насихатқа сенді.
Бұл адамдардың барлығы «әлеуметтік қауіпті элементтер» деп жарияланды, олар физикалық жойылуға, қоғамнан оқшаулануға немесе органдардың бақылауымен еріксіз жұмыстарға қолдана отырып жер аударылуға жатады. Осыдан кейін осы мақсаттарды орындау үшін арнайы құрылған жазалаушы және соттан тыс органдарға, оларды халық жауы, сатқындар, бандиттер және т.б. ретінде қуғын-сүргінге ұшыратуға қатаң нұсқаулар берілді.
Сталин жасаған қуғын-сүргін машинасына, осы қуғын-сүргін процесінің ішінде болған маршал Г.К. Жуковтан артық ешкім де нақты сипаттама бере алмас:
«Они, засучив рукава, с топором в руках рубили головы… Как скот, по списку гнали на бойню: быков столько-то, коров столько-то, овец столько-то … если бы народ только знал, что у них с пальцев капает невинная кровь, то встречал бы их не аплодисментами, а камнями».
Тек белгіленген толық емес деректер бойынша ғана, саяси себептер бойынша И. В. Сталиннің өзі 44 мың адамды, Молотов – 43569 адамды, Жданов – 20985 адамды, Каганович – 19110 адамды, Ворошилов – 18474 адамды және т. б. ату тізіміне қол қойған! Осы қанішерлер билік басында тұрған кезінде бүкіл кеңес Одағы бойынша қаншама жүздеген мың, миллиондаған бейкүнә жандардың өлім құшқанын әлі күнге дейін дөп басып айта алмай жатыр. КСРО Бас прокуроры Руденко Н.С. Хрущевке жолдаған жазбасында процессуалды рәсімделген бір іс қарауға орта есеппен бір минутқа жуық уақыт шығындалғанын жазған.
Ал Қазақстанда ешбір тізімсіз, ешбір сот-тергеусіз қанша кінәсіз жанның атылған біз әлі анықтауымыз керек. Ол үшін тек мұрағаттарда ғана емес, әсіресе өңірлерде, жаппай саяси қуғын-сүргін орындарында, халық наразылықтары мен көтерілістерін басу, шекарада мәжбүрлі босқындарды ату орын алған жерлерде куәгерлер мен ұрпақтарға сауалнама жүргізу үшін үлкен және мақсатты іздестіру-зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Сіз оларға қандай айып тағылды, олардың қанды нақты кінәсі бар еді? деп сұрадыңыз. Өте жақсы және дұрыс қойылған сұрақ! Барлығына түсінікті болуы үшін мен қарапайым тілмен жауап берейін. Помещиктер, байлар, кулактар, көпестер, ауқатты коммерсанттар мен қолөнершілер көп меншік жинады деп айыпталды. Көшпелі қазақтарда бұл негізінен жылқы, сиыр, түйе, қой, киіз үй және кейбір құрылыстар болған. Оның үстіне бұл ауқатты адамдар ешкімнен ұрламаған емес, ешкімнен тонамаған, ондаған жылдар бойы өз еңбегімен, отбасы мүшелерінің, туған-туыстарының, ауылдастарының еңбегінің арқасында қолжеткізген меншік болған.
Қуғын-сүргін құрбандарын бай отбасында туып-өсті, хандардың, сұлтандардың ұрпақтары, патша билігі кезінде болыс билеушілері, ишандар, молдалар, поп және т.б. болған деп айыптады. Жертв репрессий обвиняли в том, что они родились и выросли в богатой семье, являлись потомками ханов, султанов, служили при царской власти волостными управителями, ишанами, муллами, попами и так далее. Сондай - ақ, олар өздерінің соңғы меншігі мен отбасының мүдделерін қорғап, наразылықтар мен халық көтерілістеріне көтеріліп, күштеп тәркілеуге, күштеп ұжымдастыруға, тонаушы ет пен астық дайындауға, басқа да өмірге және отбасы мен жалпы халыққа қауіпті большевиктердің анти-халықтық науқандарына қарсы шыққандары үшін айыпталды. Ауылдың барлық ақсүйектері мен атқамінерлері айыпталды. Ауылдарды «әлеуметтік қауіпті элементтерден», яғни сауатты, ықпалды тұлғалардан толық тазарту міндеті қойылды. Большевиктердің саясатымен келіспейтін саяси партиялар, азаматтардың қоғамдық бірлестіктері, саяси және шығармашылық қайраткерлері бөлек айыптауларға, аса жүйелі әрі қатыгез репрессияларға ұшырады. Коммунистік большевиктер, Қазақстанның еуропалық стандарттарға сай баламалы, өркениетті даму жолын ұсынған Алаш қозғалысының қайраткерлерін, Алаш-Орда үкіметін Қазақстандағы нөмірі бірінші жау деп санады.
Жалғасы бар...
