Қазақстан тарихындағы ХХ ғасырдың басы көшпенділер өркениетінің шексіз даласын отарлауға бағытталған Ресей империясының қоныс аудару саясатымен тығыз байланысты болды. Үкімет бірқатар жергілікті мемлекеттік ұйымдар арқылы жергілікті қазақтардың егіншілікпен айналысуға мүмкіндігі бар және ол жерді жайылым мен қыстақ ретінде пайдаланатын жиі тартып алып, империяның аграрлық аймақтарынан келген жүздеген мың шаруаларды осы "еркін" жермен марапаттады. Осындай ұйымдардың бірі Щербина экспедициясының зерттеулеріне сүйене отырып, дала аймағында қоныс аудару учаскелерін құру міндеті жүктелген жер шектеу партиясы болды. Qazaqstan Tarihy порталы жер шектеу партиясының жұмысы қандай болғанын және оны қалай орындағанын баяндайды.
1907 жылы Семей облысының Өскемен уезінде жұмыс істеген жер шектеу партиясы Өскемен уезінің Құлжа болысында бірнеше қоныс аудару учаскелерін құрды. Олар осы учаскелерге 16 910 десятина, оның ішінде Александровский кентіне қосымша үлес түрінде 840 десятина жер бөлді.
Бұл ретте учаскелерге жақын орналасқан жайылым мен шабындық жерлері бар 49 қазақ мекені межеленді. Жер телімдерінен айырылған 49 отбасы 19,5%-ды немесе аталған жер телімдері алынған қауымдық-ауылдық тобының 1/5-нен сәл аз бөлігін құрады. Көрсетілген 49 қазақ иелігінен басқа, сол учаскелерге қазақтардың 18 суаратын жырасы (арықтар) олардағы егістіктерімен бірге межеленді. Бұл санға 234 қазақ отбасына тиесілі болған 13 егістік арығы кірді, олар жерлері алып қойылған қауымдық-ауылдық топтың 90,36% - ын құрады және толығымен диқаншылардан тұратын.
Барлық жерде жер шектеу партиясының шенеуніктері жұмысты жеделдету үшін қазақтардың соңынан қалмай жүрген. Ауданды агрономиялық зерттеудің ауыртпалығы және егіншілік мәдениетіне жарамды учаскелерді іздеу бойынша міндеттер қазақтардың мойнына жүктелді. Соңғыларынан жер учаскелері, оларға іргелес орналасқан ең жақсы жайылымдар, шабындықтар мен суармалы және суарылмайтын егістік жерлер тартып алынды. Жер шектеу партияларының шенеуніктеріне ерекше еңбегі үшін жұмыс маусымына бөлінген ондықтар саны белгіленді.
"Қырғыздардың суармалы егістіктерін иеліктен шығару" ("Сибирские ведомости", №18, 1908 жыл) мақаласында бұндай «азғыруға» жұмыс уақытын қазақ даласын зерттеуге арнаған, қоныс аударушы учаскелердің пайда болуы жергілікті қазақтардың өмірлік мүдделеріне ауыр тимейтін жерлерді іздеген сирек жұмыс өндірушілер ғана көнбеді деп айтылған. Алайда олардың бір орында отыруы сирек болатын – түрлі қазыналық себептерді сылтау етіп, оларды еңбек өнімділігінің төменділігі үшін жиі ауыстыратын. Орталық ведомствоның қазақ даласында жұмыс істеген межелік партия шенеуніктерінің еңбегін бағалауға деген осындай көзқарасы қазақ даласының қазақтарға егіншілік мәдениетіне жарамдылығын бағалауда асығыстық танытатын жұмысшылардың түрін қалыптастырды. Олар қазақтарға "сүйенді" және сонымен бірге оларды өкшелей қудалап, иеліктерін, шабындықтары мен егістіктерін иеліктерінен шығарды. Қоныс аудару учаскелері үшін ата қыстауын тартып алғаннан кейін, қазақтар барып орналасқан жерлерден оларды тағы да екі-үш реттен шығарған жағдайлар болған.
Қазақ даласындағы қоныс аударушы учаскелердің конфигурациялары мінсіз қарапайымдылығымен ерекшеленді: олар төрт бұрышты, кейде тіктөртбұрышты пішінді болды, бұл топырақтың біркелкілігімен емес, жұмыс өндірушілердің қазақтардың агрономиялық танымына деген сенімімен және өндірушілердің жұмысты қысқартуға деген ұмтылысымен байланысты болды, ал бұл учаскенің сапалы өсуіне сәйкес келмеді. Аталған әдіс бойынша қоныс аудару учаскесін бөлу ауданның Щербина жинағы бойынша және артық жері бар топты іздестіруге және қазақ мекен-жайлары мен егістіктерінің учаскесін жобалауға дейін азайтылды.
Сонымен қатар, сол жылдары Дала өлкесінде қолданылған заңдар аталған қазақ жерлерінің қол сұғылмаушылығына де-юре кепілдік беретін:
«122-ші бап: Қысқы тұрақтар мен өңделетін жерлер әрбір болыстың және әрбір ауылдық қоғамның шексіз қоғамдық пайдалануына нақты пайдалануы бойынша және әдет - ғұрыптарға сәйкес, ал дау туған жағдайда - қолда бар малдың саны мен шаруашылықтың көлемі бойынша жеке беріледі».
1891 жылғы 25 наурыздағы Дала Ережесінің осы 122-ші бабының заңнамалық уәждерінде былай делінген:
«Қысқы жайылымдарды қоғамдық пайдалану көшпелі мал шаруашылығының қыстау үшін қолайлы жерлердің шектеулі кеңістігі кезіндегі табиғи қажеттілігін құрайды, ал егістік жерлерді иеленудің ортақтығы әрбір кедей отбасына егіншілік арқылы азық-түлікке қолжеткізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді, бұдан басқа, астық өсіру тек жасанды суару кезінде ғана мүмкін болатын жерлерде суару арналарын (арықтарды) орнату және күтіп-ұстау үшін жекелеген адамдардың құралдары мен күштерінің жеткіліксіздігінен туындайды».
Мемлекеттік Кеңес 1891 жылғы 25 наурыздағы «Дала Ережесін» қабылдаған кезде, Үкімет "қыстауға ыңғайлы кеңістіктердің шектеулілігін" мойындады, ал "егістік жерлерді иеленудің ортақтығында" қазақтардың өзіне және отбасына егіншілік арқылы "қорек" табу мүмкіндігін көрді және, ақырында, қысқы жайылымдар, құрылыстар және "өңделмелі жерлер, яғни егістік жерлер, әр болыстың және әр ауылдық қоғамның (ауылдық қауымдастықтың) шексіз қоғамдық пайдалануына жеке-жеке, нақты пайдалану бойынша және әдет-ғұрып бойынша берілетінін» мойындады. Алайда, 1908 жылы-ақ үкімет өз көзқарасын өзгертіп, бұдан былай қазақ иеліктері, шабындықтары, егістік алқаптары мен бөгеттері «Дала Ережесінің» 122-ші бабынан алынып тасталған қазақтардың жазғы қоныстары, жайлаулармен бірдей санатқа кіреді деп есептеді. Сол кезде үкімет қазақтың жер қатынастарына объективті түрде қарады, соның нәтижесінде ең құнды қазақ жерлерінің мызғымастығын қорғаған 122-ші бап пайда болған еді. Бұдан былай қазақ халқының өмірлік мүдделерін аяққа таптап, қазақ иеліктері мен егістік жерлері өте асығыс иеліктен шығарудың объектісі болып шықты.
49 қазақ отбасының иеліктері, жайылымдары, шабындықтары мен 234-тен астам отбасының бөгеттері, арықтары мен егістіктерінің жер учаскелерін межелеудің нақты фактісіне қайта оралсақ, Щербина экспедициясы еңбектерінің IX томына көз жүгіртсек, онда былай делінген:
«Осы ауылдың қыстауына жақын жайылымдарды пайдалану (орта есеппен 9 ауыл - бұл ауыл - қырғыздардың қыстағы) тек осы ауылға тиесілі;олардың әрқайсында дерлік қойбөлік бар. Басқа жайылымдарды бірлесе қолданады.
Әр ауылдың шабындығы жеке. Олар Ертіс, Қайыңды өзендерінің, Балықтыкөл көлінің және т.б. бойында орналасқан. Жекелеген ауылдардың учаскелері тас, үйінді, шым және т. б. сияқты шекаралық пункттермен бөлінген.
Шабындықты үй басы болып пайдаланады, бірақ жаңадан отау құрылған кезде оларға шабындықты бүкіл ауыл болып, әр қожайын өз бөлігінің белгілі бір үлесінен бөліп береді.
Егістік жерлер 2 жерде орналасқан: Ақболат руыныкы Қайыңды өзені бойында, басқаларының Ләйлі өзені бойында. Екі жақтағы егістік жер де арықтық: Жайнақ руында 2 тоған, Жолақ пен Бекен руларында бір-бірден және Ақболат руында да бір тоған.
Егістік жерлер иелері арасында сонау аталарымен бөлінген. Егер кімде-кім өз телімін өңдей алмаса, онда ол оны бай қожайынға қандай да бір төлем үшін қолданысқа береді. Жоқтар жер құқығынан айырылмайды».
Қоныс аудару ұйымдарының шенеуніктері қоныс аудару учаскелерін жобалай отырып, жерді пайдалануды реттейтін қарапайым қазақ жер құқығының ерекшеліктерімен есептесуге міндетті болды. Алайда, олардың қазақтың жер құқығы сияқты «ұсақ-түйектермен» санасуға уақыттары болмады. Учаскелерді көптеп бөлуге бұйрық берілген кезде, бұл оңайлатылған тапсырманы шешу үшін артық жер туралы шағын табақшамен танысып, оны іске қолдану жеткілікті болды. Осындай көзқараспен Щербина экспедициясының жазбаларында жазылған басқаның бәрі мүлдем қажет емес еді. Чиновники переселенческой организации, проектируя переселенческие участки, были обязаны считаться с особенностями обычного казахского поземельного права, регулировавшего пользование землей. Однако им было некогда считаться с подобными «пустяками» вроде казахского поземельного права. Когда было велено нарезать побольше участков, то для разрешения этой упрощенной задачи достаточно было познакомиться с маленькой табличкой об излишках и применять ее к делу. При таком взгляде, все остальное в трудах экспедиции Щербины было совершенно излишне.
143 қауымдық-ауылдық топтың қысқы аумағы 75 мың десятинаға тең болды. Щербинаның нормасы бойынша оған 24 мың десятина қалдыру керек еді, сондықтан 143 топ жерінің 1/3 бөлігінен астамы артық болды. Оның иелігінен 50 мың десятина шығарылуы мүмкін еді. Барлығы 16 910 десятина жобаланған, олардың 50 мыңы немесе 1/3 бөліктен азы артық жер және бұл ретте 234 шаруашылықтың 49 иелігі, жайылымдары, олардың шабындықтары мен егістік жерлері межеленген.
Құнды жерлері иеліктен шыққан мүдделі қазақтар оған наразы болып, уақытша комиссиялардан және Семей облыстық үкіметінің жалпы құрамынан олардың жағдайын түсінуді сұрады. Өтініш берушілер ең жақсы жерлердің тартып алынғанын, өздерінде егістік жер қалмағанын, өздері – қазақ-диқаншылары екендігін айтты, сөздеріне дәлел ретінде қодарындағы 200 соқаны ұсынды, және өздеріне учаскелердің жобасы көрсетілмегенін жеткізді. 1907 жылғы 1 желтоқсанда Семей облыстық басқармасының жалпы құрамы өзінің негізсіз жауабын берген: «осталось еще много хороших для сельского хозяйства местностей, что «излишек» 52 845 дес. пахотной земли более, чем им (киргизам) нужно», что утверждение о плугах «голословная выдумка», и что есть расписка волостного управителя об извещении заинтересованных казахов о дне заседания временной комиссии».
Сонымен қатар, жергілікті қазақтар өздерінің шынайы диқаншылар екенін, соңғы жылдары жерлері қоныс аудару учаскелеріне алынғандардан 200 дана соқа алғандарын айтып, тексеруді ұсынған. Алайда, өзінің соңғы шешімін шығаруы тиіс нысанмен таныс болмауына байланысты дәрменсіз Семей облыстық басқармасының жалпы қатысуы учаскелерді жобалаған қоныс аудару басқармасы шенеунігінің шешімін ұстанды және қандай жағдай болмасын өз жобасын жүргізуге мүдделі тарап болды. Сонымен қатар, Щербина жинағының IX томында мыналар айтылған:
«9 жыл бұрын Өскемен уезінің 15 101 шаруашылығының 10 488 немесе 69,5% егісі болған, бұл жағдайда Өскемен уезі қазақтардың 94%-ы егін егетін Ақтөбе уезіненен кейінгі екінші орында тұр. Өскемен уезі бойынша себілген шаруашылыққа бидайға 0,85 пұт, ал 143 топта 13,58 пұт келеді, яғни бұл топ уездің егіншілік орталығы. Осы топтағы қазақтардың 9 жыл бұрын 165 соқасы және 141 тырмасы болған».
1908 жылы 29 қаңтарда В.А. Саенконың төрағалығымен комиссия қазақтардың өздері дайындаған жерді пайдалануы туралы жазды. 1908 жылдың көктемінде, бекітілген қоныс аудару учаскелерінде комиссия, Воскресенский кентіндегідей, қоныс аударушылар мен қазақтар арасында орын алуы мүмкін түсініспеушіліктерді ескере отырып: "мұндай жерді ешбір жағдайда қырғыздарға пайдалануға рұқсат етпеу керек» - деп қаулы етті.
