1908 жылдың 15 ақпанында "Сибирский Вопрос" журналында XIX ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясының мемлекет қайраткері О. А. Шкапскийдің "Қырғыз даласындағы жерді шектеу ісі туралы" атты мақаласы жарияланды. Қазақстандағы аграрлық мәселе бойынша өз очеркінде ол өңірдегі егіншілік және жер иелену мәселесін қозғады. Qazaqstan Tarihy порталы оның еңбегінде қарастырылған даланың экономикалық құрылымына қатысты отарлық үкімет саясатын сынаудың негізгі тұстары туралы баяндайды.
Шкапский қоныс аудару үшін ең маңызды мәселе жер бөлу мәселесі болды деді. п сендірді Далада ол 1893 жылғы 13 маусымдағы Сібір темір жолының аумағында қоныс аудару және қосалқы учаскелерді құру үшін уақытша ережелер бойынша жасалды, оның негізінде қоныс аудару учаскелері «бұрын қазынаның тікелей иелігіне бөлінген жерлерден, содан кейін қазына мен шаруалардың бөлінбейтін пайдалануынан тұратын басқа да мемлекеттік жерлерден» құрылды. Бұл ретте, соңғы жағдайда «тұрғылықты халықтың пайдалануындағы тұрақты қоғамдық жерлерді қосуға болмайды».
Автор егер бұл баптарды бір жағынан жерді қоғамдық пайдалану құқығын және қожайындардың пайдалануында егістік жерлерді сақтау құқығын қамтамасыз еткен, ал екінші жағынан үкіметке көшпенділер үшін әртүрлі мемлекеттік қажеттіліктерге артық жер аударуға мүмкіндік берген қазақтардың жерді пайдалану туралы Заңымен («Дала ережесі») салыстыратын болса, онда қазақ халқының мүдделері қоршалған құқықтық ережелердің толық көрінісі жасалатынын атап өткен. Бұл көрініс Дала облыстарында (оның ішінде Түркістанда) көшпенділердің тұрмысын қамтамасыз етуге қажетті жерлердің саны статистикалық зерттеу деректері негізінде анықталуымен толықтырылды. Демек, көшпелі мал шаруашылығын жүргізу үшін "артық" жерлер қазақтардың пайдалануынан алынып, отарлау мұқтаждықтары үшін айналымға қосыуға жатқызылды.
Осы барлық заңнамалық және әкімшілік бұйрықтармен қазақтардың жер қажеттіліктері жеткілікті дәрежеде қорғалған сияқты еді. Алайда бұл медальдің бір жағы ғана, оның екінші жағы да бар.
Үкімет қазақтар үшін артық жерлерді олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін емес, қоныс аудару учаскелерін құру үшін анықтауға кірісті. Сондықтан да қазақтардың мүдделері бірінші орынға шыға алмады. Тек қоныс аударушылардың мүдделерін көздеп, су аздығы мен топырақ жағдайлары салдарынан отарлау барлық жерде жүре алмайтын далада жұмыс істей отырып, жер су партиялары жер өңдеуге ең қолайлы жер учаскелерін таңдауға мәжбүр болды. Бұл алдымен шаруалардың қазақтардан осындай жерлерді жалға алу фактісіне, содан соң қоныс аударушыларды жақсырақ қамтамасыз ету қажеттілігіне байланысты болды. Қазақтарға, көшпенділер ретінде оларға «егістік алқаптары керек емес» деген идея да бірсыпыра рөл атқарды. Арендаға алған жерлерге қоныстанушыларды орналастырудан бастап, жер бөлу партиялары қоныстандыру учаскелері үшін тек егіншілікке жарамды жерлерді ғана емес, сонымен қатар қазақтар өңдеп үлгерген егістік жерлерді де алып қою тәжірибесін меңгерді. 1898 жылы бұл тәжірибеге ауылшаруашылық министрінің циркуляциясы арқылы рұқсат етілді, ол заң бойынша қазақтың егістік алқаптарын қоныстандыру учаскелеріне қоспау туралы талапты қуаттай отырып, сонымен бірге қазақтарды басқа жердегі басқа қазақтардың жерлері есебінен жермен марапаттау шартымен оларды алып қоюға рұқсат берді. Бұл ерекшелік ережеге енгізілді, оны әдетте егістік жерлердің жанында орналасқан қыстауларды сүру үшін қазақтарға берілген ерекше несие көрсетеді (1897-1904 жж. 10 м.ың руб., 1906 ж. - 20 мың және 1907 ж. - 50 мың руб., 1908 ж. - 87 500 руб.). Бұл жерде, қазақ шаруашылықтарының 282 бюджеті бойынша қыстаулар мен басқа да құрылыстардың орташа құны 60 рубльмен анықталғанын айта кету керек.
Егістік жерлерді біреулерінен алып қою және оларды басқа біреулеріне беру, егер мұндай алып қоюлар қазақтардың көшпелі, мал шаруашылығынан отырықшы, егін шаруашылығына көшуі кезеңінде жүргізілгенін назарға алсақ, оның маңызы арта түседі де, бұның дұрыс мемлекеттік саясат болмағанын көрсетеді. Мұндай өтпелі жағдайды әр түрлі уездердегі егіс алқаптарының пайызы туралы сандар көрсетеді: Ақтөбеде - 94,5%, Қостанайда - 77%, Өскеменде - 69%, Атбасарда - 30%, Павлодарда - 24,2%, Көкшетауда - 22,3%, Қарқаралыда - 14,5% және Омбыда - 3,1%.
Шкапский осындай жағдайлар болған кезде, егін алқаптарын тартып алу мүмкіндігі туралы заңдарды жойып, Ауыл шаруашылығы министрінің циркулярын кеңінен қолдану, қазақ халқының еңбек топтарының мүдделерін қозғайды деп жазды. Қазақтар арасында орын алған күрделі әлеуметтік-экономикалық үдерістермен санаспағандықтан, егіншілік министрі енгізген жер сыйақысы түріндегі түзетудің маңызы болмады. Далада бір жағынан көшпенділер мен отырықшы қазақтар арасында, екінші жағынан рулық топтар арасында күрес жүріп жатты. Соңғыларының ішінде бұқараның «феодализм қалдықтарымен, сондай-ақ жаңадан пайда болған плутократиямен күресі жүріп жатты».
Бұл процестер мен қазақтарға ауылдық жиындар мен болыс съездеріне (онда ақсүйектер үстем болған және байлар да қатты әсер еткен) құқық берген заң барында, егіншілік министрінің циркулярында айтылған жер және жер сыйақысын өзара бөлу жүзеге асырылуы мүмкін емес еді.
Далада орын алған үдерістер зерттеуді талап етті, тек осындай жағдайда ғана қазақ мәселесін дұрыс шешу мүмкін болатын. Сол жылдары қолданылған, халықтың өмірін үстірт зерттеуге негізделген заң шаруа отарлауымен толықтырылған күрделі құбылыстарды реттемеді. Болып жатқан үдерістердің бүкіл жиынтығын, тек қоныс аударушылардың ғана емес, бүкіл даланың еңбекші бұқарасының мүдделері үшін шешім қабылдау қажет болды.
Бірақ қазақ даласы экономикалық өмірдің басты негізі, көшпелі тұрмыстың басты факторы -халықтың тіршілік табиғатын зерттеуді талап етті.
Даладағы өмірдің маңызды мәселелерінің бірі, әсіресе суармалы егіншілік үшін сумен қамтамасыз ету болды. Тек сол ғана Ресей империясының оңтүстік жартысынан қоныс аударушыларды стихиялы түрде тартқан кең аумақта ауылшаруашылық отарлау мүмкіндігі қаншалықты үлкен деген сұраққа жауап берді. Сумен қамтамасыз ету және көптеген басқа мәселелерді (топырақты бағалау, ауылшаруашылық мәдениетінің әдістерін таңдау) тек ғылыммен ғана шешіле алатын.
Осылайша, жаңа экономикалық орталықтар құрылуы мүмкін жерде өмір мемлекетке көптеген белгісіздері бар қиын міндет қойды. Бұл мәселенің қалай шешілгенін Түркістандағы қоныс аудару тәжірибесі бойынша айтуға болады, онда суармалы жерлердегі егіншілік ауыл шаруашылығы өндірісінің қажетті шарты болатын.
Шкапский бұл жерге қоныс аудару Үкіметтің шақыруынсыз өтті деп жазды, бірақ қоныс аударушыларды орналастыру бір жағынан қазақтардың пайдалануынан алынуы мүмкін жер санының толық бөлінбеуіне байланысты кедергілерге тап болды, ал екінші жағынан, және бұл ең бастысы суармалы жерлердің болмауына байланысты болды. Мұндай жағдайда қоныс аударатын ұйымның ерекше назары статистикалық жұмыстардан басқа, гидрогеологиялық зерттеулерге бағытталуы керек еді. Бірақ жұмыстың дұрыс бағытта жүргізілмегеніне көз жеткізу үшін 1907 жылға арналған көші-қон басқармасының сметасын алған жөн. Жетісу ұйымының 147 мыңдық және Сырдария ұйымының гидротехникалық жұмыстар мен статистикаға арналған 146 мыңдық бюджетінің біріншісіне бюджеттің 19% және 70%-ы, екіншісіне 20% және 12%-ы жұмсалған. Бұл ретте гидротехникалық жұмыстар қаражатының көп бөлігі жұмыстарға емес, жеке құрамға жұмсалды (Жетісу - 12% жеке құрамға және 7% - операциялық шығындарға, ал Сырдария - 12% және 7%). Осы смета суару қондырғыларына 850 640 рубль бөлінгенін көрсетеді (бұл сомаға 17 мың десятина суаруға болады). Алайда, ол "бюджеттік себептерге және заң шығарушы биліктің рұқсатынсыз Сырдария, Жетісу облыстары мен Закавказьенің Муган даласындағы кең суару құрылыстарын бастауға мүмкін еместігіне байланысты" ысырып тасталды. Түркістанға келіп жатқан қоныс аударушылардың жерге орналастырылуы өздеріне тәуелді болғандықтан, орталық билік ирригациялық жұмыстарды бастауға батылы жетпеді. Бірақ сол орталық билік қоныс аударушылар үшін қырғыздардан «ерікті түрде» берілген, 60 000 десятина аумаққа жүргізілген арықтар үшін Шымкент уезінің қазақтарына сыйақы беруге сметаға 220 000 руб. қосу туралы ойланбады. Түркістанда 10-12 мың жергілікті шаруашылықты қоректендіріп отырған бұл территорияны "ерікті" беру орталық тарапынан қазақтардың шын мәніндегі ізгі ниетіне күмән келтірмеді, дегенмен не үшін қазақтар арық жүргізіп, ең арзан суарылым десятинасына 30-50 рубль болған кезде, олар неге оны десятинасын 3-4 рубльден ғана сатты? деген сұрақ көкейге келеді. Күмән туындаған жоқ, мәселе нақтыланбады және кейбір жер иелерінен жерді басқаларға беру үшін бүркемелі "ерікті түрде беру" деген астармен жүргізілді».
Жетісу облысында суармалы жерлерді алу әлдеқайда оңай жүргізілді. Қоныс аудару учаскелерін құру жөніндегі уақытша Верный комиссиясының 1907 жылғы 30 сәуірдегі хаттамасы бойынша Шамалған болысының 165 қырғыз шаруашылығынан бидай, жоңышқа, арпа және басқа да өсімдіктер, бау-бақша дақылдары бар ирригациялық шаруашылық жүргізілген 7 150 десятина алынған. Осындай шешім шығара отырып, комиссия "иеліктен шығарылған учаскеден тыс жерде тұратын қырғыздардың арасында егістік жерлерді бөлу туралы және оларда ығыстырылған қырғыздарға берілуі мүмкін артық егістік жерлердің саны туралы қосымша мәліметтер" жинау қажеттілігін айтқан.
Осылайша, О. А. Шкапский бұл фактілер жер учаскелерін құру ережелерінде және дала ережесінде баяндалған заңға емес, қазақ егістіктерін алуға рұқсат берген егіншілік министрінің циркулярына негізделген жер-су ісінің қалыптасқан тәжірибесін айқын көрсетті деген қорытындыға келген. Мәселе осылай қойылған жағдайда іс бірнеше ондаған шаруа отбасыларын «тезірек орналастыру» үшін, ал іс жүзінде Ресей империясының 130 мың жер иелерінің мүдделерін қорғайтын жүйе үшін жасалды.
