National Digital History порталы қазақтың ұмытылып бара жатқан салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, наным-сенімдері, тәмсіл-тыйымдары және ұлттық құндылықтарымызды жинақтап оқырман қауымға таныстыруды көздейді.
Осы мақсатта алдағы уақытта этнографиялық экспедициялар ұйымдастырып, әр өңірде өмір сүріп отырған көнекөз қариялар мен жергілікті өлкетанушы, этнографтармен кездесіп, қазақ халқының рухани мұрасы жайында әңгімелер мен естеліктерді, фольклорлық мұраларды, этнографиялық сұхбаттарды жариялайтын болады. «Этнография энциклопедиясы» арнайы жобасы аясында қазақтың көне көшпелі ғұрпы, ежелгі және бүгінгі үйлену салты, қазақтың қара шаңырағы – киіз үй, қазақтың туысқандық тамыры, дәстүрлі қолөнер мен шаруашылығы, ұлттық киім-кешектері, той-мерекелері мен ұлттық ойындары тақырыптық тұрғыда зерттеліп жазылады. Сондай-ақ оқырман қызығушылығын тудырған, сіз бен біз білмейтін көне ғұрыптарымыз бен ұлттық құндылықтарымыз болса оқырман бізге хат жолдау арқылы, сұрақтарына жауап іздей алатын болады.
*****
«Этнография энциклопедиясы» арнайы жобасының алғашқы айдары қазақтың дәстүрлі үйлену ғұрыптарына арналады. Қазақ – ертеден ұлын ұяға, қызың қияға қондырған текті халық. Ұлы мен қызының танысуында да, үйленуінде де ұлылық пен ибалық жатыр. Оның ар жағында – ұлттық код. Қазақтың дәстүрлі үйлену салты алдымен екі жастың танысуларынан бастау алған. «Бастаңғы», «Қыз ойнақ», «Ұйқыашар», «Қыз көру», «Селт еткізер», «Тобық жасыру» ғұрыптары қазақтың қыз бен жігітінің танысуына себеп болатын жоралғылары болған. Осылардың барлығын бастарынан өткізіп, бір-біріне серттесіп, жұбы жарасқан ғашықтар үйленудің қамына көшкен. «Қыз айттырып», «Құдалық» ғұрыптарын жасасқан. Одан кейін «Қалың мал», «Киіт беру», «Құда кәдесі», «Сүт ақысы», «Той малы» тағысын тағы жоралғыларды өткізген. Келесі меже «Үйлену тойы» мен «Отау көтеру», «Жасау беру» дәстүрлеріне жалғасқан. Бәлкім арасында қалып қойған өзге де үйлену жоралғы ғұрыптары мен дәстүрлері болса сөге көрмеңіздер. Бұл негізгі дәстүрлі қазақ қоғамындағы үйлену салтының бір парасы ғана. Жоғарыда мен атаған үйлену ғұрыптары бүгінде толық қазақ қоғамында сақталмаған, бірнешеуінің жаңарған, өзгерген нұсқалары қазақтың бүгінгі үйлену тойларында жасалып келеді.
Қазақ халқының дәстүрлі үйлену салты толықтай XIX ғасырдың аяғы мен XХ ғасырдың бас кезіне дейін сақталып келді. Кешегі қылышынан қан тамған солақай саясат бұл үрдісті аз да болсын жоғалтып, көшпенділер руханиятынан жалғасқан дәстүр жалғастығымызды үзді. Яғни қазақ этнографиясына жасалған қиянат болды. Соның салдарынан бүгінде салт-дәстүріміз бен этнографиямыз Қазақстанның әр өңірінде әр қилы. Ендеше осылардың барлығын бір ізге түсіріп, ұлттық болмысымызды жаңғыртатын күн алыс емес. Кешегі қазақтың «он үшінде отау иесі» деген тәмсіл бүгінгі жастарға үлгі бола алмады. Он үшінде отау иеленетін жастың сиқы әлі күнге балалықтан айырылмаған. Ұлттық кодты бойына сіңірмеген. Қазақтың шаруашылық дәстүрін бойына меңгермеген. Бүгінгі қазақ жастарының некелесу жастары 25-30-ға жеткен. Дегенмен бұл – өз алдына жеке мақалаға арқау болатын тақырып. Оны да алдағы уақытта тарқатып жазармыз деген ойдамыз. Біздің порталдың мақсаты – қазақ арасында сақталып қалған салт-дәстүр мен жоралғыларымызды, ұлттық құндылықтарымыз көнекөз қарияларымыздың өз аузынан естіп, олардың ұлт құндылықтары туралы сұхбаттарын оқырман назарына жариялау болатын деп алдыңғы ойымызда жеткізген болатынбыз. Ендеше «Этнография энциклопедиясының» әр санын асыға күтіп отырыңыздар. Сіздерге рухани азық болар қомды дүниелер жазылады деген ойдамыз.
Қазақтың дәстүрлі үйлену салты алдымен құдалық жоралғысынан, үйлену ғұрыптарынан, той және тойдан кейінгі жоралғылардан өтеді. Біз назарларыңызға ұсынғалы отырған қазақтың көне құдаласу белгісі – «Құйрық-бауыр асату» ғұрпы. «Құйрық-бауыр жедің бе, құда болдым дедің бе» деген тәмсілдің құдаласу кепілдігі дәстүрін меңзеп тұрғаны анық. Құйрық-бауыр асату қазақ дәстүрінде құда болудың заңды белгісі екені анық. Құдалық рәсім болмаса, құдалықтың алдындағы дастархан алдында жаңа келген құдаларға құйрық, бауыр туралған табақ тартылады. Алдымен екі жақтың үлкен кісілері немесе бас құдалары жейді. Сосын ары қарай рет-ретімен кете береді. Құйрық-бауыр жеу деген екі жақтың кепілдігі, бауырластығы екенін байқатады. Бұл туралы белгілі этнограф ғалым, доктор Биқұмар Кәмалашұлы «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» атты еңбегінде былай дейді: «Құйрық-бауырды алдымен екі жақтың бас құдалары жесіседі. Бұл дәстүр екі жақ «құйрық-бауырдай» жақын «бауырлас» болдық дегенге саятын салт болмақ. Құйрық-бауыр жесіскен құдалар ешқашан уәдені, сертті, құдалықты бұзбауға тиіс. Өйтсе қайбірін «ант атады» деп көрген».
Дастархан басына жиналған қауымға құйрық-бауырды әйел адамдар әкеледі. Олар «бауырдай жақын, құйрықтар тәтті болыңдар» деп тілек білдіріп, барлық қонақтар мен құдаларға ауыз тигізеді. Ертеректе де құдалардың бірі серттен тайып, бір-біріне ренжісе, билер олардан «құйрық-бауыр жесісіп пе едіңдер?» деп сұрайтын болған. Сондықтан құйрық-бауыр асату салтының ұлы көшпенді бабаларымыздың өмір салтында өзіндік мәні болған. Бір-бірімен ұрысып, сөз таластырған құдалар «құйрық-бауыр жесіскен құда емеспіз бе?» кешірімге келіп отырған. Бүгінде бұл ғұрыпты үйлену салтының жоралғысы ретінде пайдаланамыз. Бұрынғы бабаларымыз сияқты құжаттық мәні жоқ сияқты. Дала заңына бағынған ата-бабаларымыз дәстүрден адаспай, аманаттан аттамаған.
Құйрық бауыр - қазақтың дәстүрлі тағамының бір түрі. Қойдың бауыры мен құйрық майын бірге пісіріп, әр түрлі дәмді тұздықтар қосады. Бұл тағамды тек той-домалақта ғана жасамайды. Көбінде мал жаңадан сойылған уақытта жасайды. Бұл тағамды ол уақытта "Май бауыр" деп аталған.
Қазақ арасында әзіл-қалжыңсыз, ойын-сауықсыз бірде-бір той өтпейтіндігі әркімге белгілі. «Құйрық-бауыр асату» ғұрпында да әйел адамдар қалжың өлеңдер мен қағытпа сөздер айтып, құдалардың үлкенінен бастап кішісіне дейін атап шығатын болған. Бүгінгі тойда құйрық-бауырды асату барысында заманауи әдіске көшіріп, тамада болмаса әншілер әнін жырлап, әйел қауымы құйрық-бауырды асатып отыратын болған күйге жеткен. Жырдың нұсқасын заманауи эстрада әндері мен халық әндерінің әуендеріне қосқан. Дегенмен құйрық-бауыр асату жырынын айтылу нұсқасы әр аймақта әр түрлі айтылып жүр. Жырдың көпшілік қауым айтып жүрген нұсқасы да жоқ емес. Белгілі этнограф, ғалым Сейіт Кенжеахметұлының «Қазақтың салт-дәстүрі» атты кітабында Қанапияқызы Орынбасар апайымыздың айтуынан жазып алған жырдың нұсқасы берілген. Көпшілік осы жырдың айналасыда сөзін өзгертіп, айтып жүрген бірізді нұсқасы деп осы жырды айтсақ болады. Қанапияқызы Орынбасар әжеміз былай деп әндетсе керек:
Құда, құда дейсің-ау, әй,
Құйрық-бауыр жейсің-ау, әй.
Құйрық-бауыр жемесең,
Несіне құда дейсің-ау, әй.
Үлкен құда, бас құда,
Кіші құда, жас құда.
Құйрық-бауыр әкелдім,
Ауызыңды аш, құда.
Үлкен құда ардақты-ай,
Кіші құда салмақты-ай.
Құйрық-бауыр асатам,
Тістеп алма бармақты-ай.
Үлкен құда әнекей-ау,
Кіші құда мінекей-ау.
Құйрық-бауыр асаттым,
Кәделерің кәнекей-ау!
Бұрындары бұл жырды халық өз жанынан қолма-қол сөз шығарып, өлеңдетіп айта беретін. Ойымызды қорытындылай келе айтарымыз, ауыз әдебиетінің тұрмыс-салт жырларына жататын құйрық-бауыр асату жырының ұрпақ санасында жаңғыруы тиіс деп білген жөн. Бұл жоралғы құдалық рәсімде айтылып, міндеттелетін жыр емес, қазақтың дәстүрлі үйлену салтындағы құдалықтың берік тұтқасына көрсететін құжатқа айналуы тиіс.
