ХІХ ғасыр басында патша өкіметі қазақтардың Орта жүзі территориясы үшін қабылдаған 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы Устав «Отарлау» саясатының өте жылдам-деңгейде жүргізілуіне сəйкес аталған құжаттың шарттары патшаның саяси жəне экономикалық талаптарына жауап бере алмады. Соның салдарынан тағы да бірнеше рет заңдық күші бар ережелер қабылданды. Оның ішінде атап айтқанда 1838 жылы сəуірде, «Сібір қырғыздарына Россия империясының заңда рын қолдау туралы» жеке басқару туралы заң қабылданды. Патша өкіметі орталықтандыру, жергілікті басқару органдарын бақылау жасау Орталық Қазақстан қазақтарын патшаның жер жəне сауда саясатының ықпалына көндіру негізгі мақсаттарының бірі болады.
Патша өкіметі отарлау саясатын іс жүзіне асыруды қазақ əскерлері үшін əскери шекаралық шептер форпостар, редуттар, приказдық отарлықтар дистанциялық жүйелер салу т.б. іс-шаралар жасау арқылы жүргізді. Қазақстанды отарлаудың мысалы ретінде Жайық өзені бойындағы салынған 14 қамал «Ұя» өзені бойындағы 770 шақырымға созылған шептер Есіл өзені бойындағы 8 бекініс оның ішінде Орталық Қазақстан өңіріндегі Қарқаралы, Ақмола, Көкшетау, Баянауыл бекініс арқылы Орынбор жəне Сібір əскери шептерінің түйісуі арқылы қазақтардың Орта, Кіші жүздері территориясын айнала қоршау аяқталды. Қазақ тар патшалы Россияның қарулы күштерінің құрамындағы ерекше əскери сословиеге жатқызылып ұлт аймақтарындағы отарлық саясатты жү зеге асырушы алым-салықтарды жинаушы қызметтері тапсырылып ол еңбектері үшін олар үнемі марапатталынып отырды. 1822 жылғы «Уставтың авторы М.Сперанский жəне оның негізгі мақсаты ХІХ ғасырдың 20–30 жылдардағы қабылдаған құжаттардың міндеттерін қазақ даласында қантөгізсіз жүзеге асыру болды. Бұл кезеңде Орта жүз қазақтарының территориясы көп ұлтты империяның құрамында 900 верст жерді ала отырып Ертіс өзенінің оң жағалауында Құлынды даласы Алтай аймағы Томск губерниясы территориялары аумағында 5 сыртқы округтік приказдар ашылып үлгерген еді. Ендігі кезектес Ұлытау тауы маңында 6-шы округтік приказды ашу жоспарланған еді.
Округтік приказдардан басқа Ертістің оң жағалауында даланың ішкі жағында Орта, Ұлы жүздер шекарасында тірек орталықтары (опорные центры) құрылыстары салынып жатты. ХІХ ғасырдың 40-жылдарында Орта жүздің далалық аумағында 100-ге жуық жекелеген əскери бөлімдердің пикеттері тұрғызылды.
Қазіргі кезеңде Қазақстан тарихын зерттеушілер тарихи маңызы бар «ақтаңдақты мəселелерге жаңа методологиялық көзқарас негізіндегі зерттеу еңбектері жарық көріп жатыр. Нəтижесінде тарихтың ғылыми айналымына жаңа деректемелік, тарихнамалық маңызды құжаттар енгізілді. Соның ішінде Кеңес дəуірі кезінде толық мəніндегі шындық бағасын ала алмай келген. 1837–1847 жылдары болып өткен қа зақ халқының Кенесары Қасымов бастаған ұлт-азаттық қозғалысына деген тарихи көзқарас еді. Еліміз тəуелсіздікке қол жеткізіп, халқымыз салтанатты өмір кешіп жатқанда Кенесары хан бастаған көтеріліске шынайы тұрғыда, жаңа тың мəліметтермен негізделген қоғамдық пікір қайта жанданды. Кеңестік идеологияның қылышынан қан тамып тұрған кезенде шындықты айтып шырылдаған ұлы тарихшы зерттеуші Е. Б. Бекмахановтың 1947 жылы жазған «Казахстан в 20-40-е годы ХІХ века» еңбегі ана тілімізге аударылып оқырманға ұсынылды.
Бұрынғы Кеңестік дəуір кезеңіндегі тарихшы зерттеуші ғылымдардың басын қосу арқылы ХІХ ғасырдың 1-ші жартысында болып өткен Қазақстан, Орта Азия, Закавказье территориясындағы отарлық саясатқа қарсы болған қозғалыстарға нақты баға беру бағытындағы іс-əрекет тер жасалынды. Оның ішінде Қазақстандағы К.Қасымов бастаған ұлт-азаттық қозғалыс та бар еді. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясы жанындағы Ш.Ш. Уəлиханов атындағы Тарих жəне этнология институты ғалымдары мен «Вопросы истории» журналы бірлесіп ұйымдастырған «Колониализм жағдайындағы ұлттық қозғалыс тар: Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Кавказ» атты Бүкіл одақ тық дөңгелек үстел мəжілісі өткізіліп ондағы К.Қасымов қозғалысы туралы тарихшы ғылымдар М.Қ. Қозыбаев, К.Н. Нұрпейісов, Д. И. Дулатова, Н. Е. Бекмахановалардың жаңа тарихи көзқарастар тұрғысынан айт қан ғылыми тұжырымдарының тарихи маңызы зор деп ойлаймыз. Ол мəжіліске Қазақстан, Қырғызстан, Тəжікстан, Өзбекстан, Ресей, Шешен — Ингушетия зерттеушілері қатысып, болып өткен ұлт-азаттық қозғалыстардың догматикалық стереотипіне жан-жақты талқылау жасап ортақ пікірге келген тың ойлары айтылып ол арнайы жинақ ретінде жарық көрді. Кенесары қозғалысы туралы объективті бағаларын берген еңбектер М.Қ. Қозыбаев, Р.Б. Сүлейменов, Ж.Қ. Қасымбаевтардың зерттеу еңбектері жарық көрді.
К.Қасымов қозғалысы туралы тың мəселелер орта білім беретін мектеп оқулықтарына да арнайы тарау болып енгізілгені-де құптарлық іс-шара деп есептейміз.
Жалпы ұлтының ұлы мұратының салмағын арқалай білген, тəуелсіздік жолында бел буып, патша саясатына қарсы шыққан Кенесары, Ағыбай секілді ірі тарихи тұлғалардың азаттық күресін зерттеу ісін белгілі үш кезеңге, яғни патшалық билік тұсы, кеңестік билік кезеңі, сондай-ақ мемлекеттік тəуелсіздік алған жылдары деп бөліп алып қарауға болады.
1870 жылы Петербургтік «Европа жаршысы» журналының бірнеше санында «Қырғыз сұлтаны Кенесары Қасымовтың бүлігі» (1838–1847) деген атпен патша шенеунігі Н.Середаның, ал 1888 жылы Ташкентте Е. Т. Смирновтың кіріспе сөзімен жəне осы кісінің аударуымен Сұлтан Ахмет Кенесариннің «Кенесары жəне Садық" атты еңбектері жарық көрді.
Аталмыш қозғалысқа қатысты құжаттар жинағын жинап бастыру ісі осы мезгілде қолға алына бастады. 1908–1915 жылдар аралығын Ташкентте Ресей Соғыс істері министрі А. Н. Куропаткиннің тапсыруы мен полковник А. Г. Серебренников «Түркістан өлкесі. Оны жаулап алу тарихының жинақ материалдары» деген атпен 14 томдық құжаттар жинағын бастырып шығарды. Осы көптомдылық алғашқы бес томында Кенесары, Ағыбай бастаған қозғалысқа қатысты 176 құжат жарық көрді. Осы алғашқы кезеңде дайындаған еңбектер азаттық қозғалыстың шынайы ғылыми бейнесін жасады. Ұлт-азаттық қозғалысы мəселесіне қырын қараған кеңестік билік тұсында Кенесары хан тақырыбын арқау еткен ғылыми зерттеу еңбектері, көркем шығармалар қуғынға ұшырады. 1934 жылы жарық көрген белгілі еңбегі толассыз айтыс-тартысқа толы болды.
Кенесары, Ағыбай бастаған ұлт-азаттық көтеріліске қарсы күрес үшін патша өкіметі қазақ арасында қамалдар салып, оларды тұрақты əс ке ри гарнизондар ұстауға көшті. 1835 жылы Ырғыз өзені жанындағы Жармола шатқалында Уральское (қаз. Ырғыз қаласы) бекінісі, ал Торғай өзенінің жағалауында, Бесқопа шатқалының маңында Орынбор (қаз. Торғай) бекінісі, 1847 жылы Аралда Райм бекінісі, 1848 жылы Қара бұтақ форты салынды.
Тарихшы ғалым Е.Бекмаханов «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарында» атты еңбегінде сол кезеңдегі тарихи-əлеуметтік, саяси жағдайы, ұлт-азаттық көтерілісінің, оның көсемдері Кенесары, Ағыбайлардың ұстаған мақсаты мен мұратын тарихи қырынан жан-жақты жазған. Е.Бекмахановтың «Кенесары қазақтардың саяси тəуелсіздігін жəне территориялық тұтастығын сақтауды талап етті» — деуінде үлкен шындық бар.
90-жылдардағы ұлт-азаттық көтерілістеріне деген отандық зерттеушілердің қызығушылығының негізінде 1992 жылы Е.Бекмахановтың «ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарындағы Қазақстан атты монографиясының екінші басылымы жəне осы еңбекке байланысты ғылыми ортадағы дискуссияның стенограммасы (2000 ж.) жарық көрді. 1992 ж, Ақтөбе қаласында «Қазақстандағы ХVII–XIX ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстар. Бірыңғай тарихи үдеріс мəселелері, ізденістер шешімдер» — деген атпен арнайы ғылыми-теориялық конференция өткізіліп оның материалдары жарық көрді. Қазақтардың тəуелсіздік үшін күресінің аз зерттелмеген мəселелерін көтеруде жəне қазақ халқының азаттық күресінің тарихы мен тарихнамасының əдіснамасын зерттеу проблемаларына үлкен мəн берген алқалы жиын болды. Осы кезеңдерде Ж.Қасымбайұлының ұлт-азаттық қозғалысына деген қызығушылығы артты, жас тарихшы зерттеуші ізденушілердің, аспиранттардың диссертациялық тақырыптарында осы мəселелерге бұрады. Қазақстан тарихының ХVIII–XIX ғасырлардағы халық азаттық қозғалыстарының зерттеушісі ретінде профессор Ж.Қасымбаев «Қазақстан тарихы ертедə уір ден бүгінге дейін» очерктер еңбегінің 1993–1994 жж. орыс, қазақ тілінде гі кітабын дайындауға Ш.Уəлиханов атындағы Тарих жəне этнология институты, А. Х. Марғұлан атындағы Археология институтының кəсіпқой ғалымдарымен бірге дайындалған «Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін)» бес томдық академиялық іргелі еңбектің «Ресей колония билігінің орнатылуына қарсылық жағдайындағы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалыстары» атты арнайы тарауларын дайындауы оның кəсіпқой зерттеуші-тарихшы екендігін, оның шеберлігін паш еткен факторлар еді. Көтерілістердің алғы шарттары, себептері саяси тарихы, нəтижелері, жеңілу себептері, маңызды сабақтары деген мəселелеріне деген бұрын соңды тарихи зерттеулерде айналысқа түспегенмұрағат құжаттарын ұтымды түрде қолданысқа түсірді. Ж.Қасымбайұлының азаттық қозғалысының зерттеушісі ретінде көңілін аударт қан, қызығушылықпен мəн берген тақырыбы əрине 1837–1847 жылдары Кеңесары Қасымов бастаған қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы еді. Ол осы тақырыптағы елеулі көзге түсер еңбектердің қатарында жеке дара тұрған өзінің университеттегі ұстазы, тарихшы Е.Бекмахановтың зерттеуі тарихшыларға жаңа бағыт берді деп есептейді. Кезіндегі коммунистік идеологияның қатаң қыспағына қарамастан Кенесары бастаған халық қозғалысын көркем сөзбен қоғамдық ұлттық, сананы қалыптастырудағы үлкен белес ретінде көрнекті қазақ жазушысы Ілияс Есенберлиннің белгілі триллогиясы бөлігінің хан Кенесарыға арналуы да зерттеушілердің жəне көпшіліктің санасын дүр сілкіндірген құбылыс ретінде болғанын атап айтады. Ж.Қасымбайұлының ХІХ ғасырдағы Ресейдің ұлт аудандарындағы отарлау саясатына қарсы қаналушы халықтардың наразылық көтерілісін зерттеудегі шеберлігінің шыңы, əйгілі, ақын Расул Ғамзатовтың «Менің Дағыстаным» атты еңбегіндегі ұлы имам, ұлы қайраткер деп мойындаған Кавказ халықтарының Шəміл бастаған көтерілісі мен Кенесары бастаған көтерілістер арасындағы ортақ белгілерді салыстыра отырып зерттеуі еді. Кенесары бас таған ұлт-азаттық қозғалыс тарихына арналған Ж.Қасымбайұлының авторлығымен «Кенесары хан» (А., 1993), «Хан Кене» (А., 1993), «Последний поход и гибель Кенесары» (А., 2001) атты жеке ғылыми монографиялар, сонымен бірге «Қазақстан коммунисі» журналы бе тінде тарихшы Р.Б. Сүлейменовпен бірлесіп «Кенесары көтерілісі жəне шындыққа жаңа көзқарас», «Казахстанская правда» газетінде академик М.К. Қозыбаев, Р.Б. Сүлейменовпен бірге «Митридат Киргизской степи. Правда и вымысел о восстаний Кенесары Касымова», «Көтеріліс тің көзден таса беттерінен» т.б. с.с. ғылыми мақалалар материалдарымен мазмұнының маңызы дерек көздерінің молдығында, жаңа мұрағаттық құжаттардың ғылыми айналысқа енгізілуі, кесек-кесек объективті тұжырымдардың жасалуында еді.
Ж.Қасымбайұлы зерттеуші ретінде Қазақстан тарихының тарихнамасына өзінің сүбелі зерттеу еңбектерімен жас зерттеуші тарихшыға лым дар ға, аспиранттар мен магистранттарға, ізденушілерге, студенттерге үлгі бола отырып, талай-талай тарихи мəселелерді зерттеп кесек-кесек сүбелі еңбектерді дайындап ғылыми айналымға тың тұжырымдарды енгізуді, күрделі мəселелерді зерттей отырып батыл ой-пікірлерді, айтудан қорықпайтын батыр — ғалым болғанының куəсі болғанбыз. Ұлт-азаттық қозғалыстар тарихын зерттеу арқылы жас ұрпақ тың бойында шынайы ұлтжандылықты қалыптастыру, ұлы тарихи бабаларымыздың асыл қасиеттерін қастерлеп насихаттау, ұлттық ізгілік пен өркениетке бастау алып, оны сыйлау Ж.Қасымбайұлы еңбектерінің негізгі мұрасы еді.
Пайдаланылған əдебиеттер мен деректер тізімі:
1. Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарында. Алматы,
1994.
2. Материалы Всесоюзного круглого стола на тему: национальные движения в условиях колониализма. Қазақстан Средняя Азия, Северный Кавказ. Целиноград, 1991.
3. Сүлейменов Р., Қасымбаев Ж.Қ. Кенесары көтерілісі жəне шындыққа жаңа көзқарас // Қазақстан коммунисі, 1991. № 3.
4. Козыбаев М.К., Сүлейменов Р.Б., Касымбаев Ж. К. Митртдат Киргизкой степи. Правда и вымысел о восстании Кенесары Касымова // Казахстанская правда 13.03.1992; Қасымбаев Ж.Қ. Кенесары хан. Алматы, 1993; Касымбаев Ж. К. Последний поход и гибель Кенесары. Алматы, 2001.
5. Касымбаев Ж. К. История Казахстана. Учебник для 9-класса. Алматы. 1992.
6. Ұлт-азаттық қозғалыстардың зерттелуі. (ХVІІІ ғ. ІІ ж. — ХІХ ғ).
7. Саменова А.С. Ағыбай батыр тұлғасының тарихи зерттелуі // ғылыми-практикалық конференция мақалалар жинағы. Жезқазған. 2002. 38-б.
Мүсілім Алдаберген
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты Қазақстан жəне əлем тарихы кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.к., доцент, Шымкент қ.
