1837-1847жж.қазақ халқының ұлт-азаттық күресін зерттеу күрделі және қайшылықты эволюцияны басынан кешті. Көбінесе бұл К.Қасымұлы қозғалысы қазақ халқының патшалықтың үстемдік құру кезеңінде қарсы шыққан басқа да көтерілістер сияқты, Қазақстанның Ресейге қосылу мәселесі тарапынан қарастырылуына байланысты болды. Қазіргі уақытта, ресейге қосылу факті тарихи әдебиетте жаулап алу, кіру, бейбіт және әскери отарлау, бағыну деп бағаланды, метрополиямен күрес ұлттық формаларын зерттеуге де жаңа тәсілдер қажет. Бұл көтеріліс, қозғалыс, соғыс, революция болса да соңында міне осы қарсылық формасы болып табылады, сонымен қатар қазақ этносы өзінің еркіндігі мен мемлекеттік тәуелсіздігін сақтауға тырысқан құрал. Олай болса, халықтың ұлт-азаттық күресі — ең алдымен бұл объективті құбылыс, ол тіпті ішкі әскер салдарынан болса да. Бұдан қазақ халқының ұлт-азаттық күресі тарихының үздіксіз зерттелуі Қазақстанның Ресейге қосылуы прогрессивті, яғни «ең аз жауыздық» немесе негативті болды ма деген көзқарасынан кеңестік тарихшылардың концепциялары бойынша «еңүлкен жауыздық» делінді деген қорытынды жасауға болады. Осындай жағдайда мәселенің саясилануы мен идеологиялануы болады, бұл оның объективті түрде анықталуына жағдай жасамайды.
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыстың объективсіз зерттелуіне кеңестік дәуірдегі тоталитаризм кезеңіне «ұлтшылдық» терминіне негативті бояу беруі үлкен әсер етті. Бұдан шығатыны егер халықтың қарсылық қозғалысы ұлт-азаттық болса, онда ол сөзсіз «ұлтшыл», ал оның көшбасшылары — «ұлтшылдар». Осы жағдайда профессор А.А.Айталиевтің талқылауы аса көрнекті: «КСРО-да қуатты ұлттық қозғалыстардың пайда болуы мен дамуы, оның құлауы және жаңа мемлекеттердің пайда болуы ұлтшылдық пен ұлттық қозғалыстардың дәстүрлі амалы мен дәстүрлі интерпретациясын өзгертеді. Көбінесе, «ұлтшылдық» түсінігін кеңестік мағынада, яғни негативті жоспарда ғана емес, мазмұны әр түрлі болатын объективті процесті білдіретін әлемдік ғылыми дәстүр мағынасында белгіленген — бейтарап түсінік ретінде қолдану қажеттілігі туындайды. Марксизм ұлтшылдықты шиеленістермен және соғыстармен бірге жүретін ұлттық дамудың жанама салдары деп қарастырады... Қазіргі түсінік бойынша қазақ ұлтшылдығы «қазақ халқының ұлттық-патриоттық қозғалысы» түсінігінің синонимі болып табылады. Қазақ ұлтшылдығы өз-өзін қорғау түйсігі, империялық басқаруға табиғи реакция, сондықтан қорғанышты сақтайтын сипатқа ие. Уақытша аспектіде батырлық өткен оқиға алдында бас июдің көрінуі, қазіргі заманды сыйлау және болашақта жетістікті армандау».
КСРО ҒА тарих Институты Ғылыми кеңесі отырысындағы талқыланған Е.Б. Бекмаханов кандидаттық және докторлық диссертациясы стенограммасы сталинизм идеологиясы басталғаннан кейінгі және дейінгі Қасымұлы қозғалысы мен тұлғасы үлкен қызығушылық туғызады.
Е.Б. Бекмахановтың кандидаттық диссертацияны қорғау кезіндегі бір сөзінде, былай деген болатын: «Кенесары Қасмұлы көтерілісі айқын антиотарлық сипатта болды. Бұл қазақ халқы тарихында үлкен прогрессивті рөл ойнады... Бұл мектептен Амангелді Иманов, атасы, әкесі және Кенесары Қасымұлы көтерілісіне қатысқан барлық туыстары шықты. Осы көтерілістің дәстүрлері Кеңестік билікке қарсы күрескен қазақ халқының кейінгі ұрпақтары азаматтық соғыс жылдарында қолданды» [1, 224 б.]. К.Қасымұлы әрекетінің алға басушылығын Е.Б. Бекмаханов үш фактормен көрсетті: 1. Ресей боданындағы Қазақстанның егемендігін талап ету. 2. Кенесарының қазақ халқын біріктіріп, ұлттық мемлекет құруға ұмтылуы. 3. Қазақ халқы ұлт-азаттық тарихында ең ұзаққа созылғаны болып, бұл қазақ жерінде орыс патшалығының қанау мерзімін созды және әрі қарайғы күреске қазақ бұқарасына әскери дайындық болды«. Сол уақыттың өзінде Е. Бекмаханов К.Қасмұлы қозғалысына арналған революциядан кейінгі авторлар зерттеулерінде орын алған екі тенденцияны анықтап берді. «Олардың біреуі тұрпайы-социолистік көріністен қорытынды жасай К.Қасмұлы көтерілісін ол феодал және хан болғысы келгендіктен ғана кертартпа деп есептеді. Келесі тенденция, буржуазиялық-ұлтшыл авторлар зерттеулерінде орын алған, Кенесарыны революционер және демократ деп есептеді» [1, 224 б.].
К.Қасымұлы қозғалысы мен тұлғасының тоталитаризмнің идеологиялық құрылымы мәтініне сәйкес келмеуі туралы ережелер мен сұрақтарды жан-жақты қарастыру қисынды. Тағы бір жағынан оларға соғыстан кейінгі зерттеушілер сөздерімен, сонымен қатарқазіргі заманғы көзқарас тұрғысанан жауап беріп көрейік.
1. К.Қасымұлы қозғалысы ұлт-азаттық және прогрессивті болды
ма, әлде қазақ халқының ұлттық мақсаттарына қатысы жоқ сұлтанның өзімшіл әрекеті болды ма?
Е.Б. Бекмаханов К.Қасымұлы қозғалысының феодалдық негізін жоққа шығарған жоқ: «Кенесары құрған мемлекет — феодалды мемлекет болды. Мұның себебі, қазақ қоғамының өндірістік қатынастарының феодалдық негізі Кенесары қайта жасауымен өзгерген жоқ. Өндірістік қатынастың феодалдық сипаты Кенесары арқылы күшее түсті. Ол Қазақстан территориясын өзінің хандық тұқымының меншігі деп қарады, ол жайында өз сөзінде бірнеше рет атап көрсетті». Сонымен қатар ресми иедологияның жақтаушылары Кенесары хандық билікті және өз ата-бабаларының орта ғасырлардағы тәртіптерін қалпына келтіргісі келіп, Қазақстан Ресей боданынан қайткен күнде де алып шыққысы келді деп есептеді. Сонымен бірге олар Ш.Уәлихановтың сөзіне шағым түсірді: «Оның балаларға қоятын міндеті, оның әмір темірлің саясатының жалпы сипатын көрсетеді: ол (Аблай) қырғыз тайпаларының руаралық істерін толық шешпеуге кеңес береді, өйткені келіспеушілік және алауыздық қана хандық биліктің берік тірегі болады».
XIXғ. Бірінші ширегінде қазақ билеуші тобы әрбір қадам сайын өздерінің саяси ұстанымын жоғалтып, қазақ мемлекеттілігінің белгісі болып табылатын хандық билік жойылғанын мойндауға ресми режимге тиімсіз болды. Кенесары Қасымұлы сол кездеге тарихи жағдайды ескерсек қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісін ұйымдастыруға тура келді.
2. Кенесары Қасымұлы орталықтандырылған мемлекет құру міндетін
қойды ма? Бұл міндеттің орындалуы қаншалықты айқын болды, әлде бұл «бүлікшіл қырғыз сұлтанының» күдікшіл іс-әрекеті ме? Оның ішкі саясаты қандай болды?
Академик Н.М. Дружинин айтқандай: «Кенесары алдына мынадай міндет қойды — қазақ халқының бөлшектелуін тоқтату, орталықтандырылған қазақ мемлекетін құрып, оларды біріктіру, яғни, Қазақстанның көптеген тарихи қайраткерлерінің қолынан келмеген ғасырлық мәселені шешу. Патшалық билік феодалдар арасындағы алауыздықты үнемі тұтандырып отырды. Кенесары Қасымұлы бұл құбылысты бір жола жойғысы келді» [2, 56 б.].
Шынымен де, Бекмаханов мен Кенесары Қасымұлына деген ызалы орынсыз шабуылы кезінде сталиндік идеологияның жақтаушылары орталықтандырылған мемлекет құру феодализмнің тарихи даму процесіндегі прогрессивті қадам екенін жіберіп алды. Сондықтан бір жағынан орталықтандыру идеясының жүзеге асуы немесе іске аспайтындығы туралы сұрақ қою қисынсыз, ал екінші жағынан бұл идеяның кертартпалығы. С.В. Бахрушин айтуынша феодалдық бытыраңқылық жағдайында Тәуке, Абылай, Кенесары сияқты хандар қызметі маңызды болып табылады. Кенесарыға қысым және патшалықтың араласуы жағдайында әрекет етуге тура келді, сондықтан оған төтенше жағдайларға баруға тура келді. «Феодалдықмемлекет қ .руда, әрине, көп таптық қатаңдық бар. Егер біз осы көзқараспен Ресейді жабайы әдістермен әрі бері лақтырған Иван III, Иван IV, Ұлы Петр қызметтерін талқылайтын болсақ, бізде қатаң сын пайда болады: Иван IV ірі феодалдардың күшін әлсірету үшін бірнеше шаруа ауылдарын өртеп, шаруа малдарын жайратып жіберді. Ол ойланбастан өз қожаларының биліктерін қолдаған феодалдарды бүкіл аймақ алдында өлім жазасына кесті. Феодалдық жағдайда мұндай қатаңдықтан қашып құтылу мүмкін емес. Егер біз бұл жағдайларға мемлекетті ұйымдастырған феодалдардың альтруистік көзқарасы тұрғысынан қарасақ тарихшы болмас едік».
3.Кенесары Қасымұлы жаппай көтеріліс болды ма, немесе Кенесары, қазақ руларын өзіне күштеп қосты ма?
Ресми тарихнама бұл сұрақты түсіндіруде түрлі бояулар қолданылды: «Кенесары есауылдары мен төлеңгіттерінің азулы топтары бейбіт ауылдарды ойрандап, малдарын тартып алып, адамдарын жайратып далада кезіп жүрді. Қазақ халқының табын, арғын, қыпшақ және т.б. рулары талқандалды. Солтүстік және Орталық Қазақстанның бірнеше ауылдары Кенесарының азулы шабуылы салдарынан бүлінді. Мыңдаған шаруашылықтар үйсіз-күйсіз, малсыз қалып ашаршылық өлімге ұшырады». Осы дәлелдерді нақтылау үшін оқиғалық құрамның жалпы мәтінінен алынған құжат үзінділері алынды, келешекте объективті анализге және сынға ұшырамады. Кенесарының қатыгездігі туралы сілтемесеі және түсініктері жоқ деректер дәлел ретінде мысалға келтірілді. Мысалы, А. Якуниннің «XIXғ. 30-40 жж. Қазақстандағы ұлттық қозғалыстардың сипаттамасын бағалау сұрақтары бойынша» мақаласында нақтыланған сілтемесі жоқ дәлел келтіріледі: «Бұл «адамгершілігі мол хан» «бағынбайтын» қазақ руларына рақымсыз және қаныпезерлі қорқытулар қолданды. Мысалы,, «Кенесары тұтқынға алынған Бабыр батырды белдеме етін кесіп алып, қуырып, өзіне жегізуге бұйрық берді» [3, 48 б.].
Қозғаушы күштердің, К.Қасымұлы көтерілісінің әлеуметтік базасының бұқаралығы туралы сұрағына келетін болсақ, бірінші қарағанда оңай болғанмен, бұл өте қиын сұрақ. Сол уақыттағы тарих ғылымы дамуының деңгейі бұл сұрақты толық шеше алмады, бұл қазіргі уақытта да өңделмеген және аса өзекті мәселе болып отыр. Тек 80-жылдары ғана дәлелдердің толық болуынан және жаңа әдістер қолдану арқылы шаруалардың әлеуеметтік-саяси қарсылығы мәселелерінің өңделуіне мүмкіндік болды. Н.М. Дружинин бұл туралы былай деді: «Бұл жерде мәселе кең етек алды, Ресейдің, Хиваның, Қоқандтың жан-жақтан келіп жатқан ішкі күштерінен қазақ халқының саяси жекеленуі. Сонымен қатар жер туралы сұрақ үлкен маңызға ие болды, еңбек етуші шаруалар және феодалдар жайылымдарын жоғалтып жатырмыз деп ойлады. Көшпелі мал шаруашылығынан егін шаруашылығына өту керек деп айтты. Тарихта мұндай үлкен өзгерістер оңай болмайды, тіпті бұл қозғалыстың жетекшілерінің өзі біз сияқты бұл қажеттілікті айқын ұғына алмады. Бұл жерде жер үшін, ұлттық бірлік үшін күрес болды. Сондықтан бұқара халық Кенесары Қасымұлын қолдады. Қарсы пікір беруші жолдастар қандай нұсқау берсе де, қозғалысқа қатысқан қазақ руларының саны аз болса да, бұқара халық тарапынан қолдау болмады деп айта алмаймыз және олардың күш көрсету арқылы ғана көтерілісті қолдады деп айту миға қонымсыз. — Неге, өз пайдасын ғана ойлаған басқа феодалдар бұқара халықты өзіне тартып қазақ жерінде үлкен және ұзаққа созылған көтеріліс ұйымдастыра алмады. Қазақ фольклоры қойнауынан қандай болсын іздеулер жүргізсек те Кенесары Қасымұлы ұмыт болып қалды деп айта алмаймыз, Кенесары Қасымұлы қалың бұқара халық үшін солтсүтіктен оңтүстікке қарай жылжып келе жатқан жауға қарсы шыққан күрескер батыр деп білгенін айтпай кете алмаймыз» [2, 63 б.].
4. Кенесары Қасымұлының халықаралық байланысын және Қырғыз еліне
жорығын қалай бағалауға болады?
Кенесары Қасымұлы мен Ермұхан Бекмаханов идеологиялық әлемі уақытындағы халықаралық байланыс туралы сұрақ кінәратты сұрақтардың бірі болып есептелді, себебі, Ресейге жау болып есептелген оқиғалар Қазақстанда да солай қарастырылды. Мысалы, қазақ-ортаазиялық қатынас Ресейден Қазақстанды күшпен алу көзқарасынан қарастырылды. Бұл сұрақта тоталитаризм жақтаушылары өздерінің дәлелдеріне құптауды революцияға дейінгі авторлардан тапты. Көбінесе, Н. Середа еңбектерінің цитаталары мысалға келтірілді: «Кенесары сұлтан Қайсақ бостандығын құтқаруды қырғыз ордалары Хиуа хандығымен қосылғанда ғана көретінін білді. Хиуалық биліктегі қайсақ ханы атағын алғанда, ол Хиуаға зекет төлеп, соғыс кезінде әскеріне көмек беретін оның құлы ғана болытынына сенімді болды. Кенесары басқа жағдайларда өз бетімен билеп төстеуші рөлін ойнаймын деп ойлады. Орда Хиуамен қосылғанда пайда болатынын толық бағалап, Кенесары өзінің өжет шабармандары арқылы Ресей отаршылдығына қарсы шығып Хиуа хандығын мойындауға шақырған үгіт қазағаздар таратты» [4, 151 б.].
Сталинизм идеологиясы орнау кезеңіндегі Кенесары мен Қытай қарым-қатынасы туралы ресми тарихнама мына дәлел белгіледі, 1847 ж. патша әскері ығыстырған Кенесары өзінің төлеңгіттер әскерімен қытай шегарасына келіп, Қытай жағына өту үшін қытай үкіметімен келісімге келу әрекетін жасап көрді. Осы мақсатпен ол қытай үкіметіне немере інісі Құдайменді мен екі биді Қытай қол астына өтуге және қытай жерінде көшіп жүруге рұқсат сұрап келуді аттандырды, қытай үкіметі оларға былай деп жауап берді: «Қытай қол астына ала алмаймыз, қайдан келді, сонда барып өзінің ақ патшасынан кешірім сұрасын, оның ол астындағы қашқындарды қабылдайтын ойымыз жоқ». Қазақстанға өзінің саяси билігін орнатқысы келетін келешектегі ұлы империялар ретінде олар өздері арасында бейбітшілікті сақтап қалғылары келетіні туралы мүлдем сөз қозғалмады. Қазақ-жоңғар соғысы уақытындағы жағдай тағы да қайталанды.
Тарихнамада Кенесары Қасымұлы қозғалысымен қатысты толық өңделмеген сұрақтар қатарына оның Қырғыз елімен және қырғыз манаптарымен қарым-қатынастары сұрақтары жатады. Профессор С.В. Бахрушин Қырғыздармен күрес сұрағын Е.Б. Бекмаханов пен басқа зерттеушілер сияқты жалаң шеше салуға болмайды деп айтты. «Манаптармен қақтығыс болып жатқандаймыз — бұл дұрыс емес. Бұл құбылыс одан да күрделірек. Бұл белгілі қарама-қайшылығы бар құбылыс. Манаптар өз халқын Кенесары тарапынан келетін шабулға қарсы күресті басқарды. Кенесарыны олар басқа халықтан шыққан жаулаушы ретінде қарастырды. Кенесары тіпті феодалдық күрес жағдайында да феодалдық қайшылықтан жоғары көтерілуге тырысты. Егер ол хан ретінде феодалдық бағыныштылық формасында бірігуді ойласа, онда феодалдық жағдайда басқаша болуы мүмкін емес» [1, 230 б.].
Тоталитаризм идеологтары көзқарасы бойынша Кенесары Қырғыз еліне қырғыз елінің ханы болғысы келіп, басып алғысы келді. «Қырғыз халқы оны хан ретінде мойындаудан бас тартып, бүкіл халықпен бірігіп оған қарсы шықты. Осыдан кейін Кенесары оларға ауыр жаза қолдана бастады. Ол ауылдарды өртеп, тонады, су қайнап жатқан қазанға балалар мен әйелдерді тастап өлтіре бастады. Қырғыз халқының осы жаулаушы және қанаушыға қарсы жалпыұлттық соғысының себебін Кенесарының жауыздық саясатынан іздеу керек. Бұл күрестің қорытындысын манаптар емес, қырғыз ұлттық бұқарасы шешті. Кенесарыны тұтқынға Колча атты қарапайым қырғыз алды. Қырғыз әйелдер Кенесарыны оларға жазалауға беруді сұрады, олар оның басын кесіп, бөшектеп тастады. Кенесарымен бірге оның жақтастары мен төлеңгіттері де қаза болды». Бұл туралы С.В. Бахрушин сөзі: «Бұл күресте мен патша үкіметінің рөлін төмендете алмайым... Шешуші сәтте қырғыздардың жеңісіне көмекке орыс әскері келді. Бұл нақты факт» [1, 230 б.].
Қазақ-қырғыз қатынастары мәселелері мен Кенесары Қасымұлының Қырғыз еліне жорығы мәселелерін зерттеуде зерттеушілер арасындағы қарама-қайшылықтар жөнінде академик М.К. Қозыбаев былай деп жазды: «М.О. Әуезов классикалық шешім берді. Кенесары қазақтар мен қырғыздарды біріктіріп ортағасырлық ортаазия хандықтары мен Ресей империясны қарсы шығуды көздегенде ол Кенесарының жақтаушысы. Бірақ Кенесарыны ағайындылар бірін-бірі өлтіре бастағанда айыптайды. Қазақ-қырғыз соғысы кезеңінде қозғалыс азаттық сипатты жоғалтып алды».
Қазақтар мен қырғыздар арасындағы ағайындылар соғысы тақырыбы өзектілігін жоғалтпауда. Бұл тұрғыда А.Ш. Махаева зерттеулері қызығушылық тудырады. өркениеттік анализ тұрғысынан зерттеуші бұл мәселені қазақ және қырғыз халықтарының Ресей отарлау саясатына қарсы біріккен күрес деңгейіне көтереді. Әрине, екі халық арасында орын алған өкпе-реніш, өзара әрекеттенулері болды. Дегенмен, автордың айтуынша, қырғыздар Кенесарыны өлім жазасына кескен кезде де, Кенесары қарындасы —Бопай, Тезек төре, ақын Сүйінбай және басқа көрнекті тұлғалар қырғыз бен қазақ арасындағы бірлікті сақтап қалуға тырысты [5, 26 б.].
Калпана Сахни айтқандай: «Орыс емес ұлт өкілі екінші дәрежелі болды және үндемеуге мәжбүрледі. Партия бағытына сәйкес келмейтін бұрынғы тарихи жұмыстар кітапханалардан алынып, ресми рұқсат етілген зерттеулер ғана қолжетімді болды. Сталиндік мұра сақталды. Ғылымдық енді тағы да отарлауға кең, ауыр және ішкі қарама-қайшылықты көзқарасты қайталады. Австро-Венгериялық пен Герман империяларындағы ұлттар күресі, отарланған Азия және Африка елдеріндегі азаттық қозғалыстар прогрессивті екені енді анықталды. Патшалық Ресейдегі осындай қозғалыстар зиянды деп аталды, немесе тым әсіреленді, немесе шетелдік агенттер, феодалдар жұмысы нәтижесі деп аталды. Басқалардың тарихын бұрмалау, жала жабу, жасыру ережеге айналды. 20-мыңжылдықтағы ресми кеңестік тарихнама басқаларға қатынаста мемлекеттік ұстанымды шығарды. олар жалған мәлімет пен өтірікті таратты, және оның әдейі жалбырынуы адам жанына зиян келтірді, басқа насихат жұмыстары сияқты. Марксистік тарихтың түпнұсқалығы, объективтіліг және ғылыми негізін бекіте отырып, тарихнама бір тараптан талассыз бедел ретінде қабылданды. Сондықтан, баламалы дауыстар үндемеуге мәжбүр болды, орысқа қарама-қарсы ретінде Басқаның беделін анықтауда ресми тариханама табысты болды. Дегенмен, Басқаны теріске шығара отырып, мемлекет өзінің құлдырауын тездетті. Ұлтшылдықтың келесі өсуі орсы еместерге қарсы маргинализацияланудың әлсіздігі болды. [6, 17 б.]. Жақын арада болған тарих халық естеліктерінде сақталып қалды, ресми бұрмалау ұлттық сана-сезімнің артуын ынталандырды. Орта таптағы орыс өзінің «ағалары» туралы тарихтан бейхабар болды, ол оған мемлекеттің ақпарат құралдары, білім және риторика арқылы берілген стереотиптерді ғана білді. Сондықтан, өз ойын айтуға мүмкіндік туғанда, орыстар айтқан қарапайым тұжырымдар бірнеше жыл бойы айтылып келе жатқан жаргондардың қайталамасы болғанына таң қалмаймыз: «мұсылмандардың» мәдение және экономикалық тұрғыда артта қалуы; олардың мәдениеті орыстар арқылы көтерілді деген «талассыз фактілерге» сүйенеді; Ресей бұрын да, осы мыңжылдықта да ешқайндай ұлтты отарлаған жоқ деп сендіреді, тарихи бұрмалануға орыс еместердің наразылығы миға қонымсыз. Орыс жазушысы Паустовский былай деген болатын: «Надандық немқұрайлылықты тудырады, ол қатерлі ісік сияқты тез тарайды». Надандық Кеңес Одағында немқұрайлылық пен жек көрушілік тудырды... Балама дауыстарды тұншықтырудың мемлекеттік әдістері, Кеңестік Шығыс надандығын абсолютизациялау, және ресми аңыздарды табысты орасан нәсілшілдік тудырды" [7, 22 б.].
Қорыта айтқанда, біріншіден Е.Б. Бекмаханов К.Қасымұлы қозғалысының феодалдық негізін жоққа шығарға жоқ, себебі: қазақ қоғамының өндірістік қатынастарының феодалдық негізі Кенесары қайта жасауымен өзгерген жоқ. Өндірістік қатынастың феодалдық сипаты Кенесары арқылы күшее түсті. Ол Қазақстан территориясын өзінің хандық тұқымының меншігі деп қарады. Екіншіден, Кенесары Қасымұлы орталықтандырылған мемлекет құру міндетін қойды, мысалы, Академик Н.М. Дружинин айтқандай: «Кенесары алдына мынадай міндет қойды — қазақ халқының бөлшектелуін тоқтату, орталықтандырылған қазақ мемлекетін құрып, оларды біріктіру, яғни, Қазақстанның көптеген тарихи қайраткерлерінің қолынан келмеген ғасырлық мәселені шешу. Патшалық билік феодалдар арасындағы алауыздықты үнемі тұтандырып отырды. Кенесары Қасымұлы бұл құбылысты бір жола жойғысы келді». Үшіншіден, Кенесары, қазақ руларын өзіне күштеп қосты, мысалы А. Якуниннің «XIXғ. 30-40 жж. Қазақстандағы ұлттық қозғалыстардың сипаттамасын бағалау сұрақтары бойынша» мақаласында нақтыланған сілтемесі жоқ дәлел келтіріледі: «Бұл «адамгершілігі мол хан» «бағынбайтын» қазақ руларына рақымсыз және қаныпезерлі қорқытулар қолданды. Мысалы,, «Кенесары тұтқынға алынған Бабыр батырды белдеме етін кесіп алып, қуырып, өзіне жегізуге бұйрық берді». Кенесары хан бастаған қазақ халқының азаттық күресі-объективті түрде жалпы ұлттық мүддені көздеген, кіші халықтардың болашағына қамқорлық көрсете алған.
Тоталитаризмнің идеологиялық парадигмалары тарихнамалық дәстүр азаттық қозғалыс және Кенесары Қасымұлы көтерілісі қатынасында қалыптасуна алғышарт болып отыр. Ұлт-азаттық қозғалыстың көптеген жақтарын тарих және тарихнама теориясы тұрғысынан түсіну қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Мажитов С. Ф. Народно-освободительное движение в Казахстане XVIII — начала XX вв.: проблемы истории, теории и историографии: Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук Республика Казахстан.: — Алматы, 2007.- 224 б.
2. Якунин А. К вопросу об оценке характера национальных движений 30-40-х XIX века в Казахстане // Вопросы истории. — 1951. — № 4. — 55-64 б.
3. Обсуждение монографии Е. Бекмаханова «Казахстан в 20-40-е годы XIX века» // Вестник КазССР. — 1948. — № 3. — С. 35-58.
4. Середа Н. Бунт киргизского султана Кенесары Касымова (1843-1847 гг.) // Вестник Европы. — 1870. — № 9. — 20-250 б.
5. Сүтеева Қ. А. Қазақстанның Ресейге қосылу тарихының қазан төңкерісіне дейінгі орыс тарихнамасындағы негізгі концепциялары // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы- 2009. — № 2. — 26 б.
6. Ыбырай Е.Т. Кенесары хан бастаған ұлт-азаттық күресі тарихының ғылыми зерттеулерінің кейбір мәселелері. // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы- 2008. — № 3. — 14 б.
7. Оспанова Г. Қазақстандағы XIX ғ. ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының зерттелуі мәселелерінен // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы- 2010. — № 1. — 222 б.
Әлмағамбет М. Е., студент, ғылыми жетекші: Амрина М.С. т.ғ.к., доцент
Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ.
